Süt İneği Yetiştiriciliğinde Hayvan Refahı Uygulamaları. D.Arsoy.

Transkript

1 Süt İneği Yetiştiriciliğinde Hayvan Refahı Uygulamaları D.Arsoy. 1 Yakın Doğu Üniversitesi Veteriner Fakültesi.Zootekni AB,Lefkoşa,KKTC Özet:Bu makale süt ineği yetiştiriciliğinde barınma, sağlık, yetiştirme ve besleme konularında hayvan refahı kalite değerlendirmesini ve iyi hayvancılık uygulamalarını kapsar. Summary: This article deals with assessment related to welfare quality system and wellbeing in dairy cattle production for the following categories housing,health, breeding and feeding. Animal Welfare in Dairy Cattle Farming D.Arsoy Near East University Faculty of Veterinary Department of Livestock,Lefkoşa,TRNC Giriş Hayvan refahı (gönenci), "iyi halde olmak, mutluluk anlamında" ve tam olarak "iyi bir halde olma durumunu" belirtmektedir. Hayvanlar ancak kendi doğal çevrelerinde uyum içerisinde tam bir zihinsel ve fiziksel sağlık durumundadırlar. Süt İneği Yetiştiriciliğinde İyi Hayvancılık Uygulamaları ve Refah Koşulları 1.Barınma Sistemleri Ahır özellikleri doğrudan inek refahı üzerine etkilidir ve travmatik yaralanmalar, laminitis, mastitis veya metobolik hastalıklara neden oluşturabilir. İnekler sıcak, izolasyonlu, konforlu ve çekiş gücü yüksek yataklığa sahip olmalıdır. Örneğin, yataklıkta beton zemin kabul edilemez. Ahır koşulları ineklerin kolayca yatıp kalkmalarına, uzanmalarına, dinlenme duruşunda bulunmalarına ve diğer ineklerle göz temasında ve kontakta bulunmalarına izin verebilecek şekilde olmalıdır. Ahır tasarımında sınırlı kaynaklar için rekabet olmamalıdır. Yemleme rekabetini önlemek için hayvan başına en az 76 cm yemlik uzunluğu olmalıdır. Yemlik tabanı düz ve en az yerden cm yüksek olmalıdır. Ahır içerisindeki amonyak düzeyi iş sağlığı ve güvenliği uyarınca insanlar için kısa süreli maruziyet 35 ppm olup, haftada 25 ppm (10 saat/gün, 40 saat/hafta) düzeyini geçmemelidir. Hayvanlar için aynı koşullar geçerlidir. Hava akımı kış aylarında 0,2 m/s, yaz döneminde 0.6 m/s olmalıdır. Laktasyon sırasında artan metabolik enerji nedeniyle ahır sıcaklığı laktasyondaki inekleri sıcaklık stresine karşı duyarlı hale getirir. Nem ve havalandırma dengesi ısı stresi ile başa çıkmayı kolaylaştırır. Alt ve üst kritik sıcaklık dereceleri süt sığırları için 13.9 oc ve 27.2 oc arasındadır. Sıcaklık nem oranı indeksinde ( Ravagnolo, vd 2000) 72F(22.20oC) sınırını aşarsa hayvanlar sıcaklık stresine girerler. Bağıl nem oranı ise %75 seviyesini aştığında yine stres faktörü devreye girmektedir. Uzun süre farklı nedenlerle ayakta durmaya zorlanma sonucunda ineklerde kuru madde tüketimi azalır 23

