ATATÜRK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ ve EDEBİYATI ANABİLİM DALI. Meliha BAYSAL KUTADGU BİLİG DE HAYVAN ADLARI YÜKSEK LİSANS

Transkript

1 1 ATATÜRK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ ve EDEBİYATI ANABİLİM DALI Meliha BAYSAL KUTADGU BİLİG DE HAYVAN ADLARI YÜKSEK LİSANS TEZ YÖNETİCİSİ Prof. Dr. Avni GÖZÜTOK ERZURUM

2 2

3 I İÇİNDEKİLER ÖZET... II ABSTRACT... III ÖN SÖZ... IV KISALTMALAR... VI BİRİNCİ BÖLÜM GİRİŞ Hakaniye Lehçesi Kutadgu Bilig Yazarı... 3 İKİNCİ BÖLÜM İNCELEME Hayvan Adlarının Alfabetik Sıralaması ve Kullanıldığı Beyitler... 5 SONUÇ KAYNAKÇA ÖZGEÇMİŞ... 95

4 II ÖZET YÜKSEK LİSANS KUTADGU BİLİG DE HAYVAN ADLARI Meliha BAYSAL Danışman: Prof. Dr. Avni GÖZÜTOK Sayfa: VI - 94 JÜRİ : Prof. Dr. Avni GÖZÜTOK Doç. Dr. Sedat ADIGÜZEL Yrd. Doç. Dr. Funda KARA Türk-İslam dünyasının en eski ve etkili eserlerinden biri de Kutadgu Bilig dir. Türklerin devlet yönetimine ait tecrübelerinin, bilgilerinin ve iyi bir yönetici olma vasıflarının yanı sıra erdemli, ahlaklı, iyi insan olma özelliklerinin de anlatıldığı kitap adalet, akıbet, saadet ve akıl kavramları üzerine kurulmuştur. Bu kavramlar çeşitli hayvan adları kullanılarak sembolleştirilmiştir. Bu hayvanlar çeşitli özellikleriyle eserde yer almıştır. Hayvan adlarının çeşitliliği bakımından oldukça zengin bir eser olan Kutadgu Bilig bu alandaki en önemli eserlerden biridir. Anahtar Kelimeler: Kutadgu Bilig, hayvan adları, hayvan adlarının kullanılışları.

5 III ABSTRACT MASTER THESIS THE ANIMAL NAMES IN KUTADGU BİLİG Meliha BAYSAL Supervisor: Prof. Dr. Avni GÖZÜTOK 2009 PAGE: VI - 94 Jury: Prof. Dr. Avni GÖZÜTOK Assoc. Prof. Dr. Sedat ADIGÜZEL Assist. Prof. Dr. Funda KARA Kutadgu Bilig is the one of the oldest nd effective works of Turk and Muslim world. The book that discoursed being a well-mannered, ethical, good human specialities beside Turkısh govermency experience, knowledge, features of succesful stateman based on the terms justice, fate, happiness(felocity) and logic. These terms are symbolized by using some animal names. These animals take place with their various features in the work. Kutadgu Bilig which is very rich from the aspect of variety of the animal names is one of the most important Works in this field. Key Words: Kutadgu Bilig, names of the animals, usage of the animal names.

6 IV ÖN SÖZ İslamiyetin kabulünden sonra kaleme alınan eserlerden biri de Kutadgu Bilig dir. Kutadgu Bilig, o dönemde yazılan diğer eserler gibi yeni kabul edilen bir dinin etkisiyle yazılmıştır. Yeni kabul edilen bu dinin halka aktarılması, tanıtılması gerekmektedir. Bunun da en kolay ve etkili yolu bu dini eserlerle anlatmaktadır. O dönemde Orta Asya da hanedan mensuplarının birbirlerine karşı mücadeleleri iyice artmaya başlamıştı. Bu iç karışıklık arasında gerek şahısların gerek cemiyet ve devlet esaslarının sarsılmış olması da göz önünde bulundurulursa, Yusuf Has Hacib, hem bu amaçla hem de cemiyetin temelini oluşturan ahlak prensiplerini hatırlatma ve tecrübelerini aktarmak amacıyla böyle bir eser yazmıştır. Bu dönemin yaşayışını, Türklük bilgisini, örf- âdetini, dilini en güzle şekilde yansıtan başka eserler de yazılmıştır. Ancak geniş kapsamlı bir eser olması itibariyle Kutadgu Bilig le ilgili birçok çalışma yapılmıştır. Özellikle eserde kullanılan hayvan adları konulu çalışmalar dikkat çekmektedir. Bu çalışmalardan da faydalanarak Kutadgu Bilig deki hayvan adlarının farklı bir bakış açısıyla ele almaya çalıştık. Eser üzerinde inceleme yaparken Reşit Rahmeti ARAT ın hazırlamış olduğu Kutadgu Bilig I, II, III eserlerini eseas aldık. Çalışmamız giriş, inceleme ve sonuç bölümlerinden oluşmaktadır. Giriş bölümünde eserin kaleme alındığı Karahanlı (Hakaniye) Türkçesi, eser ve eserin yazarı hakkında genel bir bilgi vermeye çalıştık. İnceleme bölümünde ise hayvan adlarının geçtiği orijinal beyitler, T.T. sine çevirileri, kullanılış şekilleri, varsa DLT de, diğer Türk şive ve lehçelerindeki şekilleri, bu adların T.T. şekilleriyle kullanıldığı deyim ve atasözlerine yer verdik. Sonuç bölümünde ise kullanılan hayvan adlarının cümle içindeki görevleri, kullanıldıkları söz grupları ve bazı özelliklerine göre sınıflandırmasını yaptık. Çalışmamızın sonunda da yararlandığımız eserlerin yer aldığı bir bibliyografya yer almaktadır. Yaptığımız bu çalışmanın Türk Dili açısından bir değeri olmasını temenni ediyoruz. Beni bu çalışmaya sevk eden ve çalışmam süresince benden yardımlarını esirgemeyen ve engin bir hoşgörü gösteren çok saygıdeğer Hocam Pror. Dr. Avni GÖZÜTOK a ve Yrd. Doç.Dr Funda KARA Hocama; benden maddi manevi

7 V desteklerini hiç esirgemeyen aileme ve ŞÜKRÜPAŞA Lisesi Eğitim Öğretim Yılı 12 TMA sınıfı, öğrencilerine teşekkür ediyorum. Erzurum 2008 Meliha BAYSAL

8 VI KISALTMALAR Az. Bkz. Blk. Bşk. Çuv. DLT Hak. Kırg. Kklp. Kzk. Nog. Özb. Şor. Tat. TDK. Tkm. T.T. Tuv. Uyg. Yak. : Azerice : Bakınız : Balkar Türkçesi : Başkurt Türkçesi : Çuvaşça : Divan-ı Lügati t Türk : Hakasça : Kırgızca : Karakalpak Türkçesi : Kazakça : Nogay Türkçesi : Özbekçe : Şor Türkçesi : Tatarca : Türk Dil Kurumu : Türkmence : Türkiye Türkçesi : Tuvaca : Uygurca : Yakutça

9 1 BİRİNCİ BÖLÜM 1. GİRİŞ 1.1. Hakaniye Lehçesi: Kutadgu Bilig, eserin ön sözünde Han Dili diye isimlendirilen Kaşgar Hakaniye Lehçesi yle yazılmıştır. Bu edebi dil, Orta asya Türkçesinin, İslam kültür ve medeniyetine ait yeni kelimelerle birleşerek yeni bir vezin ve şekil sistemini de benimseyerek bürünmeye başladığı yeni bir halin Karahanlılar coğrafyasında ilerlemiş şeklidir ( Banarlı 1971: ). Kaşgar- Hakaniye Lehçesi veya Han Dili gibi yeni bir isim almasına rağmen, bu dil hemen bütün fonetik ve morfolojik temelleriyle yine bir Orta asya Türkçesidir. İçerisine İslami kelimeler karışmış olması dilin gramerinde köklü değişiklikler yapmamıştır. Hatta birtakım İslami terim ve deyimlerin Türkçe karşılıkları bulunarak, onlar kullanılmıştır. Mesela Kutadgu Bilig, Türkçe Bayat kelimesiyle başlamaktadır. Bu kelime Allah adının karşılığı olarak kullanılmıştır ( Banarlı 1971: ). Bütün bu ses hareketlerine ve bir Orta asya Türkçesi ölçüsündeki ses güzelliğine rağmen eserdeki manzum söyleyişlerde ortaya çıkan pürüzün sebebi ise Yusuf Has Hacib in aruzu kullanmak istemesi fakat Arapça ve Farsça sözcükleri çok fazla kullanmayıp uzun ünlüleri olmayan Türkçeyi kullanmak isteyişinden kaynaklanıyor. Bu pürüzler eserin sonuna doğru Arapça ve Farsça sözcüklerin artması ile azalıyor. Bütün bunlara rağmen Kutadgu Bilig deki manzum söyleyiş, aruzla yazılan ilk esere ait olmayacak kadar olgundur ( Banarlı 1971: ). Türk ananelerine uygun şekilde Arapça-Farsça sözcüklerle, nazım şekilleriyle beslenen ancak esas itibariyle Türkçe olma özelliğini yitirmeyen Hakaniye Lehçesi dönemin en üst seviyede kullanılan edebi dilidir Kutadgu Bilig Kutadgu Bilig, Türk İslam edebiyatını müjdeleyen ilk eserdir. XI. asrın en büyük ürünü olan bu eser sade ve ahenkli bir üslupla yazıldığından, geniş Türk illerinde ve bozkırlarında okunmuş, Türk hatırasında maziyi canlandırmaya çalışmıştır Eserin giriş kısmında da belirtildiği gibi Buğra Han dilince yazılmış olduğundan Türkistan illerinin en mükemmel edebi abidesi olmuştur. Rağbeti hudut ötesi olan

