Ülkemiz Sularýnda Hamsi ile Ýlgili Yapýlan Bilimsel Çalýþmalar

Transkript

1 Bilimsel Çalýþmalar Ülkemiz Sularýnda Hamsi ile Ýlgili Yapýlan Bilimsel Çalýþmalar Dr. Orhan AK Su Ürünleri Merkez Araþtýrma Enstitüsü, Trabzon Hamsi; herkes tarafýndan bilinen hakkýnda þiirler, maniler yazýlan, çeþit çeþit yemekler yapýlan hatta festivaller bile düzenlenen bir balýðýmýzdýr. Ekonomik ve kültürel alanda bu kadar çok içimizden birisi haline gelen hamsiye acaba bilim dünyasýnda ne kadar sahip çýkýyoruz? Merak ettik ve ülkemizde hamsi konusunda yapýlmýþ çalýþmalar hakkýnda kýsa bir araþtýrma yaptýk. Karadeniz'de hamsi ile ilgili yapýlmýþ ilk çalýþmalar Ruslar tarafýndan 1910'lu yýllarda baþlamýþtýr. Bu dönemlerde baþlayan ve hamsinin taksonomisi, üreme biyolojisi, popülasyon parametreleri, stok tahmini gibi çalýþmalar 1990'lý yýllara kadar kesintisiz olarak devam etmiþtir (Fage, 1911; Aleksandrov, 1927; Pusanov, 1936; S v e t o v i d o v, ; L i n d b e r g, ; Tshashchin, 1985; Dobrovolov, 1988; Rass, 1987; Dobrovolov ve Mikhailov, 1990; Prodanov ve ark., 1993). Türkiye'de stok deðerlendirme çalýþmalarý bazý üniversitelerin ilgili enstitü ve fakültelerince dönem dönem gerçekleþtirilmiþtir. Bu çalýþmalara ilk örnek yýlýnda Birleþmiþ Milletler Kalkýnma Programý, UNDP/FAO desteði ile yapýlan, Karadeniz ve Marmara Denizinde akustik yöntemle hamsi ve istavrit stoklarýn tespitine yönelik araþtýrmadýr. Daha sonra ayný çalýþma Ýstanbul Üniversitesince Kuzey Ege ve Marmara Denizinde Ýstavrit stoku için yapýlmýþtýr. Bu kapsamdaki Akdeniz'de yapýlan ilk çalýþma ise Orta Doðu Teknik Üniversitesi, Deniz Bilimleri Enstitüsünce (ODTÜ-DBE) 1981/83 yýllarý arasýnda Kuzeydoðu Akdeniz'de daðýlým gösteren demersal balýk stoklarýna yönelik olarak gerçekleþtirilmiþtir yýllarý arasýnda Ýstanbul Üniversitesi Deniz Bilimleri ve Ýþletmeciliði Enstitüsü (ÝÜ-DBÝE), Doðu Karadeniz'de demersal balýk stoklarý üzerine stok çalýþmalarý yapmýþtýr. Hemen hemen ayný yýllarda ( ) ODTÜ-DBE, Tarým ve Köyiþleri Bakanlýðý Trabzon Su Ürünleri Araþtýrma Enstitüsü ile birlikte Karadeniz'de hamsi, istavrit, barbunya ve mezgit balýklarýnýn stoklarýna yönelik çalýþmalar yapmýþlardýr. Dokuz Eylül Üniversitesi, Deniz Bilimleri ve Teknolojisi Enstitüsü yýllarýnda Marmara, Ege ve Akdeniz'de demersal balýk türlerine yönelik stok tespiti çalýþmalarý yapmýþtýr. Ýzleyen yýllarda yapýlmýþ bir diðer stok çalýþmasý ise yine ÝÜ-DBÝE tarafýndan yýllarý arasýnda Marmara Denizi demersal balýklarý üzerine gerçekleþtirilmiþtir. Türkiye'de son 50 yýlda denizde yapýlan, araþtýrmaya dayalý kapsamlý stok deðerlendirme çalýþmalarý bunlarla sýnýrlýdýr. Görüldüðü üzere bahsi geçen