2 ve buna bağlı süt üretimi düşer. Duraklar 12 saat yatmaya olanak sağlamalıdır. Yerleşme yoğunluğu serbest duraklı sistemlerde her bir durak için 1-2 inektir. Hayvan dinlenme alanında diz çöktüğünde 25 sn içerisinde dizleri ıslanırsa ortam çok ıslak demektir. Yataklıklar ortamın nemini azaltır ve iyi havalandırma sağlar. 2. Besleme ve Sulama Refah değerlendirmede kullanılan vücut kondisyon skorlamasında 4 (Kuyruk kökü çevresi, vertebra, tuber coxae ve genel ) ana özellik göz önünde bulundurularak skorlama yapılır. Bu skorlamada "0 (kabul edilebilir.) - 1 (çok zayıf) ve 2 (yağlanmış)" şeklinde değerlendirilir. Bu sistemde vücüt kondüsyon skoru 1 olan hayvanların yüzdesi üzerinden matematiksel bir modelleme kullanılarak uzun süreli açlık refah puanı hesaplanmaktadır. Susuzluk refah puanı hesaplanması aşağıda örnek olarak verildiğinden burada ayrıca anlatılmamıştır. 3.Sağlık Yönetimi ve Veteriner Hekimlik Biyogüvenlik protokollerinin takibi, hayvan refahı eğitimleri ve hayvan sağlık kayıtları temelinde sağlık yönetimi yapılır. Sürü sağlığı yönetimi ve biyogüvenlik programlarının kurulması ve yürütülmesinden veteriner hekimler sorumludur. Sürü sağlığı yönetim programı; aşılama, yaralanma ve hastalık belirtileri, koruma, önleme, tedavi, pest kontrol protokolleri, hayvan bakıcıları için eğitim, bireysel hayvan tanımlama, ilaç kullanım ve yarı ömür, karantina, buzağılama protokolleri ve doğru kayıt sistemini içermelidir. Temizlik skoru belirlemek süt inekçiliğinde çevre temizliğini ölçmede kullanılan bir araçtır ve doğrudan sağlık programını etkiler. Kriterleri bireysel inek temizliği, temiz yataklık, en düşük somatik hücre sayısı ve düşük mastitis insidansıdır. Refah açısından sağlık yönetiminde puanlanma ve refah kriterlerin öne çıktığı konular ayak hastalıkları, mastitis, buzağılama sırasında sağlık koşulları, yaralanma ve deri sorunları, gübre yönetimi ve temizlik skoru, pest kontrolü, genetik ve acil durum yönetimidir. Bu maddeler de refah kriterlerine yaklaşım tarzına göre farklılıklar olabilmektedir. Anılan sağlık konularında tedavinin dışında sadece refah açısından değerlendirilen risk faktörleri ve alınması gerekli tedbirler bulunmaktadır. 4.Yetiştirme Uygulamaları Sürü yönetimi ve hayvancılık prosedürleri sosyal bir hayvan olan sığırın sosyal aktivitesini tehlikeye atmamalı ve izole etmemelidir. Hayvanlar 3-5 li gruplar halinde hareket ettirilmelidirler. Tek bir hayvanın yeni bir gruba konması uygun değildir. Gruplardaki inek sayısı genellikle sağım kapasitesi ile de ilgili olarak 100 den az olmalıdır. Refah açısından dikkate alınan yetiştirme uygulamaları yetiştirme sistemi, boynuz köreltme ve boynuzsuzlaştırma, kimliklendirme ve izleme, kastrasyon, kuyruk kesimi, ekstra meme başlarının alımı, sağım, tırnak kesimi ve törpüleme, meme kıllarının alınması işlemlerini kapsar.her işlem için refah açısından alınacak önlemler vardır. Bu uygulamalar sonucunda uygulamaların hayvanlar üzerindeki etkilerine ilişkin olarak refah skorlaması yapılır. 24