10 2 Kutadgu Bilig, çeşitli ülkeler, Türk illeri ve kavimleri arasında muhtelif adlar almıştır: Çinlilerde, Edebü l-mülûk ; Maçinlerde, Aynü l-memleket ; Maşrıklılarda, Zinetülümera ; İranlılarda, Şahname ; Turanlılarda, Kutadgu Bilig ; bazıları da Pendnâme-i müluk demişlerdir (Arat 1979: XXIX). Eser, zarif dili ve ahlaki konusu ile uzun müddet Türkistan ın edebi Türkçesinin üzerinde etkili olmuştur. Hatta Türk edebiyatına gerçek bir çığır açmıştır. İlk defa nazım edebiyatının temeli atılmıştır: Klasik Türk edebiyatın ilk mahsülü olması sebebiyle didaktik bir eserdir. Bu devir için hafife alınmayacak edebi ve ahlaki motiflerden oluşmuştur. Eser dört kavram üzerine kurulmuştur. Bu dört kavram Yusuf Has Hacip tarafından sembolik bir şekilde verilmiştir. Bu özelliğiyle de alegorik bir eserdir. Üzerinde durulan dört unsur şunlardır: 1. Kün Toğdı doğru yolu 2. Ay Toldı kut, saadet, devlet, ikbal 3. Ögdülmiş akıl, mantık 4. Odgurmış akibet Bu unsurlar dört eski Türk kahramanının adlarıyla somutlaştırılmıştır ( Türk Dünyası El Kitabı 1992: ). Kutadgu Bilig, kutluluk ve devlet olma bilgisi anlamlarında kullanılmaktadır. Kitap, gerek fert olarak gerek toplum halinde yaşayan insanların, iyi bir siyasetle idare edilip dünyada, ahirette mesut olabilmeleri için tutulacak yolları gösterir. Mesnevi şekliyle yazılmış manzum bir eserdir. Eserin sonunda kaside şeklinde söylenmiş yaklaşık 124 beyitten oluşmuş üç parça ve eserin içinde yeri geldikçe söylenmiş 173 dörtlük vardır. Bütün bunlarla birlikte Kutadgu Bilig in tamamı 6645 beyittir. Kitaba sonradan ilave edildiği düşünülen 77 beyitlik bir mukaddime bu sayıya dâhil değildir ( Banarlı 1971: 232). Eser Acem aruzunun Fa ûlün/fa ûlün/fa ülün/fa ul kalıbıyla yazılmıştır (Banarlı 1971:232). Cinaslı kafiyelerin yanında, Türk şiirin karakteristik yarım kafiyelerine Kutadgu Bilig de sıkça rastlanır (Banarlı 1971: 233). Çalışmamızın asıl konusu hayvan adlarına gelince, yetmiş dokuz çeşit hayvan adı üç yüz doksan beş defa kullanılmıştır. En çok kullanılan hayvan adı yüz üç kere at ve

11 3 türevleri; otuz üç kere kuş ve türevleri; kuş adı on sekiz kere, örüng kuş yedi, kara kuş beş; yılkı ve türevleri yirmi beş kere; bulak, cumguk, elik, erkeç, ımga, ıvık, ingek, katır, kaysarı, kaz, keklik, kıl, konguz, korday, kökiş, köpek, külmiz, laçın, öküz, ray-ı hindi, sagızgan, semürgek, sıgırcık, sukak, sûkiç, toy, tive, todlıç, toklı, tuti, ügi, yond, yugak birerer kere; adıg, balık, buka, kak, kulan, kutuz, muygak, ördek, sungkur, teke, tilkü, tiying, tonguz, turna, yugak ikişer kere; arkun, büke, çıbun, sandvaç, tazı üçer kere; çadan, kevel, kuzgun, sıgun, titir dörder kere; adgır, buğra, yangan beşer kere; keyik altı kere; yılan sekiz kere kullanılmıştır. Bütün bu özellikleriyle Kutadgu Bilig, Karahanlılar devrindeki Türk aydınlarının umumi kültürleri; din ve dünya görüşleri; duyuş ve düşünüş ölçüleri; sosyal ve medeni hayatları hakkında esaslı bilgiler veren ve birçok fikir ve hikmetleri bugün de uyulacak kadar doğru, ibret verici ve her bakımdan üstün vasıflı bir eserdir Yazarı İslami Türk edebiyatının ilk yazarıdır. Yusuf Has Hacip, XI. asır başlarında Türkistan da Balasagun şehrinde doğmuştur. Doğduğu şehir Balasagun, adı destanlara işlenmiş bir Türk beldesi idi ancak kendisinin gençliğini nerede, hangi medresede geçirdiği bilinmemektedir. Elimize geçen bilgilerden Balasagun da doğduğunu, dindarlığıyla tanındığını, asil bir aileden geldiğini öğreniyoruz. Bize bıraktığı esere bakarak çok iyi tahsil görmüş, bilgiye kıymet veren, iyi düşünen, iyi yazan, aydın bir ilim, fikir ve sanat adamı olduğunu söylemek mümkün. Büyük İslam filozofu İbni Sina nın öğrencisi olduğu hakkında görüşler vardır. Eserinin üzerinde 18 ay çalışarak yılları arasında Kaşgar da tamamlamış ve 1070 yılında Karahanlı hükümdarı Tabgaç Buğra Han a sunmuştur. Aydın hükümdar bu eseri takdirle karşılamış, mükâfat olarak Karahanlılar Sarayı nın Has haciblik unvanını vermiştir ( Banarlı 1971: 231). Devrinin bilgin bir yazarı ve Türk tefekkür tarihinin sayılı mütefekkiri olduğu eserinden anlaşılan Yusuf, İslam ahlakını, imanını, kültürünü kuvvetle benimsemiş ancak bu benimseyiş ona yerli ve milli değerleri ihmal ettirmemiştir (Banarlı 1971:231). Ortak bir İslam eseri oluştururken mümkün olduğunca Türkçe kelimeler ve terimler kullanması, Yusuf Has Hacib in devri için asla basit bir başarı değildir. Ayrıca

12 4 eserini Türk halkı arasında yaygın edebi söyleyişlerle, halk deyimleriyle ve atasözleriyle besleyerek eserine daha milli bir kimlik kazandırmıştır (Banarlı 1971: 234). Eserini manzum olarak ele almasına rağmen Yusuf Has Hacib e şair diyemeyiz. Onun eseri, daha ziyade dini, ahlaki, hukuki, sosyal, siyasi ve pedagojik problemler üzerinde düşünen, yeri geldikçe öğütler veren didaktik bir eserdir. Yusuf Has Hacib, zaman zaman çıplak tabiat güzellikleri ilhamlarıyla renkli, ışıklı ve duygulu mısralar sıralayan yazar, böyle yerlerde şiire yaklaşır. Karşılıklı fikir savunmalarıyla münazara havası içinde yürütülen bölümlerde ise lirizm hâkimdir. Eserini aruzla yazmış ve mısralarında kuvvetli bir ahenk sağlamaya muvaffak olmuştur. Eserinde musiki daha çok vezin, kafiye, redif gibi dış unsurlarla sağlanır ancak iç kafiye de dikkati çekmektedir ( Banarlı 1971: ). Yusuf Has Hacib in elimizdeki eseri Kutadgu Bilig den yola çıkarak, şahsı hakkında bilgiler vermeye çalıştık, kendisi hakkında fazla bir bilgi bulunmamaktadır. Yazdığı bu eserden hareketle devri için üstatlık tahtına erişmiş, mümtaz bir şahsiyet olduğu anlaşılmakta. O kadar ki kaleme aldığı bu eseri, bugünkü ilim âleminde dahi üstün ve müstesna bir değerde tutulmaktadır.

