Yrd. Doç. Dr. Lütfiye ÖZDEMİR

Transkript

1 TÜRKİYE DE ŞEBEKE ORGANİZASYONLAR VE BİR UYGULAMA Yrd. Doç. Dr. Lütfiye ÖZDEMİR İnönü Üniversitesi İİBF, Öğretim Üyesi Küreselleşme süreci ile dünyada ekonomik, siyasal ve yönetimsel alanda hızlı bir değişme ve gelişme yaşanmaktadır. Bu değişme ve gelişmelerin uluslar arası bir niteliğe sahip olması; ulaşım ve iletişim teknolojisinin hızla ilerlemesi ve bilginin küreselleşerek yayılması sayesinde gerçekleşmiştir. Artık dünya sanayi ekonomisinden bilgisayarlara ve şebekelere (network) dayalı bilgi ekonomisine geçmiştir. Bilgi, iletişim, ulaşım, biyo-teknoloji ve süper iletkenlerdeki gelişmeler sonucunda küreselleşen dünyada doğal kaynaklara ve pazarlara yakınlık gibi kalkınma etmenlerinin önemi giderek azalmaya başlamıştır. Ayrıca Türkiye gibi gelişmekte olan ülkeler için bir rekabet üstünlüğü sağlayan ucuz işgücü, yerini eğitimli işgücüne bırakmıştır (Genç, 2004: 167). Bu değişme ve gelişmelerin örgütsel ve yönetimsel açıdan işletmeler üzerine yansımaları olmuştur. Çok uluslu şirketlerle rekabet edebilmek için bilgiye dayalı, katma değeri yüksek ve çok işlevli orijinal ürünler yaratmak ve bu mal veya hizmetleri müşteri beklentileri doğrultusunda daha kaliteli ve daha düşük maliyetle üretmek gerekmektedir. Bütün bunları gerçekleştirirken rakipler karşısında çok hızlı hareket etmek icap etmektedir. Piyasa koşullarında meydana gelen bütün bu değişmelerin yarattığı talep ve beklentileri karşılamak için işletmelerin yönetimsel anlayışlarını yeniden irdelemeleri zorunluluğu doğmuştur. Bu bağlamda merkezi ve hiyerarşik yapılanma, yukarıdan aşağıya doğru iletişim ve emir komuta zinciri, yerini yatay iletişime, yalın yönetime ve bilginin değerli olduğu şebeke organizasyon yapısına bırakmıştır (Tuomela, 2004). Bir başka ifadeyle, bilgi teknolojisinin yaygınlaşması, işletmelerin sınırlarının büyümesini sağlayarak şebeke organizasyonları ortaya çıkarmıştır. Şebeke organizasyon, bir mal veya hizmet üretmek için iki ya da daha fazla işletmenin aralarında işbölümüne giderek uzun süreli işbirliğine girmeleri sonucunda oluşan bir örgütlenme modelidir (Eren, 2000: 264). Şebekeyi oluşturan işletmeler arasında herhangi bir hiyerarşik üstünlük yoktur (Ataman, 2001: 391). Şebeke organizasyon ile işletmeler, yaptıkları iş ile ilgili olarak her alanda değil, sadece öz yetkinlik gösterdikleri konularda uzmanlaşarak rakipleri karşısında daha güçlü bir konuma gelmektedirler. Yetersiz kaldıkları alanlarda ise başka işletmelerle uzun süreli işbirliğine girmek üzere anlaşmaktadırlar. Şebeke organizasyonlar; dahili, dengeli ve dinamik olmak üzere üç şekilde uygulanmaktadır (Koçel, 2001: 321). ARAŞTIRMANIN AMACI Bu çalışmanın amacı: Türkiye de seçilmiş bazı işletmelerin şebeke organizasyon yapısına uyup uymadıklarını belirlemek, bu alanda yaşanan sorunları ortaya koymak ve çözüm önerileri geliştirmektir. ARAŞTIRMANIN KAPSAMI Bu araştırmanın evreni; Türkiye de bazı illerde organize sanayi bölgesine bağlı olarak üretim faaliyetinde bulunan işletmeler olup, örneklem ise, evrenden tesadüfî örneklem yöntemi ile seçilen işletmelerden oluşmaktadır.