3 Süt İneklerinde Refah Kalitesi Süt ineklerinde refah kalitesi üç ana kaynaktan köken alır. 1. Hayvan: Hayvanlardan direk ölçüm yapılan durumları kapsar. Fiziksel ve davranışsal durum değerlendirilir. Sağlık ve davranışsal parametreler bu grupta yer alır. Hayvan refahı değerlendirilmesinde, bireysel olarak önemli olan refah kriteri hayvana dayalı ölçümlerdir. 2. Bakım ve yönetim: Sağlık planlanması, yetiştirme ve ıslah stratejileri bu gruptadır. 3. Barınaklar: Sürü yoğunluğu, barınak özellikleri, suluklar ve yemlikler bu gruptadır. Hayvan refahında dört ana prensip; İyi beslenme, İyi Barınma, Sağlık ve Türüne uygun davranışların görülmesidir. Prensiplerden yola çıkarak refah tanımlama prosedüründe yanıtlanması istenen 4 temel soru bulunmaktadır. Bunlar; 1.Hayvanlar yeterli ve doğru yem ve su alabiliyorlar mı? 2. Hayvanlar doğru barındırılıyorlar mı? 3. Hayvanlar sağlıklı mı? 4. Türlerine özgü davranış özelliklerini gösterebiliyorlar mı? Her bir prensip birbirinden bağımsız kriterleri kapsar İyi Beslenme: Kriterleri:1. Uzun süreli açlık, 2. Susuzluk. Ölçümleri; 1.1. Vücut kondüsyon skoru, 2.1. Su sağlanması, 2.2. Suluk temizliği, 2.3. Su akışı, 2.4. Sulukların işleyişi. İyi Barınma: Kriterleri: 1.Dinlenme alanında komfor, 2.Kolay hareket etme konforu, 3.Sıcaklık konforu. Ölçümleri; 1.1. Hayvanın yatması, dinlenmesi için geçen zaman 1.2. Hayvanın yatıp dinlenmesi esnasında ahır ekipmanlarına çarpması, 1.3. Yatma alanı dışında tamamen veya kısmen kalan hayvanlar, 1.4. Hayvan memelerinin temiz kalması, 1.5. Hayvanların sağrı bölgesinin, üst bacakların ve alt bacakların temiz tutulması Hayvanların ahırda bağlı olup olmaması, 2.2. Hayvanların ahırdan açık padoklara ya da meraya çıkma imkanı 3. Bu konuda önlem yetersiz İyi Sağlık: Kriterleri: 1.Yaralanma Oranı 2. Hastalık görülme oranı 3. Management uygulamalarından kaynaklanan ağrılı durum oranı. Ölçümleri; 1.1. Topallık (bağlı olmayan hayvanlar) 1.2. Topallık (bağlanmış hayvanlar), 1.3. derideki değişmeler 2.1 Öksürük, 2.2. Burun akıntısı, 2.3. Gözden gelen akıntı, 2.4. Çapaklanma, 2.5. Solunum güçlüğü, 2.6. İshal, 2.7. Vulva akıntısı, 2.8. Sütteki somatik hücre sayısı, 2.9. Ölümler, Güç doğum, Düşkün yatalak inek 3.1. Boynuz köreltme, boynuz kesme, 3.2. Kuyruk kesme 3.3. Fazla meme başlarını kesme Türüne Uygun Davranışların Görülmesi: Kriterleri:1. Sosyal davranışların görülmesi 2. Diğer doğal davranışların görülmesi 3. İyi hayvan insan ilişkileri 4. Positif duygusal durum Ölçümleri;1.1. Agonistik davranışlar 1.2. Çeşitli davranışlar 2.1. Hayvanların meraya çıkarılma imkanı 3.1. Kaçınma mesafesi 4.1. Kaliteli davranış değerlendirilmesi 25

4 Verilerin Toplanması, Değerlendirilmesi ve Refah Hesaplama Örnekleri Çiflikte refah açısından bir değerlendirmeye gidildiğinde veriler her bir kriter açısından toplanır, hesaplanır ve sürünün genel değerlendirmesi yapılır. Genel değerlendirme için matematik model oluşturulur ve toplanan veriler değerlendirilme yapıldıktan sonra arasında bir değer alır. 0=Bir çiftlikte bulabileceğiniz en kötü refahı işaret eder 50=Ne kötü ne iyi durumunu işaret eder 100=Bir çiftlikte bulabileceğiniz en iyi refah durumunu işaret eder. Prensip:İyi Beslenme, Kriter: Uzun Süreli Susuzluk İçin Refah Değerlendirilmesi Başlık Kapsam Örnek büyük. Metot Su Sağlanması Kaynağa dayalı durum: Süt inekleri Tüm hayvanlar-15dk Barınma alanındaki tüm su noktaları tüm hayvanlar için değerlendirilir; Her durak için su noktaları ve duraklardaki hayvan sayıları Suluk uzunluğunun ölçümü Suluk sayısı (Suluğun çanak olması durumunda çanak, meme uçlu suluk ve/veya diğer tiplerdeki suluk ve donma önleyici cihaz varlığı) Klasifikasyon Hayvan sayısı Her tip suluk sayısı Suluk uzunlukları (cm) Susuzluk İçin Refah Değerlendirilmesinde 3 ana soru için yanıt aranır.1: Yeterli sayıda suluk var mı? 2: Suluklar temiz mi? 3: Her bölmede her hayvanın ulaşabileceği en az 2 suluk var mı? Suluk sayısının yeterli olabilmesi için her 10 hayvana bir suluk ve/veya 6 cm suluk uzunluğu gereklidir. Yetersiz ancak kabul edilebilir sınır ise 15 hayvana bir suluk ve 4 cm suluk uzunluğudur. Suluklara gelen suyun basıncının dakikada 20 L den küçük 10 L den büyük olması gerekir. Eğer sulukların çalışması yada suyun akışı yeterli değil ise 5 hayvana bir suluk ve 12 cm suluk uzunluğu düşünülmelidir. Bulunan en kötü skor uyarınca tüm ahırın su ile ilgili durumu gözden geçirilir ve gerekli önlemler alınır. 26