13 5 İKİNCİ BÖLÜM 2. İNCELEME 2.1.Hayvan Adlarının Alfabetik Sıralaması ve Kullanıldığı Beyitler 1. Adgır 2. Adıg 3. Arkun 4. Arslan 5. At 6. Balık 7. Böri 8. Buğra 9. Buka 10.Bulak 11. Büke 12.Çadan 13. Çıbun 14. Elik 15. Erkeç 16. Esri 17. Imga 18. It 19. Ivık 20. İngek 21. İt 22. Kak 23. Kara Cumguk 24. Kara Kuş 25. Katır 26. Kaysarı 27. Kaz 28. Keklik 29. Keyik 30. Kıl 31. Kiş 32. Konguz 33. Korday 34. Koy 35 Kazı 36. Kökiş 37. Köpek 38. Kuğu 39. Kulan 40. Kurt 41. Kuş 42. Kutuz 43. Kuzgun 44. Külmiz 45. Laçın 46.Muygak 47. Oğlak 48. Öküz 49. Ördek 50.Örüng Kuş 51. Ray-i Hindi 52. Sagızgan 53. Sandvaç 54. Semürgek 55. Sıgırcuk 56. Sıgun 57. Sukak 58. Sungkur 59. Sükiç 60. Tazı 61. Teke 62. Tilkü 63. Titir 64. Tive 65. Tiying 66. Tadlç 67. Toklı 68. Tonguz 69. Toy 70. Turna 71. Tutı 72. Ud 73. Ügi 74. Yangan 75. Yılan 76. Yılkı 77. Yond 78. Yugak 79. Yükdig 1. ADGIR Kısrakların çiftleşmesi için kullanılan damızlık erkek atlara denir. Türkler için kutsal olan at ın bir çeşidi olan adgır, kurban olarak da kesilirdi. Bunu özellikle, Dede Korkut Hikâyeleri nde görüyoruz: Yiğitler koyundan koç, deveden buğra, attan aygır kırdırırlar (kestirirler) (Türk 2007: 17). Uygur Türklerinin Göç Destanı nda Kutlu Dağ kaybedilince kıtlık ve kuraklık olmakta ve Uygur Türkleri nin şu türküyü söyleyip ağladıkları belirtilir: Yençi tagıg yitürdimiz/ Katun körkin z/ Silah yışıg kopturdumuz / Adgır koçup alıp bordı Bu

14 6 türküde de adgır kullanılmakta. Türkçedeki t/d y değişimi olmuş ve günümüzde de aygır olarak geçmektedir. Kutadgu Bilig de de adgır olarak geçmektedir. Divânü Lûgâti t Türk te de adgır olarak kullanılmakta, ayrıca toy adgırlandı ifadesi de kısrakla bir aygır birleştiğinde kullanılan bir ifade olarak yer almakta. Kazakça Aygır Moğolca Azırga Kırgızca Aygır T.T. ve diğer Türk Cum. Aygır T.T. deki Atasözleri Aygır at, mızmız avrat, hayırsız evlat insanın ocağını söndürür. Aygır işler, el öğünür. Azan aygırın dini imanı olmaz. Deyim Aygır görmüş kancık beygir gibi kişnemek kayusı olur hil bolur hil başı kayusı at adgır öze il başı (4064) Bunlardan kiminin emrine takım verilir ve o takım başı olur; kimi at aygır üzerinde il başı olur. yigü kedgü mingü at adgır sülük bulardın çıkar hem yüdürgü kölük (4441) Yiyeceği, giyeceği ve ordunun binek atı, aygırı ile yük hayvanlarını bunlar yetiştirirler. bu kul küng at adgır bu yır suv kamug iligdin tegip açtı devlet kapug (5781) Bu kul-cariye, at-aygır ve bütün bu yer-su hükümdardan geldi ve sonra devlet kapısıaçıldı.

15 7 2. ADIG: Ayı Ayı, Türk kültüründe erken devirlerde kült haline gelmiş bir hayvandır. Ayının dini inanışlardaki önemi Budist devirde devam etmiş ancak İslamiyetin etkisi ile bu önemini yitirmiştir. İnsanlar tabiattaki güçlü hayvanların adlarını kullanarak kendilerinin de onlar gibi olacağına inanmışlardır. Ayı bu gücünden dolayı kullanılmıştır. Kutadgu Bilig de, Hükümdarın, ayı gibi cesur olması gerektiği vurgulanır. Bunun bir örneğini de Oğuz Kağan Destanı nda görürüz; Oğuz Kağan tasvir edilirken: göğsü ayı göğsü gibi ifadesi kullanılır (Banarlı 1971: 17).. Sibirya Türkleri özellikle Yakutlar ayıya karşı özel bir saygı duydukları için, ayıyla ilgili bazı ifadeleri yasaklamışlardır. Bu yasaklarda çoğu sözcüğün unutulmasına neden olmuştur. Kutadgu Bilig de adıg olarak geçmektedir. DLT de de :"awçı neçe al bilse adıg ança yol bilir (Avcı ne kadar hile bilse ayı o kadar yol bilir.) atasözüyle kullanılır. Blk. ayıw Özb. ayıg Hak. azıg Oğuzca ayıg Kklpk Ayıw Türkiye T. Ayı Krg. Ayû Tuv. Adıg Nog. ayuv/ayıg Yağma T. Ayıg (Kıpçak) Tkm. Ayı Tat. Ayu T.T. deki Atasözleri Aç ayı oynamaz. Aç ayı tabanını yalar. Açlık ayıya oyun öğretir. Ahlâtın iyisini dağda ayılar yer. Arife bir gül vermişler başına takmış, ayıya vermişler kıçına takmış. Armudun iyisini ayılar yer. Avcı nice al bilse, ayı onca yol bilir. Ayı akım, kirpi yumuşağım dermiş. Ayı yavrusuyla gezer.

16 8 Ayı çingeneyi tanır. Ayıya kovan ısmarlanmaz. Dağda gezen ayıya rastlar. Düşmandan dost, ayıdan post olmaz. Erkeğin kıllısı Hz. Ali den kadının kıllısı ayıdan Ayı dağda, üzüm bağda olur. Ayı diri iken postu satılmaz. Ayı eniğini severken öldürür. Ayı meşeye küsmüş, meşenin haberi yok. Ayı sıkıya düşünce yavrusunu ayağı altına alır. Ayının kırk türküsü vardır, kırkı da ahlât üstüne. Deyimler Ayıya kaval çalmak Ayıya dayı demek Ayı gibi dadanmak Ayı gibi homurdanmak Ayı oynatmak Aç ayıya dönmek tonguz teg titimlig böri teg küçi adıglayu azgır kutuz teg öçi (2311) O domuz gibi inatçı, kurt gibi kuvvetli, ayı gibi azılı ve yaban sığırı gibi kinci olmalıdır. böri tilkü arslan adıg ya tonguz seningdin kutulmaz ölür avda tüz (5376) Kurt, tilki, arslan, ayı veya domuz hiçbiri senin elinden kurtulamaz, hepsini de avlar öldürürsün. 3. ARKUN: Yaban aygırı ve evcil kısrağın çiftleşmesi sonucu meydana gelen atlardır. Bu atlar koşularda en iyi atlardır ve koşuları en çok kazanan atlardır.