2 ARAŞTIRMANIN YÖNTEMİ Araştırmanın teorik çerçevesinin çizilmesinde; yönetim ve organizasyon yazınının çağdaş yönetim teknikleri alanındaki güncel kaynaklardan yararlanılmıştır. Uygulama alanı için gerekli verilerin toplanmasında ise; gözlem, görüşme anket yöntemlerinden faydalanılmıştır. Anket çalışmasında, Malatya da işletme yöneticisi veya müteşebbis ile yüzyüze yapılan görüşmeler sırasında 150 adet araştırma soru kağıdı dağıtılmıştır. Bunların 98 adedi geri toplanabilmiş ama 93 adedi istatistiksel açıdan değerlendirmeye uygun görülmüştür. Denizli ilinde ise İrmiş in 2003 yılında yaptığı çalışmada, ilgililerle yapılan görüşmeler sonrasında 140 adet araştırma soru kağıdı dağıtılmış olup, 92 adedi geri alınabilmiş ve bunların da 81 adedi değerlendirme açısından uygun bulunmuştur. Malatya ilinde anketlerin geri dönüş oranı % 65 iken Denizli ilinde bu oran % 66 dır. Çoğunlukla anket yöntemi ile toplanan bu veriler, bilgisayar ortamında SPSS çözümleme programına yüklenerek değerlendirmeye alınmıştır. Değerlendirmede; betimsel analizin yanı sıra istatistiksel açıdan; önce araştırma soru kağıdının tutarlılığını belirlemek amacıyla Cronbach- Alfha testi yapılmış daha sonra frekans dağılımları, bağımsız gruplararası t testi (Independent Samples t-test) uygulanmış ve tek yönlü varyans analizi (One-Way ANOVA) yapılmıştır. ARAŞTIRMA BULGULARI Öncelikle araştırma soru kağıdının güvenilirliliği ve elde edilen verilerden hedeflenen bilgilere ulaşılabilmesi açısından önem arz eden Cronbach-Alpha testi sonucunda % 77 değeri elde edilmiştir. Tablo 1: Örgütsel Niteliklere Göre Frekans Dağılımları İl İşletmenin Kuruluş Tarihi Sektör Çalışan Sayısı Malatya Denizli 1980 Öncesi ve Sonrası Tekstil Gıda İnşaat Mal. Üret. Makine Üretimi Plastik Sanayi Yanıtsız 1-50 Arası Arası 151 ve Üzeri Sayı Yüzde Bu çalışmada; araştırmanın yapıldığı ile, işletmenin kuruluş tarihine, faaliyet gösterilen sektöre ve işletmede çalışan personel sayısına göre sınıflandırmalar yapılmıştır: Yüzde 53 ü Malatya da ve yüzde 47 si Denizli de yer alan işletmeler, konum açısından dengeli bir dağılım göstermektedir öncesi yıllarda kurulan işletmeler, % 50 oranında olup bunu 2000 ve sonrası yıllarda kurulan işletmeler (% 17) izlemektedir. Tekstil sektörü % 59 oranı ile diğer grupların önünde yer almakta, bunu gıda sektörü izlemektedir (Denizli ilindeki işletmelerin çoğu tekstil sektöründe çalışmakta iken, Malatya ilinde ise gıda sektörü önde olup, bu sektörü oluşturan işletmelerin çoğu kayısı işleyen kuruluşlardır). KOSGEB tarafından benimsenen esaslara göre; 1-50 arası çalışanı bulunan işyerleri küçük, arası çalışanı olan işyerleri orta ve 151 veya üzeri çalışanı bulunan işyerleri de büyük ölçekli işletmeler olarak sınıflandırılmıştır. Bu araştırmada işletmelerin % 52 sini küçük ölçekli işletmeler oluşturmaktadır.

3 Tablo 2: Araştırmanın Yapıldığı İller Arası lılık [Bağımsız Gruplararası t Testi (Independent Samples t-test)] Araştırmanın n X s sd t p Yapıldığı İl Malatya Denizli Araştırmanın yapıldığı Malatya ve Denizli illerindeki işletmelerin örgütsel yapılarının şebeke organizasyon yapısı açısından irdelenmesi sonucunda; Denizli ilinin ( X =1.2) örgütsel yapısı Malatya ilinin ( X =.8) örgütsel yapısına göre şebeke organizasyon yapısına daha yatkındır. Tablo 3: Şebeke Organizasyon Yapısını Belirlemeye Yönelik Ölçeğin İşletme Büyüklüğü Esasına Göre Varyans Analizi (ANOVA) Sonuçları sd Gruplararası , 2-1 Gruplariçi E-02 1: 1-50 arası çalışanı olan işletme, küçük ölçekli işletme, 2: arası çalışanı bulunan işletme, orta ölçekli işletme, 3: 151 ve üzeri çalışanı bulunan işletme ise büyük ölçekli işletme. İşletmelerin şebeke organizasyon yapısına yönelik olarak verdikleri yanıtlar, çalıştırılan personel sayısına göre anlamlı bir farklılık göstermektedir[f (2-171)=35.73, p<.01]. İşletmelerin örgütsel yapıları, çalıştırılan personel sayısına veya işletmenin büyüklüğüne göre değişmektedir. İşletmenin büyüklüğü bakımından farkların hangi gruplar arasında olduğunu bulabilmek amacıyla yapılan Scheffe testinin sonuçlarına göre; büyük ölçekli işletmeler ( X =1.21) ve orta ölçekli işletmelerin ( X =1.05) şebeke organizasyon yapısına küçük ölçekli işletmelerden ( X =.83) daha yatkın oldukları belirlenmiştir. Buradan çıkarılacak sonuç; çalışan sayısına göre işletme büyüklüğü ile şebeke organizasyon yapısı arasında pozitif yönlü bir ilişki olup, işletme büyüdükçe örgüt yapısı şebeke organizasyon yapısına doğru dönüşüm göstermektedir. Tablo 4: Şebeke Organizasyon Yapısını Belirlemeye Yönelik Ölçeğin İşletmenin Faaliyet Gösterdiği Sektöre Göre Varyans Analizi (ANOVA) Sonuçları sd Gruplararası , 5-3, 5-4 Gruplariçi E-02 1: Tekstil, 2: Gıda, 3: İnşaat Malzemeleri Üretimi, 4: Makine Üretimi, 5: Plastik Sanayi. İşletmelerin şebeke organizasyon yapısı bakımından örgütsel yapılarının belirlenmesi amacıyla yapılan bu çalışmada, faaliyet gösterilen sektöre göre gruplar arasında anlamlı farklılıklar görülmektedir [F (5-168)=18.89, p<.01]. Sektör sınıflandırmasına göre; tekstil sektörü ( X =1.14) diğer gruplara göre şebeke organizasyon yapısına daha yakın nitelikler taşımaktadır. Daha sonra inşaat malzemeleri üreten işletmeler ( X =.87) gelmekte olup bunu sırasıyla X =.80 aritmetik ortalama ile makine üretim faaliyetinde bulunan işletmeler, X =.75 aritmetik ortalama ile gıda sektörü ve son olarak şebeke organizasyon yapısına diğer gruplara göre daha uzak olan plastik sanayi ( X =.71) izlemektedir.

