Kendilik Serüveni. Süheyla ÜNAL. Kendiliğin Beyindeki Korelatları

Transkript

1 Kendilik Serüveni Süheyla ÜNAL Prof. Dr., nönü Üniversitesi, T p Fakültesi, Psikiyatri Anabilim Dal suheylaunal@gmail.com nâgihân ol şâra vardım ol şârı yapılır gördüm ben dahi bile yapıldım taş u toprak arasında Hacı Bayram Veli Doğum öncesinde başlayıp, sonrasında devam eden sinir hücre ağlarının oluşumu ve korteksin minikolon örgütlenmesiyle şekillenen, çevreyle etkileşim içinde evrilip dönüşen, çevresini de dönüştüren bir yapıdır kendilik. Bedenin ve beynin bir epifenomeni olarak yaşam boyu an be an yapılanmaya devam eder. Bir taraftan ol maya çalışır, bir taraftan bil meye. Ol mak için bir bedene, bedeninin duyumlarına ve eylemine ihtiyaç duyarken, bil mek için bilinçlilik yapılarını gereksinir. Kendiliğin Beyindeki Korelatları Nörobilim alanındaki çalışmalar kendiliğin yapılanmasında ve işleyişinde rol alan beyin yapılarını ortaya koymaktadır. Ayna nöronlar bunlar arasında oldukça önemli bir konuma sahiptir. Alt paryetal lobülün rostral parçası, kaudal bölüm, premotor korteks, birincil duyusal-motor korteks, üst paryetal korteks, arka singulat korteks ve üst temporal girusta dağılım gösteren ayna nöronların yaklaşık üçte biri, aşağıdan yukarıya doğru oluşan hiyerarşik dizgede otomatik ve somatik tepkilerle gördüğünü yapma, taklit etmeyi gerçekleştirir. Ayna nöronların daha büyük çoğunluğunu oluşturan bölümü ise yukarıdan aşağıya gerçekleştirilen hiyerarşik dizgede oluşan zihin kuramı (Theory of Mind) aracılığı ile gözlenen bir davranışın ayrıntılarına girer ve o işin nasıl yapıldığını, o sırada ne hissedildiğini, ardındaki niyeti anlamaya çalışır. Medial prefrontal korteks algı ve belleği birbirine bağlayarak bütün- 108

2 S. Ünal Kendilik Serüveni lüklü bir kendilik duygusu sağlamakla yükümlüdür. Gelen yeni bilgiyi anlamlandırır ve varolan kalıba uyumlandırmaya çalışarak beynin sosyal işlevlerini sağlar. Orbital medial prefrontal korteks (OMPFK), limbik hipotalamik bölgelerle bağlantıları aracılığı ile duyguların kontrolünde etkin rol oynar. Amigdalaya uzanan dallarıyla stres sırasında bu çekirdeğin ateşlenmesini engeller. Dorsolateral prefrontal korteks diğer insanların zihinlerinden geçenleri anlamayı sağlayan zihin kuramını, içgörüyü, kendinefarkındalığı, bilişsel kontrolü, moral yargıları ve yaratıcılığı gerçekleştirir. Ventromedial prefrontal korteks ise iç ve dış dünyadan gelen bilgilere göre davranışın düzenlenmesini, dikkatin odaklanmasını, uygun olmayan tepkilerin baskılanmasını sağlar, zihin okumaya katkıda bulunur, duygularla ilgili afektif süreçleri düzenler. Sağ posterior somatosensoriyel korteksin temporal limbik yapılarla bağlantıları yaşamın ilk dönemlerindeki anne-bebek ilişkisi aracılığı ile kişilerarası nörobiyolojiye temel olur. Vagus siniri ile bağlantıları aracılığı ile bedenimizi, fiziksel duyumlarımızı algılamamızı sağlar. Singulat korteks hem bağlanmanın gelişmesinde, hem de ben ve öteki ayırımının sağlanmasında önemli role sahiptir. Fusiform girus yüze ait tüm duyguların tanınması sırasında aktive olmaktadır. Ön insula iç yaşantılarımızdan, iç duyumlarımızdan bizi haberdar ederek kendimize ait bilgileri düzenlemeye katkıda bulunur. Amigdala özellikle ötekinin yüz ve gözlerinden gelen sosyal uyaranlarla duygular arasında hızlı bağlantı kurarak tehlikeyi değerlendirir. Hipokampus otobiyografik bilgileri kaydederek öyküsel kendiliğin oluşmasını sağlar. Hipotalamus, tüm sistemlerle olan etkileşimi sayesinde bilinçli yaşantılar ve duygusal deneyimlerin sosyal düzenleyicisi rolünü gerçekleştirir. Panksepp in Kendilik Modeli İnsan gözlerini karmaşık dünyaya açtığında doğuştan sahip olduğu düzeneklerle varlığını sürdürmeye çalışır. Duyusal-motor girdilerin kapısı olan beyin sapı ve RAS, homeostatik düzenlemelerle hemen bütün yaşantıların içinde örtük olarak yer alır ve varoluşsal ben duyumunu oluşturur. Duygu-eylem sistemi, çevrenin ödül ve değer sistemi ile tanışmayı ve sosyalleşmeyi sağlar. Parietal, oksipital, temporal bölgelerde yer alan somatotopik beden haritasını kapsayan yüksek duyusal korteks beden sınırlarını oluşturarak, tek ve bütün oluşla ilgili benlik duyumunu, öznelliği gerçekleştirir. Bu yapının yansıtmacı (reflektif) işlevi kendiliğin farkında olmayı 109