çalýþmalar yaklaþýk 10 yýllýk aralýklarla gerçekleþtirilmiþtir. Son çalýþmanýn 1994 yýlýnda yapýldýðý dikkate alýndýðýnda son 15 yýldýr balýk stoklarýnýn izlenmesine yönelik geniþ kapsamlý bir çalýþma yapýlmadýðý görülmektedir. Hamsinin populasyon dinamiði ve biyolojisi üzerine yapýlan bilimsel çalýþmalar ülkemizde 1980'li yýllardan itibaren baþlamýþ ve çeþitli dönemlerde farklý araþtýrmacýlar tarafýndan genellikle de lokal bazda yapýlmýþtýr. Hamsi ile ilgili yapýlan ilk çalýþma Demir (1965) tarafýndan Synopsis of biological data on anchovy Engraulis engrasicolus 1758 baþlýðý ile FAO Balýkçýlýk Sempozyumunda sunulmuþtur. Bu konuda yapýlan diðer çalýþmalara örnek olarak; Ünsal, 1989; Karaçam and Düzgüneþ, 1990; Özdamar ve ark., 1995; Cihangir and Uslu, 1992; Kayalý, 1998; Gözler ve Çiloðlu, 1998; Avþar ve ark., 1999; Samsun ve ark., 2005; Bilgin ve ark., 2005; Þahin ve ark., 2008 gösterilebilir. Bu konu üzerine uluslararasý dergilerde yayýmlanan makale ise yok denecek kadar azdýr (Düzgüneþ and Karaçam, 1989; Erkoyuncu and Özdamar, 1989; Özdamar ve ark., 1991; Özdamar ve ark., 1994; Samsun ve ark., 2004; Bilgin ve ark., 2006; Þahin ve ark., 2008). Ekonomik ve kültürel alanda bu kadar çok içimizden birisi haline gelen hamsiye acaba bilim dünyasýnda ne kadar sahip çýkýyoruz? 9

2 Bilimsel Çalýþmalar Bilimsel anlamda sadece hamsinin konuþulup tartýþýldýðý sempozyum ve/veya çalýþtay tarzýnda bir toplantý þimdiye kadar düzenlenme miþtir. Bu konuda I. Ulusal Hamsi Çalýþtayý: Sürdürülebilir Balýkçýlýk toplantýsý bir ilki oluþturmaktadýr ' l e r i n s o n l a r ý n d a j e l i m s i organizmalarýn Karadeniz'de çoðalmasý, ötrofikasyon ve küçük pelajik balýk stoklarýnýn azalmaya baþlamasýyla tahripleri fark edilen aþýrý avcýlýk gibi faktörlerin etkisiyle Karadeniz ekosisteminde önemli deðiþiklikler görülmüþtür. Hamsinin ana besininde belirlenen kötüye gidiþle birlikte, aþýrý ve önemli tüketici olan M. leidyi, yýllarý arasýnda balýk stoklarýnda þiddetli bir düþüþe yol açmýþtýr. Karadeniz'in ekolojik ve biyolojik yapýsý ile hamsi arasýndaki iliþkiler deðiþik araþtýrmacýlar tarafýndan incelenmiþ ve incelenmeye devam edilmektedir (Kideys ve dið. 2000; Gücü 2002; Shiganova ve dið., 2004; Kideys ve dið., 1999; Kideys ve dið., 2000; Bat ve ark., 2005a, b ; Mutlu, 1996). Yumurta ve larva sörveyleri ile ilgili çalýþmalar ülkemizde 1950'li yýllarda baþlamýþtýr. Bu konuda ilk olarak Arým, yýllarý arasýnda, Hidrobiyoloji Araþtýrma Enstitüsü çalýþma programý k a p s a m ý n d a b ü t ü n M a r m a r a ' d a n ; Karadeniz'in Ýstanbul Boðazý aðzýndan 12 mile kadar; Trabzon, Akçaabat, Yomra açýklarýndan alýnan aylýk plankton