4 Tablo 5: Şebeke Organizasyon Yapısını Belirlemeye Yönelik Ölçeğin İşletmenin Kuruluş Tarihine Göre Varyans Analizi (ANOVA) Sonuçları sd Gruplararası , 5-2, 3-2 Gruplariçi E-02 1:1980 öncesi, 2: arası, 3: arası, 4: arası, 5: arası, 6: 2000 ve sonrası. Şebeke organizasyon yapısını belirlemeye yönelik sorulara verilen yanıtlar, işletmenin kuruluş tarihine göre yapılan sınıflandırma bakımından da farklılık göstermektedir [F (5-168)=23.73, p<.01]. Gruplar arası farkları belirlemeye yönelik Scheffe testi sonuçlarına göre; sırasıyla 1980 öncesi yıllarda kurulan işletmeler ( X =1.18), yılları arasında kurulan işletmeler ( X =.82), yılları arasında kurulan işletmeler ( X =.81), 2000 ve sonrası yıllarda kurulan işletmeler ( X =.79), yılları arasında kurulan işletmeler ( X =.77) ve yılları arasında kurulan işletmelerden ( X =.76) oluşmaktadır. Buna göre, 1980 öncesi yıllarda kurulan işletmelerin şebeke organizasyon yapısına daha uygun oldukları söylenebilir. SONUÇ Malatya ve Denizli illerindeki organize sanayi bölgelerinde yer alan işletmeleri kapsayan bu araştırma, Denizli ilindeki işletmelerin şebeke örgütlenmesine daha uygun bir yapı gösterdiğini ortaya koymuştur. Şebeke örgütlenmesi açısından büyük ve orta ölçekli işletmelerle küçük ölçekli işletmeler arasında önemli fark olup, büyük ölçekli işletmeler, bu örgütlenme tarzına daha yatkındır. İncelenen işletmelerin faaliyet alanlarına göre değerlendirme yapıldığında şebeke organizasyona yatkınlık bakımından plastik sanayi işletmeleriyle tekstil işletmeleri, inşaat malzemeleri üretimiyle uğraşan işletmeler ve makine sanayi işletmeleri arasında anlamlı bir fark olduğu saptanmıştır. Kuruluş tarihi göz önüne alındığında 1980 öncesinde kurulan işletmelerin şebeke organizasyon yapısına daha yakın oldukları görülmüştür. Kaynakça Ataman, Göksel. (2001). İşletme Yönetimi (Temel Kavramlar ve Yeni Yaklaşımlar). Beta Yayıncılık: İstanbul. Eren, Erol. (2000). Yönetim ve Organizasyon (Çağdaş ve Küresel Yaklaşımlar). 5. Bası. Beta Yayıncılık: İstanbul. Genç, Nurullah. (2004). Yönetim ve Organizasyon-Çağdaş Sistemler ve Yaklaşımlar-. Seçkin Yayıncılık: Ankara. İrmiş, Ayşe. (2003). Yeni Örgütlenme Yapısı Olarak Şebeke Organizasyonlar, Beta Yayıncılık: Beta Yayıncılık: İstanbul. Koçel, Tamer. (2001). İşletme Yöneticiliği (Yönetim ve Organizasyon, Organizasyonlarda Davranış, Klasik-Modern-Çağdaş ve Güncel Yaklaşımlar). 8. Bası, Beta Yayıncılık: İstanbul.

5 Sari, Teemu. (2006). Knowledge Management in Network Organizations, Helsinki University of Technology Departman of Industrial Engineering and Management, Tu Seminar in Business Strategy and International Business, ( Courses_and_chedules/Isib/TU /seminar_papers_2006/Teem). Tuomela, Anti. (2004). Governance of network organisations from the building owner s perspective, Nordic Journal of Surveying and Real Estate Research, Special Series, Vol. 2, October 19.