Orman Yolu Yoğunluğunun Yangın Koruma Amaçlı Değerlendirilmesi

Transkript

1 Orman Yolu Yoğunluğunun Yangın Koruma Amaçlı Değerlendirilmesi Abdullah E. AKAY 1, Murat ZENGİN 2, Osman KÖSE 1 1 KSÜ, Orman Fakültesi, Orman Mühendisliği Bölümü, Kahramanmaraş, akay@ksu.edu.tr, 2 KSÜ, Orman Fakültesi, Orman Mühendisliği Bölümü, Kahramanmaraş, muratzengin@ksu.edu.tr, 1 KSÜ, Orman Fakültesi, Orman Mühendisliği Bölümü, Kahramanmaraş, osmankose@ksu.edu.tr Özet Orman yangınları ile mücadelede arazöz ekibinin yanan alanlara su ve kimyasal köpük püskürtme çalışmaları, orman yangınlarının kontrol altına alınmasında ve söndürülmesinde çok kritik bir önem taşımaktadır. Yangınla mücadele sırasında arazözler yangına en yakın ve güvenli noktaya konuşlanmakta ve özel yangın hortumları yangın alanına uzatıldıktan sonra su ve köpük püskürtme işlemleri gerçekleştirilmektedir. Yangın hortumlarının etkin bir biçimde kullanılması arazinin yapısına ve eğimine bağlı olarak değişmektedir. Ayrıca, yol yoğunluğunun durumu da yangın alanına farklı yol seksiyonlarından ulaşılabilme imkanını etkilemektedir. Bu çalışmada, orman alanlarındaki orman yolu yoğunluğunun ve arazi koşullarının orman yangınları ile mücadelede etkinliği değerlendirilmiştir. Bu kapsamda, konumsal analiz, yüzey analizi ve tampon analizi gibi Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) tekniklerinden nasıl yararlanılabileceği üzerinde durulmuştur. Anahtar Kelimeler: Orman yangınları, Arazöz, Orman yolları, Arazi koşulları, CBS Assessment of Forest Road Density for the Purpose of Fire Prevention Abstract Spraying water and chemicals foam on the burning areas by fire truck during fighting against forest fires is critically important in controlling and extinguishing forest fires. Fire trucks are located at the closest and the safest spot in fire fighting activity and special fire hoes are pulled into the fire area and then water and foam spraying activities are performed. Efficient usage of fire hoes varies depending on terrain type and ground slope. Besides, road density affects possibilities of accessing fire area through various road sections. In this study, effectiveness of road density and terrain conditions in forested areas during fire fighting activities were evaluated. In this concept, it was emphasized on how to benefit from Geographic Information System techniques such as spatial analysis, surface analysis, and buffer analysis Keywords: Forest fires, Fire trucks, Forest roads, Terrain conditions, GIS 1. GiriĢ Çok fonksiyonlu karakteristiklerinden dolayı dünya atmosferinin en önemli doğal kaynaklarından olan ormanların; biyoçeşitliliği besleme, hava kirliliğini önleme, toprak muhafazası ve su koruma gibi çok önemli fonksiyonları vardır (Akbulak ve Özdemir, 2008). Bu varlıkların gelecek nesillere aktarılması için ormanların sosyal, ekonomik, çevresel ve sosyokültürel faktörleri dikkate alarak planlanması gerekmektedir (Wilkie ve ark., 2003). Ancak, orman alanlarımız özellikle orman yangınları, aşırı üretim, plansız ve usulsüz kesimler gibi bazı faktörlerden dolayı giderek tahrip olmaktadır. 1128