17 9 Kutadgu Bilig de de bu şekliyle kullanılmaktadır kevel tazı büktel tagı arkunı akur toldı tolmaz bu sukluk kanı (5369) Arap küheylanı, binek ve diğer cins atlar ile ahırların dolmuştur; fakat bu aç gözlülük doymak bilmez. ajun malı tirding özüng boldı bay kevel minding arkun yime tazı tay (5803) Sen dünya malını topladın ve zenginleştin; her türlü arap atlarına, cins atlara ve taylara mâlik oldun. neçe kuşka avka avındım sevindim uçar kuş teg arkun agımda kürettim.(6536) Nice kuş ve geyik avı ile avundum, sevindim; uçan kuş gibi, cins atları ağımdan kaçırdım. 4. ARSLAN Kutadgu Bilig de hükümdarın aslan yürekli, kaplan pençeli olması gerektiği söylenir. Kün Togdı hakandır, töredir ve bunların sembolü de Güneş tir. Güneşin burcuda Aslan dır. Bu burç yerinden kımıldamaz, kımıldamadığı için de evi bozulmaz. Hakanın da tavır ve hareketleri kesinlikle değişmez. Kutadgu Bilig de de diğer Türk edebiyatı ürünlerinde olduğu gibi arslan cesareti ve ağırlığıyla ayrıca aslan burcu olarak da kullanılmıştır. Dede Korkut Hikâyeleri nde Basat için aslanın oğlu ifadesi kullanılır; Salur Kazan düşman üzerine akın yaparken arslan gibi kükrer. Hanum sazdan bir arslan çıkar, at urur, apul apul yarıyışı adam kibi İfadesiyle Basat, arslana benzetilir. (Türk 2007: 132). DLT de: Hanlara verilen bir unvandır. Ayrıca şu atasözünde de kullanılır: Alın arslan tutar, küçin sıçgan tutmas. (Hileyle arslan tutulur, güçle sıçan tutulmaz)

18 10 T.T. deki Atasözleri Aç arslandan, tok domuz yeğdir. Aç kurt arslana saldırır. Açlık, tilkiyi arslan yapar. Al arslan tutar, güç sıçan tutmaz. Alacağına arslan vereceğine karga. Alıcı arslan, borçlu sıçan gibidir. Arslan ağzından av alınmaz. Arslan arslandır, ha erkek ha dişi. Arslan avını gülerek avlar. Arslan doğan, arslan ölür. Arslan gölgesinde tilki gezer. Arslan kocayınca sıçan deliği gözetler. Arslan köpek havlamasına iltifat etmez. Arslan kuyruğuyla oynanmaz. Arslan mert olur, kaplan hilekâr. Arslan ölünce postunu, insan ölünce adını bırakır. Arslan yanında duran paysız kalmaz. Arslan yatağında yiğit çağında Arslan yatağında bozkurt otağından belli olur. Arslan yelesinde bit aranmaz. Arslanın adı çıkmış burada tilki var ki baş koparır. Arslanla gezen taşa, kurtla gezen leşe konar. Arslanlar kazanır tilkiler yer. Çakal eniği arslan olmaz. Dişi arslan tek doğurur ama erkek doğurur. Ekmek arslanın ağzında. Erkek arslan dişisinden kuvvet alır. Her yiğidin gönlünde bir arslan yatar. İnsan yurdunun hem kuzusu hem arslanıdır. Köpek artığı ile arslan beslenmez. Kurt sürüden korkmaz, arslan ardına bakmaz.

19 11 Lülesi altın olsa susuz çeşmeden su dolmaz; kendisi arslan olsa düşenin dosttu olmaz. Tok arslan ava gitmez. Yatma tilki önünde bırak seni arslan yesin. Deyimler ve Söz Öbekleri Arslan gibi kükremek Arslan kesilmek Arslan payı Arslan yürekli Arslanı kediye boğdurmak Uyur arslanı uyandırmak kör arslan bile koşnı buğday başı basa ülgü boldı çadan ya işi (140) Bak, Esed in komşusu Sünbüle dir; sonra Akreb ve Kavs ın arkadaşı Mizan gelir. til arslan turur kör işikte yatur aya evlig er sak başıngnı yiyür (164) Dil arslandır, bak, eşikte yatar, ey ev sahibi, dikkat et senin başını yer. ming erdem kerek bu cihan tutguka kör arslan kerek bu kulan basguka (284) Bu cihana hakim olmak için bin türlü fazilet gerek; yaban eşeğini alt etmek için arslan olmak gerek. kör arslanka okşar bu begler özi buşursa keser baş ay bilgi yaruk (784) Beyler arslana benzerler, hiddetlendirirsen başını koparırlar ey parlak bilgili.

20 12 bu kün burcı arslan bu burç tepremez evi tepremezi üçün artamaz (834) Güneşin burcu arslandır ve bu burç yerinden kımıldamaz; yerinden kımıldamadığı için de evi bozulmaz. kör arslan bolu birse ıtka başı bu ıt barça arslan bolur öz tuşı (2047) Arslan köpeklere baş olursa, köpeklerin her biri kendi karşısındakine arslan kesilir. kalı bolsa arslanka ıt başçısı ol arslan bolur barça ıt sakışı (2048) Eğer arslanlara köpek baş olursa, o arslanların hepsi köpek gibi olur. yagıda kör arslan yüreki kerek karuştıkta esri bileki kerek (2310) Onun yüreği harpte arslan yüreği gibi ve dövüşürken de bileği kaplan pençesi gibi olmalıdır. ulug tutsa hamyet kör arslanlayu ügi teg usuz bolsa tünle sayu (2314) Arslan gibi hamiyeti yüksek tutmalı; baykuş gibi geceleri uykusuz geçirmelidir. bu törtünç kerek alçı hile bilir bu hile bilir erke arslan ulır (2327) Dördüncüsü hile ve kurnazlık yollarını bilmelidir; çaresini bulan kimseye arslan bile baş eğer. odug beg sözi kör büke yolçılıg kör arslan münügli kılıç kamçılıg (2354) Uyanık beyin askeri, bak, ejderha kumandasında arslana binmiş, kılıç kamçılı orduya benzer.

21 13 çerig körse alp er kör arslan bolur sekirtür ya öldrür ya urşu ölür (2383) Kahraman, yiğit asker görünce arslan kesilir; seyirtir, ya öldürür veya vuruşarak ölür. kür arslanka okşar körü tursa beg öge tegse yumşar bolur torku teg (4098) Dikkat edersen, bey pek yürekli arslana benzer; öğerek yaklaşırsan, yumuşar, ipek gibi olur. böri tilkü arslan adıg ya tonguz sening din kutulmaz ölür avda tüz (5376) Kurt, tilki, arslan, ayı veya domuz hiçbiri senin elinden kurtulamaz hepsini de avlar öldürürsün. 5. AT Göçebe Türk ün hayatının büyük bir kısmı at üzerinde geçmekteydi. Atlarına adeta yapışmış gibi binen Hun Türkleri, tabii ihtiyaçlarını gidermek için dahi atlarından inmezlerdi. At sırtında alış-veriş yaparlar; içerler; istişare yapmak suretiyle önemli kararlar verilerdi hatta atın boynuna sarılarak uyuyabilirlerdi; Türklerde devlet at üzerinde kurulmakta, at üzerinde yönetilmekteydi. Türk destanlarında atın kişilik kazandığına inanılır. Kırgız Türklerinde güzel ve cesur atlara Gök kurt anlamında Gök Börü derlerdi. Dede Korkut Hikâyeleri nde Bamsı Beyrek: At demezem sana, kardaş direm, kardaşımdan ileri şeklinde insanı özellik veriyor ata (Türk 2007: 63). Köroğlu nun atı bir insan gibi 9 ay 9 günde doğmuştur, zeki ve anlayışlıdır. Manas Destanı nda da, Manas, atı Akkula ile aynı özelliklere sahiptir. Eski Türklerde, hiç binilmemiş tayları gençler terbiye ederek binek atı haline getirmektedirler ve bu durum onlar için övünülecek bir olaydır. At, Türk ün hayatında çok önemli bir yere sahiptir; arkadaştır, dosttur, sevgilidir. Kutadgu Bilig de de en çok kullanılan hayvan adı at ve türlerini anlatan adlardır. Oğuzlarda, at türünü anlatmak için yund sözcüğü kullanılırken eski Türklerde yetişkin hayvanlara yund, göçüt gibi adlar verilirdi.

22 14 At, Türklerin hayatnda o kadar önemlidir ki yaşamlarını atın durumuna, hareketlerine göre değerlendirmişlerdir. Totem olarak kullanıyorlar ve bununla ilgili çıkarımları hayatlarına uyguluyorlar. Atla ilgili inanışlardan bazıları şöyledir. * At, bir evin önünde başı eve doğru bağlanmışsa, soluğu ile o eve bereket verir. * Bir kişi sabahleyin gün doğmadan kır ata binerek bir dereden yedi kez geçerse ona büyü etki etmez. * Bir evde at olura o eve cin, şeytan girmez. * Ölen kişiyle beraber atı da Tanrı ya kurban edilirdi ki orada atıyla yolculuk yapabilsin. Eski Türklerde atın önemini vurgulayan atasözü ve deyimler ise şöyledir: At işler, er öğünür. Türk, çadırda doğar at üstünde ölür. At ölümü, er ölümü olmasın. Kuş kanadı ile er atı ile Atı kuyruklu olanın sözü buyruklu olur. Sabah kalk atanı gör, atandan sona atını gör. At sözcüğü Kutadgu Bilig de 5803, 5369, 6536 numaralı beyitlerde arkun ; 5370 de yond ; 6537 de tosun ve 5369, 5803, 4549, beyitlerde ise kevel adlarıyla kullanılıyor. KEVEL: Arap atı, küheylan Çok dayanıklı bir binek ve yarış atıdır. Arabistan a geçen Orta Asya ve Anadolu, Türk atlarından türemiştir. İngiliz atlarından daha dayanıklı olup saat hiç su içmeden yol alabilir. Bu özelliklerinden dolayı Osmanlı fetihlerinde kullanılan bir at türüdür. Divanû Lûgati t-türk te: guş ganatın er atın (kuş kanadıyla er atıyla) atasözünde at olarak geçer. Ayrıca at, köçüt ve torug sözcükleriyle de ifade edilmektedir. Bu oglanıg bir torugga aldım. (Bu köleyi bir at karşılığında aldım).

