Россия империясынын Түркстандагы колониялдык саясатына каршы 1898-жылдагы боштондук көтөрүлүшү

Transkript

1 Кыскача мазмуну Россия империясынын Түркстандагы колониялдык саясатына каршы 1898-жылдагы боштондук көтөрүлүшү Али Рыза Eтер Жетекчиси: Дөөлөтбек Сапаралиев Июнь, 2008, 106 бет Магистрлик диссертация Россия империясынын Түркстандагы колониялдык саясатына каршы 1898-жылдагы боштондук көтөрүлүшү деп аталат. Бул окуянын тарыхы ар дайым изилдөөчүлөрдү кызыктырып келүүдө. Эгемендүүлүктүн мезгилине жараша Түркстан элдеринин тарыхы жаңы нукта жазылууда. Андыктан 1898-жылдагы Анжияндагы боштондук көтөрүлүшүнүн жаңыча изилдениши азыркы тарых илиминин олуттуу маселелеринин бири. Диссертациялык иш киришүү, эки бөлүм, корутунду, колдонулган адабияттар менен булактардын тизмеси жана тиркемелерден турат. «Россиянын колониялдык саясатына каршы 1898-жылдагы Анжиян көтөрүлүшүнүн изилдениш тарыхы» деп аталган биринчи бөлүм өзүнчө үч параграфты камтыйт. Анын биринчи параграфында, 1898-ж. Анжиян көтөрүлүшү жөнүндө Россиядагы алгачкы эмгектер жөнүндө маалымат берилген. Андан сонкусунда, аталган көтөрүлүштүн СССР мезгилинде изилденген эмгектердеги көз караштарга анализ берүүгө аракет жасалды. Үчүнчү параграфта, жылы СССР таркагандан кийин азыркы учурга чейин көтөрүлүш жөнүндө жазылган эмгектер талдоого алынды ж. Анжиян көтөрүлүшү жөнүндөгү алгачкы эмгектердин авторлорунун көпчүлүгү өз мезгилинин бийлигинин кызматкерлери менен колдоочулары болгондуктарынан көтөрүлүштүн негизги чыгуу себептерин ачык айтып бере алышкан эмес. Алар көтөрүлүштүн себебин көбүнчө диний фанатизм менен түшүндүрүшөт. Совет мамлекети мезгилинде ( жж.) изилденген эмгектерде көтөрүлүштүн чыгуу себебин бир гана диний фанатизм менен чектелбестигин белгилешип анын негизин Россия имперясынын ырайымсыз колониялдык эзүү саясаты экендигин ачыкташкан. Ошону менен бирге бул көтөрүлүшкө ар кандай идеологиялык өңүткө жараша көз караштар жаралганын байкайбыз жылдан кийин изилденген эмгектерде 1898-жылдагы Анжиян көтөрүлүшүнүн чыгуу себеби диний фанатизм гана эмес, Россия империясынын колониялдык саясатына каршы Түркстанда чыккан саясий боштондук үчүн көтөрүлүшү катары изилденүүдө.

2 Жогоруда белгилегендей 1898-ж. Анжиян көтөрүлүшү ар түрдүү мезгилдерде изилденген илимий эмгектердин методологиялык айырмачылыгынан улам, бул теманын изилденишинде да айырмачылыктар байкалууда. Диссертациянын экинчи бөлүмү «Россия империясынын Туркстандагы колониялдык эзүүсүнө каршы 1898-жылдагы боштондук көтөрүлүшү» деп аталат. Анын биринчи параграфында, Россия империясынын Түркистанды басып алгандан кийинки бул аймакта жаңы колониялык эзүү системасынын орношу ачыкталган. Анын ичинде айрыкча Түркстанга борбордук Россия тараптан орустарды көчүрүп келип жергиликтүү калктардан тартып алынган, жерлерге жайгаштыруусу менен социалдык эзүүсү саясаты 1898-ж. Анжиян көтөрүлүшүнүн чыгуу себептери экендиги көрсөтүлгөн. Экинчи параграфта, 1898-жылдагы Анжиян көтөрүлүшүнүн башталышы, жүрүшү жана анын Түркстан аймактарына тарашы каралган. Соңку параграфта 1898-ж. Анжиян көтөрүлүшүнүн натыйжалары менен тарыхый мааниси жана таасири жөнүндө өз көз карашымды берүүгө аракеттендим. Корутунуда, изилдөнүн жыйынтыктары берилип, 1898-жылдагы Анжиян көтөрүлүшүнүн тарыхый маанилүүлүгү жана бүгүнкү күнгө тийгизген таасири белгиленди.