örneklerini deðerlendirmiþ ve 1957 yýlýnda Marmara ve Karadeniz'deki Bazý Kemikli Balýklarýn Yumurta ve Larvalarýnýn Morfolojileri ile Ekolojileri-I adýyla yayýmlamýþtýr. Demir (1958) ile birlikte ihtiyoplankton çalýþmalarýnda önemli bir adým atýlmýþ ve ülkemiz kemikli deniz balýklarýnýn yumurta ve larvalarý hakkýnda, gerek morfolojik gerekse ekolojik açýdan bir veri seti oluþmuþtur. Karadeniz'de yapýlan bazý önemli ihtiyoplankton çalýþmalarý arasýnda; Arým (1957), Demir (1958), Demir (1959), Demir (1969), Demir (1974), Dekhnik (1973), Mater ve Cihangir (1990), Mater (1991, 1994, 1997), Niermann ve ark., (1994), Mater ve Cihangir (1997), Gordina ve ark., (1998), Gordina ve ark., (1997), Kýdeyþ ve ark., (1999), Satýlmýþ, (2003), Ak ve ark., (2008) gösterilebilir. Bu konuda Karadeniz'de yürütülen yüksek lisans ve doktora tezleri ise Baþar (1997), Satýlmýþ (2001), Satýlmýþ (2005), Hacýmurtezaoðlu (2007) ve Ak (2009) olarak söylenebilir. Ýhtiyoplankton üzerine yapýlan çalýþmalarýn çok sýnýrlý olduðu, genellikle bölgesel bazda yapýldýðý ve süreklilik arz etmediði görülmektedir. Yeni birey katýlýmýnýn en büyük adaylarýndan olan genç balýk bireylerinin popülasyon dinamikleri hakkýnda elde edilecek olan bilgiler balýkçýlýk yönetimi açýsýndan oldukça önemlidir. Yapýlacak izleme programlarýnda sadece ergin bireyler deðil ayný zamanda genç balýk bireylerinin de izlenmesi gerekmektedir. Hamsinin iþlemesi ve besin deðerleri üzerine yapýlan çalýþmalara baktýðýmýzda ise bu çalýþmalarýn da yine sýnýrlý sayýda olduðu görülmektedir. Bu çalýþmalardan bazýlarý; Karaçam ve Düzgüneþ (1990), Erdem ve Kutlu (2000), Karaçam ve Boran (1996), Köse ve ark., (2001), Köse ve Erdem (2004), Turan ve ark., (2007) olarak verilebilir. Hamsinin besin deðeri üzerine yapýlan çalýþmalarýn süreklilik arz etmesi balýðýn göç ve üreme döngüsünün sürekli olarak takip edilebilmesi için önemlidir. Çünkü araþtýrmacýlar, hamsinin kýþlama göçüne baþlayabilmesi için vücudunda yeterli miktar yaðýn birikmesi gerektiðini bildirmektedirler. YÖK Tez sayfasýndaki verilere göre; tüm denizlerimizde hamsi konusunda yapýlan yüksek lisans ve doktora çalýþmalarý Özdamar (1986) tarafýndan yapýlan Hamsinin balýkçýlýk biyolojisi bakýmýndan çeþitli özelliklerine iliþkin bir araþtýrma konulu yüksek lisans tezi ile baþlamýþtýr. Günümüze kadar ise 49 adet çalýþmanýn tamamlandýðý gözükmektedir. Araþtýrmalarýn 20'si hamsinin iþleme, deðerlendirme ve besin yapýsýna yönelik, 18'i hamsi biyolojisi, avcýlýðý ve populasyon yapýsý üzerine, 1'i hastalýk çalýþmasý ve diðerleri de ihtiyoplanton çalýþmalarýndan oluþmaktadýr. Bilimsel anlamda sadece hamsinin konuþulup tartýþýldýðý sempozyum