3 Başka Karşıtlıklar sağlar. Aynı zamanda söz öncesi ifadeler aracılığı ile öteki ile iletişime geçmeye, ikinci şahıs perspektifi oluşmasına, ikinci sıra düşüncelerin gelişmesine aracı olur. Yüksek yönetici motor korteksi oluşturan frontal loblar ise aktif olarak sahip olunan dünya algısını, dünya üzerindeki varoluşun benmerkezli tanımını gerçekleştirir. Dil ve semboller aracılığı ile kültürel dinamiklerin kendiliğin yapıtaşları olmasını, üçüncü şahıs perspektifini ve sadece insana özgü olan düşünme üzerine düşünmeyi (refleksif) sağlar. Kendiliğin bilme yi sağlayan temel bilinçlilik yapıları olan anterior singulat, insular ve frontal korteks, medial diensefalik ve mezensefalik yapılar, periakuaduktal gri madde (PAG) beynin sentromedialinde yoğunlaşmıştır. PAG, temel duyguların işlem gördüğü tüm yapıların birleştiği alan olarak öz-kendiliğin (core-self) duygusal zeminini hazırlar. Ön-kendiliği (proto-self) oluşturan orta beyin sapı yapıları ile öz-kendiliği oluşturan frontal korteksin orta bölümleri arasındaki yoğun bağlantılar, kendiliğin epigenetik etkilerle an be an yeniden yapılanmasında etkin rol oynar. Öz-kendiliğin yüksek kortikal yapılardan lateral-frontal ve paryetal kortekslerle bağlantıları, çevreden, ötekinden gelen uyaranlarla kendiliğin evrilmesini, dönüşmesini sağlar. Bu sürekli yapılanma nörobilişsel süreçlerle paralel olarak gelişir. Nöronlar arası aktivite, aylarda intrauterin uyaranlardan etkilenerek şekillenmeye başlar. Fetus giderek duyumları ve hareketleri aracılığı ile kendini fark etmeye, tanımaya çalışır. Dış dünya ile ilk ilişkisi bakış ve temas aracılığıyla gerçekleşir, ilgisi çevresindeki uyaranlar içinde öncelikle yüzlere yönelir. 36. saatte yüz ifadelerini taklit eder. İkinci aya kadar duyu organları ve bedeni aracılığı ile deneyimlediği dünyayı beyninde organize etmeye çalışırken bir ön benlik oluşturur. Ayna nöronlar bu süreçte başkalarını taklit etme aracılığı ile diğer insanların duygularını, niyetlerini anlama becerisine temel olur. Bir sonraki harekete hazırlanma, programlama ve prova etme ile kompleks motor davranışlarda ustalık geliştirmeyi sağlar. İki/üçüncü aylardan yedi/dokuzuncu aylara kadar duyumsallık, etkinlik, bütünlük, süreklilik, duygulanım gibi özellikler aracılığı ile şimdi ve burada yı deneyimlemeye başlar. Annesinden farklı bir varlık olduğunun ayırdına varır ve olaylar üzerindeki etkinliğini fark eder. Bu ona ikili ilişkilerde canlılık, otantisite ve rezonans duygusu geliştirmesini sağlar. Bu dönemde bebek sorun çözme yetilerini, kişilerarası ilişkilerini biçimlendirecek sözel olmayan anı izlerini inşa eder. Bu anı izleri, tekrarlayan yaşan- 110