23 15 Oğuz Türkçesi Kazakça Gürcüce Kırgızca Anadolu ağızları Yund Aygır yunt Kısrak bee/bii at kulun / bitsi gulan/yond/yunt T.T. deki Atasözleri Acıkan ite, at yetişemez. Aç at kişner. Aç at yol almaz. Açın ölümü çorbadan atın ölümü arpadan olsun. Adı ata bindi ayağı yerde gezer. Ağa ata bakarsa, at at olur, bakmazsa at mat olur. Ağustos on beşten sonra ere kaftan, ata çul. Ahırda atı olan yaya da gezer. Ak at ile cahil ağaya kulluk çetindir. Akıl bir attır, dizgini arifin elinde gerek. Akıllı kimse atını, yarı akıllı karısını, aptal ise kendini över. Anasını babasını dinlemeyen evlat, kocasını saymayan avrat, üzengi ile yürüyen at kapında tutma, hiç durma at. Aptal ata binerse bey oldum sanır, şalgam aşa girerse yağ oldum sanır. Arap atı kıl çulun içinde de olsa belli olur. Arap atın yanında duran ya huyundan ya suyundan. Arazi eve, at yere, avrat ere yakın olmalı. Ardından atlı kovalarcasına At adımına göre değil, adamına göre yürür. Atı alan Üsküdar ı geçti. At alırsan kula al, avrat alırsan deli al. At alırsan toydan, kız alırsan soydan. At, avrat, silah emanet edilmez. At binenin, kılıç kuşananındır.

24 16 At bulunur meydan bulunmaz; meydan bulunur at bulunmaz. At izi it izine karıştı. At katır sever, insan sevdiğini över. At ölür meydan kalır, yiğit ölür şan kalır. At özünden kişi sözünden tanınır. At satan, cigara bırakan, avrat boşayan unutmamış. At binenin kefeni koynunda gezer. Ata binen yayan olmaz, malını güden çoban olmaz. Ata binmek bir, inmek iki ayıptır. Ata dost gibi bakıp düşman gibi binmelidir. Ata eyer gerek, eyere er gerek. Ata nal çakıldığını gören kurbağa ayağını uzatmış. Atı avradı iyi olanla yolculuk edemezsin. Atı kuyruklu olanın sözü buyruklu olur. Atı palan saklar, ülkeyi bilen. Atın ardında, kadının önünde, arabanın yanında gitme. Atın avradın beli perk olmalıdır. Atın delisi adam öldürür, camusun delisi merek doldurur, oğlun delisi eli güldürür. Atın iki muradı var; biri kuyruğu yere değmeli, biri üstüne gelin binmeli. Atın iyisi alayda, kabın iyisi kalayda, kızın iyisi halayda belli olur. Atın iyisini genç, kızın iyisini ihtiyar alır. Atın kısmeti dokuzdur; birini yer sekizini sahibine bırakır. Atın kırı, erkeğin burnu. Atın ölümü itin bayramıdır. Atın tepmezi, itin kapmazı olmaz. Atla karın, itte kuyruk, yiğitte burun. Attan düşen ölmemiş, eşekten düşen ölmüş. Attan düşene yorgan döşek, eşekten düşene kazma kürek Aygır at, mızmız avrat, hayırsız evlat insanın ocağını söndürür. Boz ata, avrada, oğlana kulluk edenin yüzü ağarmaz. Cahili ata bindirmişler bey oldum sanmış.

25 17 Dere geçilirken at değiştirilmez. Dost dostun eyerlenmiş atıdır. El atına binen tez iner. Ersiz avrat yularsız at. Gelin ata binmiş ya nasip demiş. Gem almayan atın ölümü yakındır. Kıratın alnına gün yavaş yavşa doğarmış. Kör atın kör nalbandı olur. Deyimler ve Söz Öbekleri At cambazı At gibi kadın At gibi kişnemek At hırsızı gibi At nalı gibi At oynatmak Attan inip eşeğe binmek Ata et, ite ot vermek. At koşturmak Yanlış ata oynamak. sevügrek atın er kişenlig tutar kereklig atın kör küdezlig tutar (315) İnsan çok sevdiğin atını köstekli tutar; lüzumlu atını muhafaza altına alır. bu ay toldı itti kör at ton tulum ayur köndüreyin topugka yolum (474) Bu Ay Toldı böylece atını, esvabını ve silahını hazırladı: atın mindi keldi kapugka tüşüp yarıp utru hacib o kıdı tuşup (576) Atına bindi; gelip kapıya indi; Hacib karşı çıkıp, onu içeri aldı.

26 18 negü tir eşit bu tapug kılguçı tapug birle devlet atın mingüçi (1608) Hizmet eden ve hizmetinden dolayı saadet atına binen insan ne der, dinle ayag birdi tamga at üstem kedüt agırladı aşru tükel boldı kut (1766) Ona unvan, mühür, at koşum ve h l at verd ; çok itibar gösterdi; o ikbalin son derecesine vasıl oldu. özinge bir at ton tulum kodsa tap çavıksa ajunda atın yadsa tap (2277) Kendisine bir at, giyim ve silah ayırması kâfidir; meşhur olup, dünyaya nam salmak ona yeter. yitürse içürse kedürse kedim at üstem kız oglan bu birse telim (2280) Silah arkadaşlarını yedirip, içirmeli ve giydirip, kuşatmalı; onlara çok at koşum, köle ve cariye ihsan etmelidir. yagıda yüreklig seringü kerek yagı at kemişse tiringü kerek (2285) Harpte cesur yiğitler dayanmalı, düşman at salarsa, hemen toplanmalıdır. at üstem yarıklar bolur kıp kızıl kızıl kızgu engler bolur yap yaşıl (2385) At, koşum ve zırhlar kıp-kırmızı olur; kırmızı ateş gibi yanan yanaklar mosmor kesilir. yagı at kemişse sanga ograsa serin arka birme saçılsa basa (2386) Düşman at salar ve senin üzerine yürürse, dayan, arka verme; kendiliğinden dağılır.

27 19 erig ögse elgin kör arslan tutar atıg ögse yügrür uçarıg yeter (2401) Askeri öğersen, eli ile arslan tutar; atı okşarsan, koşar ve uçan kuşa yetişir. alu birse açıg kör altun kümüş kayuka at alsa kayuka yumuş (2542) Onlara hükümdardan altın-gümüş ihsanlar koparmalı; bazılarına unvan ve bazılarına da vazife verilmesi hakkında tavassufta bulunmalıdır. tuzı etmeki hem aşı king kerek atı ton tolumı angar teng kerek (2317) Onun tuzu ekmeği ve yemeği bol, atı, elbisesi ve silah da buna denk olmalıdır. özinge bir at ton tolum kılsa tap adının ülese bir az kodsa tap (2561) O bir at, bir kat elbise ve silah ile yetinmelidir; kendisine az bir şey kalsa yeter; kalanı başkalarına dağıtmalıdır. tapugka körünginçe körse anı aşı bogzı ornı atı hem tonı (2563) Huzura çıkmadan önce, onu görmeli; yiyeceğine içeceğine, yerine, atına elbisesine dikkat etmelidir. kalı tuşsa beglerke yangluk hata tuşar at öze kuşta avda süde (2583) Eğer beylere bir felâket ve belâ gelirse, bu avda, kuş avına veya seferde hareket esnâsında gelir. turup çıktı andın sevinçlig bolup atın mindi keldi evinge turup (3068) oradan memnûn ve mesrur olarak çıktı; biraz sonra atına binip, evine döndü. atın mindi evke yüz urdı turup kelip tüşti kirdi yaka kur yörüp (3282) Atına bindi, evine doğru hareket ederek, gelip indi; evine girdi, yaka ve kuşağını çözdü.