ve/veya çalýþtay tarzýnda bir toplantý þimdiye kadar düzenlenmemiþtir. Bu konuda I. Ulusal Hamsi Çalýþtayý: Sürdürülebilir Balýkçýlýk toplantýsý bir ilki oluþturmaktadýr. Hamsi üzerinde yapýlan projeler sadece belirli bir dönemi kapsamakta, proje sonuçlandýðý zaman veri alýmý da bitmektedir. Yani uzun süreli ve kesintisiz veriler elimizde mevcut deðildir. Trabzon Su Ürünleri Merkez Araþtýrma Enstitüsünden Dr. Yaþar GENÇ yürütücülüðünde Gýrgýr balýkçýlýðýný izleme projesi kapsamýnda 2005 yýlýndan beri av sezonunda haftalýk olarak hamsi, istavrit ve palamut örnekleri çalýþýlmaktadýr. Mevcut çalýþmalara baktýðýmýzda hamsinin stok yapýsýný gösterecek ülkesel bazda, uzun süreli ve kesintisiz verilere dayanan çalýþmalar bulunmamaktadýr. Hamsinin yumurta larva evresinden iþleme ve deðerlendirmeye gelinceye kadar ülkemizde yapýlmýþ çalýþmalarýna genel olarak bakmaya çalýþtýk. Yapýlan çalýþmalarýn farklý araþtýrmacýlar tarafýndan farklý zamanlarda yapýlmasý, süreklilik arz etmemesi, bölgesel olmasý gibi nedenler hamsi üzerine daha çok ç a l ý þ m a l a r ý n y a p ý l m a s ý g e r e k t i ð i n i göstermektedir. Hamsi stoklarýndan daha iyi yararlanabilmek için çok disiplinli bölümlerin bir araya gelerek çalýþmalar düzenlemesi ve bu çalýþmalarýn süreklilik göstermesi önem arz etmektedir. 10

3 Karadeniz Hamsisinin Beslenme Kondisyonu ve Göçü Dr. Levent BAT, Dr. H. Hüseyin SATILMIÞ Sinop Üniversitesi, Su Ürünleri Fakültesi, Temel Bilimler Bölümü Akliman- Sinop Hamsi, Engraulis encrasicolus ponticus Karadeniz'in pelajik ekosisteminde çok önemli role sahip olup, özellikle Türkiye için ticari önemi büyük bir balýk türüdür. 1980'li yýllarýn sonu ve 1990'lý yýllarýn baþýnda hamsi stoklarý gerek kirlenme ve gerekse istilacý Mnemiopsis leidyi türünün Karadeniz'deki besin zooplanktonunu tüketmesi ile azalmýþtýr. Son 10 yýlda hamsi yýlda tonlar civarýnda avlanýlmaya baþlanmýþtýr. Kontrollü balýk avcýlýðý ve baþarýlý bir balýkçýlýk için balýk stoklarý kondisyonlarýnýn iyi bilinmesi gerekmektedir. Bu amaçla biyokimyasal indikatör olarak balýk ve zooplankton kondisyonlarý geniþ olarak kullanýlmaktadýr. Lipit indikatörleri Karadeniz'in farklý bölgelerinde hamsi kondisyon tahminleri için kullanýlmakta ve bu çalýþmalar hamsinin göçünün kesin zamanýný ve kýþlama bölgelerinin yerlerini, dolayýsýyla balýk stok durumlarýnýn tahminine izin vermektedir. Sonuçlar bu indikatörün denizin farklý bölgelerindeki besin zooplanktonunun deðiþkenliðiyle, balýk yumurtlama ve gelecek jenerasyon sayý ve biyokitlesi ile yakýn iliþkisi olduðunu ortaya çýkarmýþtýr. Böylelikle balýðýn vücudundaki yað miktarlarý deðiþikliðinin uzun süreli etkisi