3 Öz Rus İmpararatorluğu nun Türkistan daki Sömürgeci Siyasetine Karşı 1898 Yılındaki Bağımsızlık İsyanı Ali Rıza Yeter Tez Danışmanı Doç. Dr. Döölötbek SAPARALİEV Haziran 2008, 105 sayfa Yüksek Lisans tezi olarak Rus İmparatorluğu nun Türkistan daki Sömürgeci Siyasetine Karşı 1898 Yılındaki Bağımsızlık İsyanı ele alındı. Zira bu olayın tarihi her zaman tarihçilerin ilgisini çekmiştir. Ancak Türk halklarının yakın dönemde bağımsızlıklarını kazandıktan sonra bu tarihi olayın yeniden objektif bir bakış açısıyla ele alınması gereği tarih ilminin önde gelen meselelerinden biri haline gelmiştir. Araştırmamız başta giriş olmak üzere iki bölümden oluşmaktadır. Ayrıca sonuç, kaynakça ve kaynakların tasnifi ile ekler kısmı da yer almaktadır. «Rusya nın sömürgeci siyasetine karşı 1898 yılındaki Andican isyanın inceleniş tarihi» olarak adlandırılan birinci bölüm üç alt başlıktan oluşmaktadır. Bu kısmın birinci alt başlığında 1898 yılındaki Andican isyanı hakkında Rusya daki ilk kaynaklar hakkında ayrıntı bilgiler verilmiştir. İkinci alt başlıkta sözü edilen isyanın SSCB döneminde incelenen kaynaklardaki görüşler analiz edilmeye çalışılmıştır. Üçüncü alt başlıkta ise, 1991 yılında SSCB nin yıkılmasından sonra günümüze kadar isyan hakkında yazılan eserler ele alınmıştır yılı Andican isyanı hakkındaki ilk araştırmaların yazarlarından pek çoğu kendi döneminin savunucuları ve koruyucuları oldukları için isyanın temel çıkış nedenlerini açık olarak ele almamışlardır. Onlar isyanın sebebini daha çok dini fanatizm ile anlatırlar. SSCB döneminde ( ) meydana getirilen eserlerde ise, isyanın çıkış sebebi, sadece dini fanatizm ile sınırlı olmayıp, onun temelinde Rus İmparatorluğu nun acımasız sömürü siyaseti olduğu açıklanmaktadır. Böylelikle bu isyana her türlü ideolojik düşüncelerin verildiğini görmekteyiz. Buna karşılık 1991 yılından sonra yapılan araştırmaların ilmi bakımından daha öncekilerinden çok daha objektif olduğu ortaya çıkar. Bu dönemde 1898 yılındaki Andican isyanın çıkış sebebi, sadece dini fanatizm değil, Rus imparatorluğu nun sömürgeci siyasetine karşı Türkistanda çıkan bağımsızlık isyanı olduğu gerçeği vurgulanır.

4 Yukarıda belirtilen 1898 yılındaki Andican ayaklanması hakkında farklı dönemlerde yapılan ilmi çalışmalar arasında bu denli farklılıklar olması, araştırma metotlarının farklı olmasından ziyade önyargılı bir bakış açısı ve yaklaşım farklılığı olarak açıklanabilir. Tezin ikinci bölümü «Rus imparatorluğu nun Türkistan daki sömürgeci baskısına karşı 1898 yılındaki bağımsızlık isyanı» olarak adlandırıldı. Bu bölümün birinci alt başlığında; Rus imparatorluğu nun Türkistanı işgal ettikten sonra bu bölgede yeni sömürü ve baskı siyasetinin yerleşmesi açıklanmıştır. Yine bu bölümde Türkistan a merkez Rusya taraflarından göç ettirilen Ruslar ın, yerli halktan alınan yerlere yerleştirilmesi yani Rusya nın uygulamış olduğu sosyal baskı siyaseti hakkında ayrıntılı bilgiler verilir. Ve bu husus 1898 yılındaki Andican isyanının en temel sebeplerinden biri olarak gösterilir. İkinci alt başlıkta, 1898 yılındaki Andican isyanın başlayışı, ilerleyişi ve onun Türkistan bölgelerine yayılışı ele alınmıştır. Son alt başlıkta ise, 1898 yılındaki Andican isyanının sonuçları ve tarihi önemi ile etkileri hakkında kaynaklara dayanmak suretiyle objektif değerlendirmeler yapılmaya çalışılmıştır. Araştırmamızın sonuç bölümünde ise, 1898 Andican isyanın, Orta Asya Türk halkları tarihindeki önemi ve bunun günümüze olan etkileri üzerinde durulmuştur.