28 20 ederledi terkin atını tutup kadaşı tapa bardı evdin turup (3289) Atını tutup, derhal eyerledi; oradan kalkıp, akrabasına doğru gitti. yakın tegdi erse kadaşka barıp atındın kodı tüşti tegdi yorıp (3290) Akrabasına yaklaşınca, atından aşağı indi, yürüyerek, kapısına geldi. saray karşı yir suv sini birle yok at üstem kız oglan kanı birle yok (3439) Senin sarayın, köşkün, yerin ve yurdun yok; at, koşum, çoluk çocuk hani; bunlardan hiçbiri senden yok. atın mindi ögdülmiş evre yanıp evinge kelip tüşti yattı tınıp (3835) Ögdülmiş atına bindi; geri dönerek, evine gelip, indi; yatıp, biraz dinlendi. atın tuttı terkin bir oglan bile turup çıktı evdin sevünçün küle (3955) Bir uşağa çabucak atını hazırlattı ve neş e içinde evimden çıktı. barıp tegdi erse kadaşka yakın yırak tüşti attın küdezdi hakın (3956) Kardeşinin evine yaklaşınca, onun hâtırını sayarak, bir az uzakta atından indi. yigü kedgü mingü at adgır sülük bulardın çıkar hem yüdürgü kölük (4441) Yiyeceği, giyeceği ve ordunun binek atı, aygırı ile yük hayvanlarını bunlar yetiştirirler. atın mindi evre evinge kelip tüşüp kirdi turdı bir ança tınıp (4882) Atına binip, tekrar evine geldi ve girip, biraz dinlendi.

29 21 atın tuttı mindi bir oglan bile kadaşı tapa bardı sevnü küle (4970) Atını tuttu, bindi ve bir uşağını yanına aldı; gülerek, sevinerek, kardeşine doğru yola çıktı. atın mindi keldi iligke turup tüşüp kirdi ilig topa yol kolup (5014) Atına bindi ve oradan kalkıp, doğruca hükümdarın sarayına geldi; atından inip, müsaade isteyerek, huzura çıktı. kiçe yattı erte turup yundı kör atın mindi ilig tapa bardı kör (5661) Gece yattı, sabah kalkıp, abdest aldı; atına binip, saraya gitti. yana turdı yundı namazın kılıp atın mindi tagka yür urdı yilip (5681) Ögdilmiş yerinden kalktı, abdest aldı ve namazını kıldı; atına binip koşturarak, dağa doğru koyuldu. bu kul küng at adgır bu yir suv kamug iligdin tegip açtı devlet kapug (5781) Bu kul-cariye, at aygır ve bütün bu yer su hükümdardan geldi ve sana devlet kapısı açıldı. atın mindi bardı yana karşıka tüşüp kirdi ilig taparu oka (5830) Atına binip, tekrar saraya gitti; inip, doğruca hükümdarın yanına girdi. atın mindi keldi evinge yana tüşüp kirdi evke suçuldı tona (5939) Atına bindi ve evine dönüp geldi; atından inip, içeri girdi ve soyundu

30 22 kiçe yattı erte yana atlanıp turup karşıka kirdi attın inip (5940) Gece yattı, sabah tekrar atına binip, saraya geldi ve inip, içeri girdi. atın mindi bardı kadaşı tapa tegip kirdi tuştı elig yüz öpe (5973) Atına bindi ve kardeşine doğru gitti, varıp girdi; el ve yüzünü öperek, onunla buluştu. sıgıt birle çıktı kör andın turup atın mindi keldi yüz evke urup (6197) Üzüntü ile oradan kalkıp çıktı; atına binip, evine doğru yola koyuldu. tanın kedti terkin atını tutup yana karşıka bardı evdin turup (6224) Elbiselerini giyip, derhal atına bindi ve evinden çıkıp, tekrar saraya geldi. aş içgü yidi az yana at tutup kadaşı tapa bardı kadgu yutup (6284) Bir az yedi, içti; tekrar atına binip, mahzun mahzun, kardeşinin bulunduğu yere doğru yola çıktı. yir öpti turup çıktı kesti sözin atın mindi urdı evinge yüzin (6420) Öğdülmiş sözünü kesti, yer öptü ve kalkıp, dışarı çıktı; atına binip, evine doğru gitti. 6. BALIK Köktürk ve Eski Uygur metinlerinde yerleşim yerlerinin adı olarak balık kelimesi kullanlmaktaydı. Hanbalık, Beşbalık, Yengibalık gibi... İslamiyetten sonra bu sözcük yerini şehir kelimesine bırakmıştır. Kutadgu Bilig de, suda yaşayan ve günümüze kadar da böyle hayvan adı olarak kullanılmıştır.66. ve 141.beyitte ise balık burcu olarak geçmektedir.

31 23 DLT de de: Balıg suwda közi taştın (Balık suda gözü dışarıda) atasözüyle hayvan adı olarak kullanılmıştır. Ayrıca çamur ve kale, kent anlamlarıyla da yer almaktadır. Türkiye Türkçesi ve diğer Türk şivelerinde de aynı adla kullanılmaktadır. T.T. deki Atasözleri Ağustosta ya bal, ya balık Balığı tutan onmaz, yiyen doymaz. Balık başından avlanır. Balık baştan kokar. Balık ile misafir üç gün sonra kokmağa başlar. Balık isteyen gönlünü suya koyar. Balık karada yürümez. Balık kavağa çıkınca Balık suda pazarlık olmaz. Battı balık yan gider. Büyük balık küçük balığı yutar. Cambaz ipte balık dipte gerek. İyilik et denize at balık bilmezse Halik bilir. Kaçan balık büyük olur. Kılıç balığı gibi burnuna dokununca kırılır. Nisan yağmuru balığın ağzına düşer inci olur, yılanın ağzına düşer zehir olur. Deyimler ve Söz Grupları Balık istifi Balıklama dalmak Sudan çıkmış balığa dönmek Balıketinde

32 24 yaşık yandı bolgay yana ornınga balık kudrukındı kazı burnınga (66) Güneş balık kuyruğundan (hût), kuzu burnuna (Hamel) kadar olan yerine tekrar döndü. basa keldi oglak könek hem balık bular togdı erse yarudı kalık (141) Bundan sonra Cedi, Delv ve Hut (balık) gelir; bunlar doğunca, gökyüzü aydınlanır uçuglı yorıglı suv içre balık kutulmaz seningdin aya sarp kılık (5366) Uçan, yürüyen ve suda yüzen mahlûkların hiçbiri senin elinden kurtulamaz, ey çetin huylu insan. 7. BÖRİ: Kurt Eski Türk inanç sisteminde Tengri den kut bulmuş bir canlı olup Tanrı değil ancak semavi bir varlıktır. Fiziki ve cinsel özellikleri de bulunan bu varlık boz, kır renkli ve çok kere dişi, sıradan bir kurt olmaktan ziyade kurt donuna giren bir ata ruhudur. Bozkurt olarak mitolojide yer alan bu varlık Ata ruhu, Kam kültünün bütün özelliklerine sahip, kendisine sevgi ve saygı duyularak yardımının alınabilmesine çalışılan ve kendisinden korkulup çekinilerek zararından korunmak istenilen bir varlıktır (Kalafat 2008: 2). Bozkurtun hayatın her safhasında fonksiyonunun olduğuna inanılmaktadır. İnsanlar dünyaya gelmeden önce, geldikten sonra isim almalarında, evliliklerinin muhtelif dönemlerinde bereket edinme, savaş kazanma gibi mücadelelerinde, görünmeyen güçlere karşı savaşlarında, hastalıklarında, gelecekten haber almalarında kurdun fonksiyonuna inanılmaktadır. Kurt, yaşam biçimi ve çevre ile ilişkileri itibariyle Türk halk inançlarında örnek alınabilmektedir. Kurdun kanı, yağı, dişi, kılı, postu, tırnağı, kemiği, kafatası, izi korunma ve kurtulmada halk inançlarında yerini bulduğu, bir kurt kültünün oluştuğu söylenebilir.