bu indikatörün balýðýn çevresindeki deðiþikliklere cevap verdiðini ortaya koymuþtur. Hamsi balýklarýnýn yað miktarlarý ve kompozisyonlarýnýn indikatör olarak kullanýlmasý: Besin kalitesinin belirlenmesi için indikatör olarak toplam yað ve rezerv yað konsantrasyonlarý, besin miktarý için triasilgliserol (TAG), uzunluk-aðýrlýk karakteristikleri, gonad olgunluðu, baðýrsak doluluðu ve mide içerikleri ölçülmüþtür. Hamsi, yazýn yumurta býraktýktan sonra s o n b a h a r a y l a r ý n d a y o ð u n o l a r a k beslenmesinden dolayý büyük oranlarda yað biriktirir. Su sýcaklýðý azaldýðýnda hamsinin beslenmesi durur, yoðun hamsi sürüleri oluþur ve beslenmek için (özellikle Karadeniz'in kuzeyinden kýþý geçirmek üzere güneye Kafkas yakýnlarý ve Türkiye kýyýlarýna doðru) kýþ göçü baþlar (Svetovidov, 1964). Burada balýkçýlýk bilimi için önemli olan göçün dönemleridir. Bunun tahmini için öncelikle Azak Denizi ayrýntýlý olarak çalýþýlmýþ (Shulman, 1974) ve daha sonra Karadeniz için de çalýþmalar yaygýnlaþmýþtýr (Chashchin ve Akselev, 1990). Yapýlan çalýþmalarda hamsinin göçe baþladýðý zamanda su sýcaklýðý ile hamsi vücudunda biriken yað düzeyi arasýnda yakýn bir iliþki olduðu gösterilmiþtir. Güney Karadeniz'e göç sýrasýnda su sýcaklýðý yüksek olduðundan hamsi yaðlanmasý fazladýr. Örneðin hamsi yaðlanmasý %14 olduðunda su sýcaklýðý 14 C iken göç edebilir. Eðer hamsi yaðlanmasý %11 ise göçün baþlamasý için su sýcaklýðýnýn en az 11 C olmasý gerekir. Gerçekte düþük sýcaklýkta hamsi beslenme kondisyonu kötüyse hiçbir þekilde göç edemez (Shulman, 1974) yýlý balýkçýlýk sezonunda hamsi, Kýrým kýyýlarý açýklarýnda ekim ayýnda yakalanmýþtýr. Bu balýklarýn midelerinin %65'inin besin ile dolu olduðu görülmüþtür. Bu ayda hamsi midesinde kopepodlar (Acartia clausi, Calanus euxinus, Paracalanus parvus, Centropages ponticus), cladocerae türleri (Penilia avirostris), dekapodlar, meroplankton, balýk yumurtasý, fitoplankton vb. canlýlar bulunmuþtur. Ayný dönemde Türkiye kýyýlarýndaki hamsi beslenmemiþtir. Balýklarýn yaklaþýk %90'ýnýn boþ mideye sahip olduklarý belirlenmiþtir. Türkiye sularýndaki hamsinin yað oraný, Kýrým açýklarýnda yakalanan hamsiye göre daha fazla bulunmuþtur. Böylelikle ekim ayýnda hamsi kýþa farklý çapta hazýrlanmýþtýr: fazla yaðlý olanlar Karadeniz'in güneyine göç etmiþlerdir ki burada yemeden kýþlanmýþlardýr, zayýf veya cýlýz (yaðsýz) olanlar Kýrým kýyýlarýnda kalarak beslenmiþlerdir. 11