2 Orman yangınları, etkileri ve sonuçları itibarı ile en önemli doğal afetlerin başında gelmektedir. Ülkemizde Akdeniz bölgesinin doğusunda Kahramanmaraş tan başlayarak Akdeniz ve Ege yi takiben Marmara bölgesinde İstanbul'a kadar uzanan sahil şeridi boyunca yaklaşık 5,5 milyon hektarlık orman alanı birinci dereceden yangın tehdidi altında bulunmaktadır (Şekil 1). Yangına 1. Dereceden Hassas Alan Yangına 2. Dereceden Hassas Alan Yangına 3. Dereceden Hassas Alan Yangına 4-5. Dereceden Hassas Alan Şekil 1. Orman yangınlarına hassas alanlar ve hassaslık dereceleri Belirli hassaslık derecesine sahip bir grup işletmeyi temsil eden yangına hassaslık derecesi aslında yangına hassaslık sınıfını oluşturmaktadır (Mol, 1994). Yangına hassaslık derecesi, yanan alan miktarına ve birim alandaki yangın sayısına göre değişiklik göstermektedir. Yanan alan ve birim alanda çıkan yıllık yangın sayısı azaldıkça yangına hassaslık azalmakta, arttıkça yangına hassaslık artmaktadır (Çanakçıoğlu, 1993). Ülkemizde orman yangınları ile mücadele çalışmalarında yaklaşık işçi ortalama 5 ay süre ile çalışmaktadır (Akay ve Yenilmez, 2007). Orman yangınları ile mücadelede yangın müdahale ekipleri: ilk müdahale ekibi, hazır kuvvet ekibi, gezici ekip, arazöz ekibi ve helikopter (helikopter, uçak) ekibi olmak üzere beş grup altında toplanmaktadır (Akay ve ark., 2008). Orman yangınları ile mücadelede fiili olarak görev yapan arazöz ekibinin su ve kimyasal köpük püskürterek gerçekleştirdiği çalışmalar, orman yangınlarının kontrol altına alınmasında ve söndürülmesinde çok kritik bir önem taşımaktadır. Yangınla mücadele sırasında yangın alanına ulaşan arazözler devam etmekte olan yangına güvenli bir mesafede en yakın yol kenarına konuşlanmaktadır. Arzözlere adapte edilen özel yangın hortumları yangın alanına uzatıldıktan sonra su ve köpük püskürtme işlemleri gerçekleştirilmektedir. Bu aşamada, yangın hortumlarının etkin bir biçimde kullanılması arazinin 1129

3 yamaç aşağı veya yamaç yukarı olmasına ve yamaç eğimine bağlı olarak değişmektedir (Şekil 2). Şekil 2. Yangın söndürme çalışmalarında yangın hortumlarının kullanılması (Kahramanmaraş) Yol veya akarsu gibi çizgisel verilerin her iki tarafında farklı alansal koruma zonlarının belirlenmesinde genellikle Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) tekniklerinden Tampon (buffer) Yöntemi kullanılmaktadır. Tampon Yöntemi yüzeysel su kaynaklarını korumak amaçlı gerçekleştirilen bir çalışmada başarı ile uygulanmıştır (Mapili, 2007). Bu çalışmada, orman yollarının kenarına konuşlanan arazözlerden yangın alanına uzatılan yangın hortumları ile yangınlara karşı etkin mücadelenin yapılabileceği koruma zonlarının CBS teknikleri ile nasıl belirlenebileceği üzerinde durulmuş ve yol yoğunluğunun ve arazi koşullarının orman yangınları ile mücadelede etkinliği değerlendirilmiştir. Orman yollarının yoğunluğu genel olarak orman ürünlerinin üretimi ön planda tutularak belirlenmektedir. Bu çalışma orman yollarının yoğunluğunun yangın koruma amaçlı değerlendirilmesi yaklaşımını konu alan ilk derleme çalışma mahiyetindedir. 2. Materyal ve Yöntem Orman yangınları ile mücadele sırasında yangına mümkün olan en yakın yol kenarına konuşlanan arazöz ekibi, özel yangın hortumları vasıtası ile yangına su ve kimyasal köpük püskürtmektedir. Yangın hortumlarının etkin biçimde kullanılma mesafesi arazi yapısına (yamaç aşağı veya yukarı) ve eğimine bağlı olarak değişmektedir. Yangın söndürme çalışmalarında yapılan gözlemlere ve teknik ekiple gerçekleştirilen konuşmalara bağlı olarak eğim sınıflarına göre uygulanabilecek muhtemel etkin hortum mesafeleri Tablo 1 de görülmektedir. 1130