33 25 Halk inanç kültüründe bu derece derin iz taşıyan bozkurt son yüzyılda doğal olarak tekrar resmi devlet armaları gibi üst kültür kurumlarına da yansımıştır. Kurt sadece beden özelliği değil Tanrısal özelliğinden dolayı da kullanılmıştır. Hükümdarların Tanrı ile bağlantısının gösterilmesi için kullanılmıştır ve İslamiyetten sonra da etkisi devam etmiştir. Türkler korktukları yırtıcı hayvanların adlarını andıklarında geleceklerini düşünürlermiş, bundan dolayı da böri yerine meyve kurdu olan kurt ifadesini kullanmışlardır. Böylelikle böri söylenmeye söylenmeye unutulmuştur. Oğuzlarda böri değil de kurt sözcüğü kullanılır çünkü kurt ata olarak kabul edilir. Oğuz Kağan Destanı nda, Oğuz Kağan tasvir edilirken: Ayağı öküz ayağı, beli kurt beli, omuzları samur, göğsü ayı göğsü gibi ifadelerle tasvir edilmiş ayak gücünde öküz, bel sağlamlığında ve çeviklikte kurt a benzetilmiştir (Banarlı 1971: 17). DLT de de: Böri goşnısın yemes. (Kurt komşusunu yemez) atasözüyle böri olarak kullanılmışlar. Böri adı Türkiye Türkçesinde kullanılmaz ancak Anadolu ağızlarında kullanılır. Türkmence Kurt Eski Türkçe Asena/Aşınal/Çine Börteçine Azerice Kurt/gurt Şor Türkleri Kurt Altay Türkleri Kurt Moğolca Börteçine/çine Kazakça Kurt Kırgızca börü/kariskor/kök/cal Kklpk Kurt Özbekçe Kök Yal Uygurca Kurut Tuvaca Kuu Pörü/Pörü Anadolu Dışı Böri/börü/kök böri kök börü Anadolu Gök börü/gök kurt/ kurt/gökyele/yalınsak T.T. deki Atasözleri Aç kurt arslana saldırır. Aç kurt komşu kuzuyu yemez. Aç kurt yediği yeri dokuz sefer gezer. Adam bunalır adama düşer, kurt bunalır ağıla düşer.

34 26 Ardından kırk köpek havlamayan kurda kurt denmez. Arkalı köpek kurdu boğar. Arslan yatağından bozkurt otağından belli olur. Arslanla gezen taşa, kurtla gezen leşe konar. Beni bilen kurt beni yesin. Bölüneni kurt yer, ayrılanı ayı. Çakal çok olunca kurdun kıymetini kimse bilmez. Çakalın eniği kurt olmaz, arslanın yatağı yurt olmaz. Çok üren it sürüye getirir kurt. Dağda gezen ayıya da rast gelir, kurda da Gündüzü kurt mu yedi, gece arıyorsun? Hangi dağda kurt öldü. Harmanda Türk ten, Zemheride kurttan, yaylada yörükten sakın. İnsan insanın kurdudur. İtten kurt doğmaz. Keçi şarap içmiş, dağa kurt aramaya gitmiş. Kurda konuk giden, köpeğini yanında götürür. Kurdun adı çıkmış, tilki vardır baş keser Kurdu kurtla avlamalıdır. Kurdun merhameti, kuzuyu ağzında taşımak Kurdun yanında kuş da geçinir. Kurt dumanlı günü sever. Kurt kocayınca köpeklerin maskarası olur. Kurt kulağından tutulmaz. Kurt uluya uluya başına bela getirir. Kurtla ortak olan tilkinin hissesi ya tırnaktır ya bağırsak Kurtlarla bir olup ulumazsan, kurtlara yem olursun. Kurttan bahseyle, kuyruğu görünür. Kurttan korkan ormana girmez. Kuzu postuna bürünmüş kurtlar Ölmüş eşek, kurttan korkmaz. Sürüden ayrılan koyunu kurt kapar.

35 27 Koyun postuna bürünmüş kurt. Deyimler ve Söz Grupları İt izini kurt izine karıştırmak Koyunu kurda emanet etmek Aç kurtlar gibi saldırmak Kurda kuşa yem olmak Kurt gibi acıkmak Kurt iken kuzu olmak Kurt kuş bir arada olmak Yaşlı kurt ilin itti tüzdi bayudı budun böri koy bile suvladı ol ödün (449) Böylece hükümdar memleketini düzenledi ve tanzim etti; halkı zenginleşti; o devirde kurt ile kuzu aynı yerden su içti. ajunka badı kör tükel kut kurı kozı birle katlıp yorıdı böri (461) Bak, dünyaya tam bir saadet kuşağı bağladı; kurt ile kuzu bir arada yaşadı. kutuldı budun kitti emgekleri kuzı birle katlıp yorıdı böri (1040) Halk kurtuldu ve zahmet denilen şey ortadan kalktı; kuzu ile kurt birlikte yaşamağa başladı. kapugda tirildi kalın aç böri ay ilig koyug ked küdezip yorı (1413) Kapıda birçok aç kurt toplanmıştır; ey hükümdar, koyunları iyice muhafaza altına al.

36 28 tonğuz teg titimlig böri teg küçi adıglayu azgır kutuz teg öçi (2311) O domuz gibi inatçı, kurt gibi kuvvetli, ayı gibi azılı ve yaban sığırı gibi kinci olmalıdır. üçünci kür ersig er ol tong yürek yagıka börike bu ersig kerek (2705) Üçüncüsü cesûr, merd ve pek, yürekli yiğittir; düşmana ve kurda karşı böyle bir yiğit lazımdır. tirildi bir ança yorıdı bu yanğ böri toklı birle kozı boldı teng (3096) Bir müddet böyle yaşadı ve böyle hareket etti; kurt ile kuzu müsâvi oldu. börimü bolur körgil itte kayar udula işitse minğ itler üni (3422) Bak, arkasından binlerce köpeğin duyunca, kaçana kurt mu denir. sesini kalın aç böriler yığıldı sanğa koyug ked küdezgil ay ilçi tonğa (5164) Bir sürü aç kurt senin etrafına toplanmıştır; ey kahraman hükümdar koyunları iyi muhafaza et böri tilkü arslan adıg ya tonguz sening din kutulmaz ölür avda tüz (5376) Havada uçan kara kuş sürüleri Ey boz kurt, canlarını senin elinden kurtaramazlar. er at kaldı emdi sanğa tapguçı yagıka börike bu ol yortguçı (5591) Şimdi senin hizmetinde bulunan kimseler kaldı; düşmana ve kurda karşı koyan bunlardır. yagıka börike itinsü tolum adaşka bolup öz yagıka ölüm (5594) Düşmana ve kurtlara karşı silahlarını hazır bulundursunlar; dosta yar olup, düşmana ölüm olsunlar.

37 29 kimi kodtı erse ay ersig urı kerek bolsunı ıt kerek kök böri (6194) Ey cesur oğul, Tanrı onu terk ettikten sonra ister köpek olsun, ister bozkurt, hepsi birdir. tilek arzu birle yügürdüm neçe men kuturmış böri teg ajunnı ulıttım (6542) Ben nice dilek ve arzu arkasından koştum; kudurmuş kurt gibi, dünyayı inlettim. 8. BUĞRA: Erkek deve, deve aygırı Türkçe kökenli bir addır. Türkçede önderlik eden turna kuşu olarak da kullanılmaktadır. Kendilerine yapılan kötülüğü senelerce unutmaz, yapanı gördüklerinde teperek, ısırarak ya da salyaya boğarak intikamlarını alırlar. Nal çakılmaz. Koku alma duyuları ve müzik kulakları çok iyidir. Osmanlı fetihlerinin görünmez kahramanlarıdır. Günlerce su içmeden yürüyebilen, çamura batmayan ve oldukça fazla yük yüklenebilen bir hayvandır. Dede Korkut Hikâyeleri nde Deli Dumrul un babası, Boğaçın babası, Dirse Han ve anası oğullarının ilk avı diye, Attan aygır, deveden erkek deve, koyundan koç kestirdi. ifadesiyle kullanılmaktadır (Türk 2007: 21). DLT de: Buğra olarak kullanılmaktadır. Türkiye Türkçesinde özellikle İç Anadolu da gücü temsil ettiği için erkek çocuklara isim olarak konur. Yakutça Bıgra Kırgızca Töö yise todsa kılkı bolur bugragu kalı karnı açsa bilip yir agu (1126) Yiyip, karnı doydu mu, deve aygırı kesilir, eğer karnı açıkırsa, bile-bile zehir yer. yana alçı bolsa kızıl tilkü teg titir bugrası teg kör öç sürse keg (2312) Aynı zamanda, kırmızı tilki gibi, hilekâr olmalı; deve aygır gibi, kin ve öç gütmemelidir.