4 Karadeniz ekosisteminde besin zincirinde yer alan önemli organizmalarý tanýmak, etkilerini ve daðýlýmlarýný incelemek gerekli hale gelmiþtir. Kasým 2006 döneminde Kýrým kýyýlarýnda hamsi balýkçýlýðý oldukça azdý. Ancak Türkiye kýyýlarýnda çok daha fazlaydý. Türkiye açýklarýndaki hamsiler beslenmediler ve kasýmda Kýrým kýyýlarýndakilerle besinleri paylaþarak yaklaþýk %30'a kadar besinlerini oluþturan türlerin azalmasýna neden oldular. Kýrým açýklarýndaki tüm hamsiler Türkiye kýyýlarýndakilere göre daha az yaðlanmýþlardýr. Yað miktarlarý sýrasýyla %12.5 ve %14.5 bulunmuþtur. Kasým 2006 döneminde ise Kýrým kýyýlarýndaki hamsilerin yaðlanmalarý Türkiye kýyýlarýndaki gibi kýþlamak için enerji harcamalarý ve dolayýsýyla yað rezervlerinin kaybýndan dolayý azalmýþtýr balýkçýlýk sezonunda hamsi ekim ayýnda hem Kýrým hem de Türkiye kýyýlarýnda görülmüþtür. Hamsilerin yaðlanmalarý Kýrým kýyýlarýnda %6.3'ten %9.1'e, Türkiye kýyýlarýnda %8.9'dan %14.1'e kadar artmýþtýr. Balýkçýlýk bu ayda her iki bölgede zayýf kalmýþtýr. Yalnýzca sürü oluþumu baþlamýþtýr. Kasým 2007 sezonunda Kýrým ve Türkiye kýyýlarýndaki hamsilerde yaðlanma oranlarý yaklaþýk ayný deðerlere ulaþmýþtýr. Sýrasýyla Kýrým kýyýlarýnda % arasýnda, Türkiye kýyýlarýnda ise % arasýnda bulunmuþtur. Bu dönemde her iki bölgede de balýkçýlýk yoðun yapýlmýþtýr. Aralýk 2007 sezonunda Kýrým ve Türkiye b ö l g e l e r i n d e y a k a l a n a n h a m s i yaðlanmalarýnda oldukça büyük farklýlýklar bulunmuþtur. Hamsilerde yaðlanma Kýrým kýyýlarýnda oldukça düþük (% ), Türkiye kýyýlarýnda ise yüksek (% ) bulunmuþtur. Buna paralel olarak Kýrým kýyýlarýnda hamsi avcýlýðý hýzla azalmýþtýr. Türkiye kýyýlarýnda ise yoðun avcýlýk devam etmiþtir. Buna karþýlýk, 2006 ve 2007'de Karadeniz'in kuzeyi güneyine göre daha önce soðumaya baþlamýþtýr. Bu nedenle hemen hemen tüm hamsi, daha sýcak olan Türkiye kýyýlarýna göç etmiþ ve %24'e varan yüksek oranlarda yaðlanmýþtýr. Eldeki verilere göre bu iki yýlda Türkiye'de balýkçýlýðýn Ukrayna'ya göre daha uygun olduðunu söylemek mümkündür balýkçýlýk sezonunda hamsilerin beslenmesi çok iyiydi ve yaðlanmalarý da optimum (yaklaþýk %14 yaþ aðýrlýk) deðerde olup, göç için sýcaklýk da uygundu (Karadeniz'in kuzey kýyýlarý sýcaklýðý 12oC, güney kýyýlarý su sýcaklýðý ise 14 C) (Chashchin ve Akselev, 1990). Diðer bir durum ise sonbaharda kasým ayýna kadar devam eden stagnasyon veya su karýþýmýnýn zayýf olmasýndan dolayý hamsinin göç yapabilecek kadar yað rezervi biriktirememesidir. Eðer su sýcakjlýðý kýsmen yüksekse, hamsi kýþlama için gideceði yerde besin kondisyonunun geliþimi için fýrsat b u l a b i l e c e k t i r. B u d u r u m h a m s i kondisyonunun kötü olduðu 2005 balýkçýlýk sezonunda gözlenmiþtir (vücudundaki yaðlanma balýk yaþ aðýrlýðýnýn yaklaþýk %11'i kadardý) ve su sýcaklýðý Karadeniz'in kuzey kýyýlarýnda kasým ayý için kýsmen yüksekti (yaklaþýk 14 C). Normal