4 S. Ünal Kendilik Serüveni tılarla bazı ipuçlarına karşı belirli tepkiler geliştirmeyi sağlar. İlk yılın sonunda sözel olmayan bu anı izleriyle (örtük bellek süreçleri) zihin modelleri ve şemaları şekillenir. 7/ aylar annesi ile arasındaki yansıtmalı diyaloglar aracılığı ile duygusal durumunu düzenlemeyi ve sözel olmayan etkileşimde kullanacağı sosyal referansları öğrenir. Bir başkasına dikkati yöneltme, bakışlarıyla onu izleme, gösterilen bir işlevin anlaşılması, diğerlerinin davranışlarını taklit etme aracılığı ile sosyalleşme süreci hız kazanır. Anneyle kurduğu bağlanma ilişkisi bebeğin beyninde, özellikle sağ orbitofrontal korteksinde sinaptik bağlantıların artışına neden olarak beynin yapılanmasını yönetir. Bebek-anne ilişkisinin yapılandırdığı bu ilişki kalıbı dil ve açık belleğin (explicit) gelişimine yol açar ve bebek anlamlar dünyasına adım atar. Ayna nöronların bazal gangliyonlarla bağlantıları sayesinde ödül mekanizmaları işler hale gelir, bunun aracılığı ile değerler sistemi gelişir. İkinci yaştan sonra kendisi ve diğerleri arasında paylaşılan sözcükler ve dil aracılığı ile sözel kendiliğin gelişmesiyle duyguları tanımlamaya ve duyguların nedenlerini anlamaya ve sözcükler le düşünmeye başlar. Açık bellek (explicit) gelişimi ve otobiyografik bilgilerin kaydı ile kendilik giderek zenginleşir, genişler. Ardından kendiliği tanımlamada önemli rolü olan otobiyografik öyküler aracılığı ile öyküsel kendilik gelişir. Sürekli biriken bilgilerle, kazanılan deneyimlerle kendilik sürekli güncellenir. 4. yaşta zihindeki temsiller aracılığı ile gerçek dünyadaki davranışlar belirlenir. Duyusal yaşantılar ve empatiyi kullanarak kendisinin ve başkalarının nasıl bilebildikleri ne açıklama getirir (theory of mind). Yaşadığı her olayı niyet ve arzu çekirdeği etrafında biçimlendirir ve bir benlik etrafında az çok tutarlı bir şemaya yerleştirir. İnsanların farklı bakış açılarına sahip olabileceğini fark eder. 5. yaşta yaşantıdan çok gözleme dayanılarak yeni davranışlar üretmeye başlar. Soyutlama ve yeniden yapılandırma yetileri gelişir. Davranışın forma uygun olması yanısıra amaca yönelik olması da öğrenilir yaşlarda hata ile yalanı / gerçek ile espri ve şakayı birbirinden ayırt etmeye başlar. Arkadaşlarının bakış açılarından olayı değerlendirmeyi öğrenir, bu da iletişim becerisini güçlendirir. Yaşam döngüsünün her aşamasında kendilik hem nörobiyolojik, hem de psikososyal süreçlerin etkisi altında yeniden ve yeniden şekillenir. Örn; ergenlik döneminde prefrontal korteksteki belirgin budanma ve sosyal rollerdeki değişim kendiliğe damgasını vurur. Farklı kendilikler arası diyaloglar belirginleşerek geçmiş-şimdi-gelecek arasında bütünlüğü sağlayan bir 111