4 Tablo 1. Arazi yapısı ve eğim sınıflarına göre koruma zonu mesafeleri Arazi Eğim Sınıfları Arazi Yapısı Düşük Orta Yüksek Yamaç Yukarı 600 m 450 m 300 m Yamaç Aşağı 1000 m 750 m 500 m Düz 1000 m 1000 m 1000 m CBS veritabanı kapsamında yol ağı veri katmanı oluşturulduktan sora Değişken-Genişlikte Tampon yöntemi kullanılarak yolların her iki tarafında yamaç aşağı ve yamaç yukarı arazi yapısına sahip alanlar belirlenmelidir. Daha sonra, Map Calculator kullanılarak yamaç yapısı ve arazi eğimi sınıflarına göre alansal yangın koruma zonları belirlenebilecektir. Ayrıca, yangın koruma zonları, bir veya birden fazla arazöz ekibi tarafından ulaşılan ve hiç ulaşılamayan alanlar olarak sınıflandırılmalıdır. CBS veri tabanında yol katmanı, meşcere tipi haritası ve Sayısal Yükseklik Modeli (SYM) bulundurulmalıdır. Ayrıca, ilgili işletme müdürlüklerinden, mevcut yolların durumları (iyi, orta veya kötü) hakkında bilgi alınmalı ve topografik haritada bulunmayan yeni yollara ait sayısal veriler üretilerek yol katmanına ilave edilmelidir. Meşcere tipi haritalarının üretilmesinde bölgeye ait amenajman haritaları ve SYM üretimi için ise topografik haritalar altlık olarak kullanılmalıdır. Daha sonra, eğim haritası SYM temel alınarak geliştirilmelidir. Çalışmanın ikinci aşamasında sistemin uygulanacağı bölgede bulunması gereken ilk müdahale ekiplerinin sayıları belirlenecek ve mevcut durumla karşılaştırılacaktır. Orman yangınları ile etkin mücadelenin gerçekleştirilebilmesi için bölgede bulunması gereken ilk müdahale ekiplerinin sayıları belirlenerek mevcut durumla karşılaştırılmalıdır. İlk müdahale ekiplerinin sayıları (N) aşağıdaki formül yardımı ile hesaplanabilmektedir: N A d L A = Orman alanı (ha) d = Bölgedeki yol yoğunluğu (m/ha) L = Kritik müdahale süresi içinde ulaşılabilen yol uzunluğu (m) Ulaşılabilen yol uzunluğu, ortalama ulaşım hızına (V) ve kritik müdahale süresine (t) bağlı olarak belirlenmektedir: L V t / 60 Orman yolları için öngörülen ortalama proje hızı bilgileri Tablo 2 de görülmektedir (Bilici, 2008; Trafik Denetleme Şube Müdürlüğü-TDŞM, 2010). Her bir yol tipi için ortalama ulaşım hızı yol durumları oransal ağırlıkları dikkate alınarak hesaplanmalıdır. 1131

5 Tablo 2. Yol tipi ve yol durumu için ortalama araç hızları (km/saat) Yol Durumu Yol Tipi İyi Orta Kötü Asfalt Stabilize Orman Yolu Orman yangınlarına etkili müdahalenin yapılabilmesi için müdahale ekibinin yangın alanına ulaşım süresinin kritik müdahale süresini aşmaması gerekir. Kritik müdahale süresi yanan alanın yangın hassasiyet derecelerine bağlı olarak değişmektedir. Tablo 3 de yangın hassasiyet derecelerine göre kritik müdahale süreleri görülmektedir (OGM, 2008). Tablo 3. Yangın hassasiyet derecelerine göre kritik müdahale süreleri Yangın Hassasiyet Dereceleri I II III IV V Müdahale Süresi 20 dakika 30 dakika 40 dakika 50 dakika 50 dakika 3. Sonuçlar ve Öneriler Orman yangınları ülkemizde yılda binlerce hektar orman alanının tahrip olmasına veya yok olmasına neden olmaktadır. Yangınların etkisi ile tahrip olan ormanlarda orman ürünlerinin planlanan üretimleri gerçekleşmemekte ve buda önemli miktarda parasal kayıplara neden olmaktadır. Ayrıca, orman yangınlarının yerleşim yerlerine sıçraması durumunda can ve mal kayıpları da meydana gelmektedir. Bütün bunların yanı sıra, orman vejetasyonunun zarar görmesi ile erozyon, toprak kayması, su kaynaklarında tahribat, hava kirliliği, sel ve çığ, çölleşme ve rekreasyonel değer kaybı gibi son derece olumsuz sonuçlar ortaya çıkabilmektedir. Orman yangınları ile etkili mücadele yapılabilmesi için arazöz ekibinin mevcut orman yol ağının yoğunluğuna bağlı olarak yanan alana mümkün olduğu kadar yakından müdahalesi büyük önem arz etmektedir. Bu çalışmada, orman yollarının kenarına konuşlanan arazözlerden yangın alanına uzatılan yangın hortumları ile yangınlara karşı etkin mücadelenin yapılabileceği koruma zonlarının CBS teknikleri ile nasıl belirlenebileceği üzerinde durulmuş ve yol yoğunluğunun ve arazi koşullarının orman yangınları ile mücadelede etkinliği değerlendirilmiştir. Orman yollarının yoğunluğu genel olarak orman ürünlerinin üretimi ön planda tutularak belirlenmektedir. Orman yollarının yoğunluğunun yangın koruma amaçlı değerlendirilmesi konusunda ülkemizde bilimsel bir çalışmaya rastlanmamıştır. Uluslararası literatür tarandığında da bu konuyla ancak dolaylı olarak ilişkisi olan kısıtlı sayıda çalışma olduğu görülmektedir. 1132