olarak, Karadeniz'in kuzeyinde sonbaharý izleyen dönemde sularýn karýþmasýyla alg çoðalmasýndan sonra hamsinin yað rezervi artmaktadýr. Eðer hakim rüzgarlar ekim baþýnda þiddetli esmeye baþlarsa sularýn karýþýmýyla besin miktarý bollaþýr ve hamsi aktif olarak beslenir. Ekim ayýnda yað biriktirmeye baþlar ve kasým ayý baþlarýnda tamamlar. Hamsinin daðýlýmý su sýcaklýðýnýn kontrolünde gerçekleþir. Eðer kuzey rüzgarlarýnýn etkisinden dolayý Karadeniz'in kuzey sularý serin olursa, hamsi ekimin sonunda, kasým baþýnda daha sýcak olan güneye doðru kýþlamak üzere göç edecektir. Açýkça görülmektedir ki; balýkçýlýk sezonunda hamsi besini çok iyi olup yaðlanmalarý (yaklaþýk %14 yaþ aðýrlýk) göç etmek için optimum deðerdeydi., Diðer bir durum hamsinin göç etmek için yeterli yað rezervi yapamamasýyla ilgilidir. Bu stagnasyondan ya da sularýn sonbaharda kasým ayýna kadar karýþmamasýndan dolayý k ü ç ü k z o o p l a n k t o n b i y o k i t l e s i n i n oluþmasýndan olabilir. Böyle bir durumda su sýcaklýðý kýsmen yüksektir ve hamsi kýþýn uygun bir ortamda besin kondisyonu ihtiyacý için beslenme olanaðý bulabilecektir. Bu duruma 2005 yýlý balýkçýlýk sezonunda sonbaharda su sýcaklýðýnýn kýsmen yüksek olduðunda rastlanýlmýþtýr. O dönemde hamsi besin kondisyonu kötü (vücut yað miktarý yaklaþýk yaþ aðýrlýðýnýn %11) olup tüm kýþ aylarýnda Kýrým kýyýlarýnda kalmýþlardýr. Öneriler Ka r a d e n i z ' d e k i d e ð i þ i m l e r v e ekosisteme etkileri oldukça önemlidir. Sistemde meydana gelen deðiþimler yapýyý kökten etkilemekte ve düzelmesi imkansýz veya çok zor olan zararlarý beraberinde getirmektedir. Bu nedenle Karadeniz ekosisteminde besin zincirinde yer alan önemli organizmalarý tanýmak, etkilerini ve daðýlýmlarýný incelemek gerekli hale gelmiþtir. Özellikle hamsi avcýlýðýnýn ticari açýdan yüksek deðer taþýmasý çalýþmalarý bir kat daha önemli kýlmýþtýr. Özellikle Karadeniz'in ülkemiz kýyýlarýnda uzun dönemi kapsayacak zaman serili çalýþmalar bulunmamaktadýr. 12

5 Deðiþimlerin incelenmesi, çözüm önerilerinin saðlam bir zeminde yürütülmesi açýsýndan sistemdeki fiziko-kimyasal parametrelerin, zooplankton, fitoplankton, ihtiyoplankton ve jelimsi organizmalarýn daðýlýmlarýnýn (deðiþimlerinin) izlenmesi ayrýca balýk türleri ve stok hareketleri ile ilgili araþtýrmalarýn desteklenmesi son derece yararlý olacaktýr. Karadeniz kendine has yapýsýyla hýzlý fiziksel ve kimyasal deðiþimin yanýnda özellikle istilacý türler bakýmýndan hýzla deðiþebilen ve yeni dengelere kavuþabilen özel bir denizdir. Ülkemiz balýkçýlýðýndaki önemini de dikkate alýrsak hem denizin özelikleri hem de yaþayan organizmalar ve balýklar üzerinde her yýl