5 Abstract Liberation rebellion in Turkestan of 1898 against colonial policy of the Russian Empire Ali Riza Yeter Scientific adviser: Dr. Doolotbek Saparaliev June-2008, 106 page This master's thesis is devoted to liberation rebellion in Turkestan of 1898 against colonial policy of the Russian Empire. The present theme has always been of a great interest for historians. After gaining the independence Turkic peoples started to revise their history. As a result, the crucial questions of the Andijan rebellion of 1898 against colonial policy of the Russian Empire in Turkistan are the urgent goal of the modern historical science. This dissertation consists of introduction, two chapters, conclusion, list of literature and appendix. The first chapter of this scientific work Historical research of the Andijan rebellion against Russian colonial policy is divided into three sections. In the first section one can see the official information of the first scientific works in Russia about the Andijan rebellion of In the second section historical researches, published during the period of the USSR existence were being analysed. In the third section there is stated the information on the endeavour of comprehension of mentioned theme after the collapse of the Soviet Union (1991) till nowadays. The first authors, who had researched Andijan rebellion of 1898 couldn t fully reveal the major reasons of this rebellion, as most of them were state officials. From their points of view the major reason of the rebellion was religious fanaticism of the local peoples. In the historical works, published during the Soviet Union ( ) the main causes of the rebellion were not only religious fanaticism, but also merciless colonial policy of the Russian Empire in Turkestan. Consequently, because of ideological direction here can be observed various estimations of the given event s character. After 1991 the main reasons of the emergence of the Andijan rebellion were viewed in the sources not only as a religious fanaticism, but also as a liberation rebellion of the local Turkic peoples against colonial policy of the Russian Empire in Turkestan. As it s mentioned above, there are some differences between the scientific works of different times, which research the crucial reasons of 1898 Turkestan rebellion s appearance.

6 In the second chapter liberation rebellion in Turkistan against colonial oppression of the Russian Empire was considered. In the first section of this chapter the author gives the analysis of the situation after the seizure of Turkistan by the Russian Empire and its policy of colonial oppression. Additionally, in this section can be found one more reason of the emergence of Andijan rebellion - it s the policy of social oppression. As, during the resettlement of people from the Central part of the Russian Empire part of land, owned by the local people, was given to the migrants. And that became a stimulus to the development of the liberation movement. In the second section the author describes the beginning of the rebellion and its spread over the whole territory of Turkistan. In the last chapter the author sums up and describes the historical meaning of Andijan rebellion of In the conclusion are given the results of the scientific research and historical importance of Andijan rebellion of 1898 and its influence on the modern time.

7 Аннотация Освободительное восстание 1898 года в Туркестане против колониальной политики Российской империи Али Рыза Етер Научный руководитель: к.и.н. доцент Дөөлөтбек Сапаралиев Июнь-2008, 106 стр. Магистрская диссертация посвящена освободительному восстанию 1898 года в Туркестане против колониальной политики Российской империи. Данная тема всегда была интересна для историков. С приобретением независимости тюркские народы приступили к переосмыслению своей истории. Поэтому, исследование Андижанского восстания 1898 года в новом русле, является настоятельной задачей современной исторической науки. Диссертационная работа состоит из введения, двух глав, заключения, списка используемой литературы и приложения. Первая глава данной диссертационной работы - «Исторические исследования Андижанского восстания против Российской колониальной политики» подразделяется на три параграфа. В первом параграфе, излагается официальная информация и первые научные труды в России об Андижанском восстании 1898 года. Вовтором параграфе, анализируются исторические исследования, опубликованные в период существования Советского государства ( гг.). В-третьем параграфе приведены сведения о попытке нового переосмысления указаной темы после распада СССР (1991г.) до настоящего времени. Первые авторы, исследовавшие Андижанское восстание 1898 г. не могли до конца раскрыть основные причины этого бунта, так как в большинстве своѐм были чиновниками государственной власти того времени. С их точки зрения, главной причиной восстания являлся религиозный фанатизм местных народов. В исторических трудах, изданных во время существования Советского государства ( гг.) главными причинами восстания утверждались не только религиозный фанатизм, но и безжалостная колониальная политика Российской империи в Туркестане. Вместе с этим в связи с идиологочиской направленностью исследований здесь наблюдаются разные оценки характера данного события. После 1991 года основные причины Андижанского восстания рассматриваются в научных исследованиях не только как религиозный фанантизм, но и как освободительное движение местных тюрских народов против колониальной политики Российской империи в Туркестане.

8 В научных работах выше указанных периодов, исследующих основные причины возникновения восстания 1898 г. в Туркестане, существуют различные подходы и оценки данного события. Во-второй главе, рассматривается «Освободительное восстание 1898 года в Туркестане против коллониального гнета Российской империи». В первом параграфе этой главы рассматривается ситуация после захвата Российской империей Туркестана и ее политики коллониального гнета. Излагается более подробно причины возникновения Андижанского восстания - политика социального гнета, т.е при переселении людей с Ценральной части Российской империи часть земель местного населения была отдана переселенцам, что и послужило одним из толчков к развитию освободительного движения. Во-втором параграфе, автор описывает начало и ход восстания, а так же его распространение по всей территории Туркестана. В последнем параграфе, автор подводит итоги и описывает историческое значение Андижанского восстания 1898 года. В заключении приведены результаты исследования и историческое значение Андижанского восстания 1898 года, а так же его влияние на сегодняшний день.