5 Sağlık ile İlgili Refah Değerlendirilmesi Hayvana dayalı durum: Sürüde bazı hastalıklar oldukça kısa sürede yayılabilir. Hastalıkların semptomlarının görülme insidansı tehlike ve alarm sınırında olmak üzere değerlendirilir. Tehlike sınırı alarm sınırının yarısı seviyesindedir. Nazal ve okuler problemler bir arada (ORL alanı), öksürük ve solunum zorluğu (respiratorik problemler) bir arada değerlendirilir. Maksimum alarm ve tehlike sınırı 8 olup; ORL, solunum problemleri, diare, mastitis, vulva akıntıları, distosia, mortalite ve düşkün ineklerin sürüdeki hesaplamaları ile elde edilir. Her hayvan için gözlem süresi 3dk dır. 100 başlık bir sürüde en az 49 hayvanın gözlenmesi gerekir. Tüm refah kriterleri için 100 başlık bir sürünün refah seviyesinin ölçümü 6.6 saat sürmektedir. Tehlike sınırı Alarm sınırı Semptomlar Nazal akıntılı inek % 5 10 Okuler akıntılı inek % dk içerisinde bir inekteki öksürük sayı ortalaması 3 6 Solunum güçlüğü çeken inek % Diareli inek% Mastitis % (somatik hücre sayısı > ) Vulva akıntısı olan inek % Distosia % Düşkün inek % Mortalite % ile 100 arasında değişen indeks değerlendirilmesinde, tehlike ve alarm durumunun matematiksel fonksiyondaki ağırlıkları 1 ve 3 tür. Ör: Bir çiftlikte 2 tehlike sınırında durum 1 alarm seviyesinde durum varsa; 1x2+3x1=5. Teorik olarak maksimum toplam 3x8=24 tür. 100=100x(5/24)=79 değerini buluruz bu da indekste 50 üzeri bir değere karşılık gelmektedir. 27

6 Kaynaklar Appleby, M.C. and Hughes 8.0. (1997). Introduction. In:Animal welfare. Eds. Michael C. Appleby and Bany O.Hughes. pp. XI XII, University Press, Cambridge- UK Code of Practice for the Care and Handling of Dairy Cattle National Farm Animal Care Council (NFACC).Canada. Collier, R. J., and R. B. Zimbelman Heat stress effects on cattle: What we know and what we don't know. Pages in Proc. 22nd Annual Southwest Nutrition &Management Conference. Tempe, AZ. Consortium, Lelystad, Netherlands National Institute for Occupational Safety and Health NIOSH Pocket Guide to Chemical Hazards. Ravagnolo, O., I. Misztal, and G. Hoogenboom Genetic component of heat stress in dairy cattle, development of heat index function. J. Dairy Sci. 83: Rushen, J., A. M. de Passille, M. A. G. von Keyserlingk, and D. M. Weary Feeding and Nutrition. Page 211 in The Welfare of Cattle. Vol. 5. C. Phillips, ed. Springer, Dordrecht, NE. Spiers, E.D., How cows dissipate heat. The Welfare of Cattle Stockmanship and the Interactions between People and Cattle. Pages , in. Vol. 5. C. Phillips, ed. Springer, Dordrecht, NE. Welfare Quality (2009). Welfare Quality assessment protocol for cattle. Welfare Quality 28