6 Gerekli sayısal verilerin temin edilmesi durumunda, orman yollarının yoğunluğu orman koruma amaçlı olarak Türkiye genelinde değerlendirilebilecektir. Ayrıca, Orman Genel Müdürlüğü tarafından sürdürülen orman alanlarımızın sayısal veri tabanının geliştirilmesi çalışmaları kapsamında mevcut yol ağlarının tamamının sayısallaştırılarak bilgisayar ortamına aktarılması ile diğer bazı modern yöntemler gibi CBS tabanlı yöntemlerin de ülkemizdeki ormancılık çalışmalarında daha yoğun kullanılmasına imkan sağlayacaktır. TeĢekkür Bu çalışma, TOVAG-110O928 nolu proje kapsamında TÜBİTAK tarafından desteklenmiştir. Kaynaklar Akay, A.E., Yenilmez, N., Orman Yangınları ile Mücadelede Çalışan İşçilerin Sağlık ve İş Güvenliği Sorunlarının İncelenmesi: Alanya Orman İşletme Müdürlüğü Örneği. 13. Ulusal Ergonomi Kongresi. 6-8 Aralık. Kayseri. Akay, A.E., Serin, H., Yenilmez. N., Orman Yangınları ile Mücadele Kullanılan Helikopterlerde Görev Yapan Pilotların ve Diğer Personelin Sağlık ve İş Güvenliği Sorunlarının İncelenmesi. 14. Ulusal Ergonomi Kongresi. 30 Ekim 1 Kasım, Trabzon. Akbulak, C. ve Özdemir, M The Application of the Visibility Analysis for Fire Observation Towers in the Gelibolu Peninsula (NW Turkey) Using GIS. BALWOIS May, Ohrid, Republic of Macedonia. 7 s. Bilici, E., Orman Yangın Emniyet Yolları ve Şeritleri ile Orman Yol Şebekelerinin Entegrasyonu, Planlamaları ve Uygulamaları Üzerine Bir Araştırma. İstanbul Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi. 134 s. Çanakçıoğlu, H., Orman Koruma. İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi. Üniversite Yayın No: Fakülte Yayın No: 411. ISBN İstanbul. 633 s. Mapili, M., A GIS Model for Identification of a Variable-Width Buffer Zone. The 27th Annual ESRI International User Conference June. San Diego Convention Center in San Diego, California. USA. 24 p. MOL, T., Türkiye de Orman İşletmelerinin Yangına Hassaslık Sıralaması. İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi, Seri A. 44, 2, OGM, Yangın Eylem Planı. Orman Genel Müdürlüğü. Kahramanmaraş Orman Bölge Müdürlüğü, Kahramanmaraş. 106 s. TDŞM, Trafik Denetleme Şube Müdürlüğü, İstanbul. Ziyaret Tarihi: 05/06/2011. Wilkie, M.L., Holmgren, P., Castaneda, F Sustainable forest management and the ecosystem approach: two concepts, one goal, Forestry Department, FAO, Rome. 1133