38 30 isizke yüreklig aya bugragu isiz kılma isiz yimi ol agu (6166) Ey deve aygırı gibi, cesaretle kötülüğe koşan insan, kötülük etme, kötülülüğü zehir besler et öz todsa kansa bolur bugragu kaçar edgülerin süre ıdmagu (6367) Vücut doyar ve kanarsa, deve aygırı gibi olur; yaptığın iyilikleri önüne katarak sürer ve götürür, onu bırakmamalıdır. özüng bugragursa bedütse boyun sini otka tartar ulıtur ünün (6369) Vücudun deve aygırına döner ve enseni kalınlaştırırsa, seni ateşe sürükler ve acı-acı feryad ettirir. 9. BUKA: Boğa Türklerde boynuzlu hayvanlar kutsal sayılmıştır. Özellikle buka güç simgesi olarak kullanılmıştır. Uygur metinlerinde Temûr Buko adıyla kullanılmıştır. Göktürk Kitabelerinde Tonyukuk abidesi birinci taş batı cephesinde...semiz buka torak buka tiyin bilmez ermiş. şeklinde kullanılır (Ergin 1973: 91 92). Türkçe deki k g/ğ değişimine uğrayarak günümüzde buğa/boğa olarak geçmektedir. DLT de: buga olarak geçmektedir. Altay Türkleri Kırgızca Türkiye Türkçesi Buka buka/bukaçar Boğa/buğa

39 31 T.T. deki söz grupları Boğa gibi kamug işte ivme serin öz buka serimlig kişiler tegir arzuka (1310) Hiçbir işte acele etme, sabırlı ol, kendini tut: sabırlı insanlar arzularına erişirler. tümen arzu n met y d ng nçlen p boyun yal bedüttünğ buka teg kılıp (5801) Sen huzur içinde bin türlü arzu ve nimetlere nail oldun; bir boğa gibi, boyun ve enseni kalınlaştırdın. 10. BULAK: Haşarı at Edebiyatımızda pek kullanılan bir ad değildir. DLT de: bulag (sırtı geniş at) anlamında alınmıştır bulak semrise kör munar hem azar idisin çalar yirke andın tezer (3600) Haşarı at semirirse, kudurur ve azar; sahibini yere vurur ve ondan kaçar. 11. BÜKE: Ejderha büyük yılan Edebiyatımızda çok az kullanılan efsanevi hayvanlardandır. Hava ve suyun efendisidir. Bereketli bahar yağmuru getirdiğine inanılır. Türklerin inanışına göre, zamanı belirleyen iki çark vardı ve bu çarklardan birini geyikler diğerini de ejderler çevirmekteydi. Çince lung kelimesiyle büyük yılan olarak geçtiği düşünülse de Farsça da ojdaha olarak kullanılan sözcüğün sonradan Türkçede r sesiyle kullanılarak ejderha olduğu fikri daha ağır basmaktadır.

40 32 T.T. deki Söz Grubu Ejderha gibi tüşün ol bu dünya keligli keçer yigen yil büke teg yir erken açar (1202) Bu dünya bir konak yeridir, gelen geçer; her şeyi yiyen büyük bir ejderha gibi, yedikçe acıkır. odug beg sözi kör büke yolçılıg kör arslan münügli kılıç kamçılıg (2354) Uyanık beyin askeri, bak, ejderha kumandansın arslana binmiş, kılıç kamçılı orduya benzer. körü barsa dünya kılınçı tengi yigen yil büke teg bu kılkı yangı (6388) Dikkat edersen, dünyanın tabiatı gibi, tavrı ve hareketi de doymak bilmez bir ejderhaya benzer. 12. ÇADAN: Çiyan, akrep İslamiyetten önce Şaman ın giydiği giysiye yılan, akrep, çiyan, kunduz gibi yabani ve zararlı hayvan şekilleri çizilerek onların kaçırılacağına inanılırdı. Eski Türklerde yengeç burcu anlamında da kullanılırdı. Kutadgu Bilig de de 140. ve 4889.beyitlerde yengeç burcu olarak yer almakta. DLT de: Akrep anlamında geçmektedir. Türkiye Türkçesinde çiyan şekliyle Türkmencede ise içyan olarak kullanılmaktadır. T.T. deki Atasözleri Akraba idik akrep olduk biz bize, ayrı düştük bakmaz olduk yüz yüze. Akrabanın akrabaya akrep etmez ettiğini. Akrebin zehri kuyruğundadır. Akrep yavrusu anasını yer. Eski bina akrebi gibi her delikten çıkar. Yılan gibi akar, akrep gibi sokar.

41 33 Deyimler ve Söz Öbekleri Akrep gibi sokmak Minder akrebi kör arslan bile koşnı bugday başı basa ülgü boldı çadan ya işi (140) Bak, Esed in komşusu Sünbüle dir; sonra Akreb ve Kavs in arkadaşı Mizan gelir yana kördi ülker savılmış başı togardın çadan kopmış örlep tuşı (4889) Tekrar baktı, Ülker yıldızının başı ufka kaymış, karşısında şartktan Akrep kalkıp yükselmişti. yana aydı ilig bu dünya içi yılanı çadanı telim tikgüçi (6379) Hükümdar devamla: - Bu dünya birçok zehirli yılan ve çıyanlar ile doludur dedi. çadan teg tikerler çıbun teg sorarlar köpek teg ürerler kayusın urayı (6601) Onlar akrep gibi sokarlar, sinek gibi kanımı emerler, köpek gibi havlarlar; hangisine yetişeyim. 13. ÇIBUN: Sinek Tüm Türk destanlarında eşler arasında sarsılmaz bir saygı, sevgi ve sadakat vardı. Muradını alamadan yalnız kalan kadın, kocası ölünceye kadar onu bekleyeceğine, üzerine bir sinek bile kondurmayacağına söz verirdi. Bu durumdan da anlaşılacağı gibi sinek küçük, önemsiz olma özellikleri ile eserlerde yer almakta. Kültürümüzde ve dilimizde sık kullanılan bir hayvan değildir. Türkiye Türkçesinde çıbun kelimesi değil de sineklik anlamında cibinlik sözcüğü kullanılmaktadır.

42 34 Blk. Çibin Kıpçak Çıbın Kklpk. Şıbın Nog. Şıbın/şirkey Krg. Çımın/çirkey Özbekçe Çivin Altay T. Çımın/çimün Kzk. Şıbın Şor. Şıbın T.T. deki Atasözleri Akılsız sinek ciğere konar köye gider, akıllı sinek yoğurt torbasına konar şehre gider. Anlayana sivrisinek saz, anlamayana davul zurna az. Arıyla kalkan bal başına, sinekle kalkan leş başına varır. Atsineği gibi kuyruk altında geçinir. Bal olan yerde sinek de olur. Balım olsun sinek Bağdat tan gelir. Beyaz karayı, sinek yarayı sever. İki deve çarpışır ara yerde sinek ölür. Kaynayan yağa sinek konmaz. Kokmuş ete sinek konar. Sineğin balı, tembelin malı olmaz. Sinek adam öldürmez, mide bulandırır. Sinek küçüktür ama mide bulandırır. Sinek pisliği sever. Deyimler Sinek avlamak Sinek gibi üşüşmek Sinekten yağ çıkarmak Sinek gibi ezmek

43 35 çıbun boldı duşman yanğanka bedük ısırsa yanganıg suçıtur ked ök (3399) Sinek fil için büyük bir düşmandır; fili ısırdığı zaman, onu zıp zıp zıplatır. küçinge küvenip kögüz kergüçi yorıtumadı bir çıbunka alın (5215) Kuvvetine güvenerek, kibirlenen kimse bir sineğe bile çare bulamadı 14. ELİK: Dağ keçisi, yaban keçisi Bk. ımga elik külmiz oynar çiçekler öze sığun muygak agnar yorır (79) Karacalar, dişi erkek, çiçekler üzerinde oynuyor, geyikler, dişi erkek, sıçrayıp oynayarak koşuşuyorlar. 15. ERKEÇ: Erkek teke (koç) Eski Türkçe döneminden itibaren kullanılmaktadır. Altay Türklerinden kalma bir gelenek olarak boynuzları ziyaretgâhlara ve evlerin kapılarına asılmaktadır. Eve bereket getirdiğine inanılır. Koç şeklinde yapılmış mezar taşları da vardır. DLT de: erkeç eti em bolur, eçkü eti yel bolur. (erkek keçinin eti tedavi edicidir, dişi keçinin eti midede gaz yapar.) Türkmence Erkeç Çuvaşça Taka Kırgızca Erkeç Yerel ağızlarda İrgeç T.T. deki Atasözleri Boynuz koça yük olmaz. Boynuzsuz koçun ahı, boynuzlu koça kalmaz. Burnu fırtıklı kuzu, boynuzu burma koç olur. Er kocarsa koç olur, karı kocarsa hiç olur. İki koç bir ağılda olmaz.