5 Başka Karşıtlıklar kimlik gerçekleşir. Ayrılma- bireyselleşmenin gerçekleştiği bu dönemin ardından genç yetişkinlikte yeniden bağlanma ile yeni bir sosyal sistem kurma sürecine girilir. Hem edimleri, hem de gelecek nesilleri yetiştirme aracılığı ile kendisini gerçekleştirme, etkin ve saygın bir birey olma çabası gösterilir. Orta yaşlarda o zamana kadar gerçekleştirilen kendiliğin doğruluğu sorgulanır, geçmiş yaşantılar gözden geçirilir. Oluşturulan kendiliğin yaşama getirdiği kısıtlamalar fark edilir. Kalan zaman içinde yeni açılımlar, yeni yönelimlerle, yeni kendilik denemelerine girişilir. Kendini gerçekleştirmiş bir bireyse bu dönemden sonra kendini aşma sürecini deneyebilir. Sınırlarını gevşeterek, açarak toplumla, doğayla bütünleşme çabasına girişir. Böylece kendiliğin ayrılma- bireyselleşme- bütünleşme serüveni tamamlanır. Evrenle bir oluştan, anneyle bir oluşa, anneden ayrılıp, kendi oluşa sonra da kendi sınırlarını aşıp kaybettiği bütünlüğe kavuşma sürecidir bu. Ömrünün yarısını ben i oluşturma, ben i yapılandırmaya, diğer yarısını da benlikten, benliğin sınırlarından kurtuluşa harcıyor olması yaman bir çelişki gibi görünse de oluşun ve bilişin serüveni bu, Hacı Bayram Veli nin ifade ettiği gibi. Mevlana kadim zamanların hikayesinde bu serüvenin farklı iki tarzını sunar bizlere. Tanrılığa soyunmanın ya da kul olmanın tarzını; Sultanın sarayında bir gün Çin ülkesi ressamları Biz Rum ülkesi ressamlarından daha hünerliyiz diye bir iddiada bulunurlar. Buna karşılık Rum ülkesi ressamları Hayır, biz daha üstünüz, bizim hünerimiz daha ileridir diyerek bu iddiaya karşı gelirler. Bunu işiten sultan, ressamları imtihan etmeye karar verir. Her iki memleketin ressamları hazırlanır, birbirine bakan karşılıklı iki ayrı odaya çekilirler. Çin ressamları, kendilerine ayrılan odanın duvarlarını renk renk resimlerle donatırlar. Rum ülkesi ressamları ise kendi odalarını sadece cilalar, ayna gibi parlatırlar. Sultan önce Çin ressamlarının odasına girer, idrak ötesi fevkalade güzel resimleri beğenir. Rum diyarı ressamlarının odasına girdiğinde Çinlilerin duvara yansıyan ve gerçeğinden daha parlak, daha canlı görünen resmiyle gözleri yuvalarından fırlar. Mevlana Celaleddin-i Rumi 112

6 S. Ünal Kendilik Serüveni Kaynaklar 1. Damasio A (1999). The feeling of what happens: Body and emotion in the making of consciousness. New York: Harcourt Brace 2. Decety J, Chaminade (2003). When the self represents the other: A new cognitive neuroscience view on psychological identification Consciousness and Cognition 12 (2003) Gallese V, Keysers C ve Rizzolatti G. A unifying view of the basis of social cognition. Trends in Cognitive Sciences, 2004; 8: Pankseep J (1998). The periconscious substrates of consciousness: affective states and the evolutionary origins of the self. Journal of Consciousness Studies, 5: (5-6); Rizzolatti G, Fadiga L, Fogassi L and Gallese V (2002). From mirror neurons to imitation: facts and speculations in The imitative mind: development, evolution, and brain bases Meltzoff AN and Prinz W (Eds New York: Cambridge University Press) 6. Schore AN (1994). Affect regulation and the origin of the self: The neurobiology of emotional development. Hillsdale, NJ: Erlbaum. 7. Siegel, DJ (1999). The developing mind: Toward a neurobiology of interpersonal experience. New York:Guilford 8. Siegel DJ (2001).Toward an interpersonal neurobiology of the developing mınd:attachment relationships, mindsight, and neural integration.infant Mental Health Journal, vol. 22(1 2), Sroufe LA (1996). Emotional development: The organization of emotional life in the early years. New York: Cambridge University Press. 10. Wolf DP (1990). Being of several minds: Voices and versions of the self in early childhood. In D. Cicchetti & M. Beeghly (Eds.), The self in transition: Infancy to childhood (pp ). Chicago:University of Chicago Press. 113