düzenli ve detaylý çalýþmalarýn sürdürülmesi gerekmektedir. Dolayýsýyla yoðun iþ gücü ve yüksek bütçeyi gerektiren ve de günümüze deðin eksikliði büyük oranda hissedilen deniz araþtýrmalarý istenen seviyeye ulaþacaktýr. G ü n ü m ü z d e k i o l a s ý i k l i m deðiþikliklerinin analizi açýsýndan, uzun süreli gözlemlere dayalý veriler büyük önem taþýmaktadýr. Ýklim deðiþikliklerinin yanýnda, günümüzde her geçen gün artan kirliliðin ekosistem üzerine olan etkilerinin kalitatif ve kantitatif olarak ortaya konmasý için de uzun süreli gözlemlere ihtiyaç vardýr. Karadeniz'i çevreleyen bazý ülkelerin Karadeniz'de izleme çalýþmalarý 1950'lere kadar uzanýrsa da 1980'li yýllarda demirperde olarak adlandýrýlan bu ülkelerde ekonomik durumun bozulmasýyla 1980'lerden sonra kesintiye uðramýþtýr. Bu tarihten sonraki veriler bir ya da birkaç istasyonda kýsa aralýklý uzun döneme ait veri elde edilmesinden çok, yýlda bir-iki kez gerçekleþtirilebilen seferlerden elde edilmiþtir. Bu verilerin analizi hem fitoplankton hem de zooplanktonda dolayýsýyla bunlarla beslenen balýklarda önemli deðiþimlerin olduðuna iþaret etmektedir. Ancak böyle bir veri seti elde ettikten sonra o denizde anahtar öneme sahip canlýlarýn temel (üreme, büyüme, ölüm vs gibi) dinamikleri anlaþýlabilir. Mevcut çalýþmada, hamsi balýðýnýn besin kondisyonlarýnýn tahmini, kuzey ve g ü n e y K a r a d e n i z ' d e k i s t o k l a r ý n karþýlaþtýrýlmalarý, mevsimsel yapýsýnýn tanýmlanmasý ve sezon deðiþikliklerinin izlenmesi amaçlanmýþtýr. Sonuç olarak bu çalýþma, bundan sonra y a p ý l m a s ý p l a n l a n a n e k o s i s t e m modellemelerine veri tabaný oluþturma ve ekosistemin rehabilitasyonu yönünde karar alýcý mercilere temel veri oluþturma açýsýndan irdelendiðinde kapsam ve katkýlarý açýsýndan büyük önem taþýyacaktýr. Kaynaklar Chashchin, A.K., Akselev O.I Migration of the stocks and availability of the Black Sea anchovy to the fishery in autumn and winter. In: Shlyakhov V.A. (eds). Biological Resources of the Black Sea. VNIRO, Moscow: (in Russian). Shulman, G.E. Life cycles of fish, physiology and biochemistry. NY, J Wiley and Sons, 258 p., (1974). Svetovidov A.N. Black Sea fish. Science publish house. Ì., 550 p. (in Russian), (1964). Bu çalýþma örnek proje olarak kabul edilmiþtir: Bilim ve Teknolojiden sorumlu Devlet Bakaný Prof. Dr. Mehmet AYDIN'ýn himayelerinde, 5 Mart 2010 tarihinde Samsun'da Karadeniz Bölgesi Ar-Ge Günü düzenlenmiþtir. Araþtýrma-Geliþtirme (Ar-Ge) ve yenilik ile ilgili temel kavramlarýn aktarýlmasý ve bu kavramlarýn bölge için öneminin vurgulandýðý toplantýda, Türkiye'de bilim, teknoloji ve yenilik alanýnda yýllarý arasýnda kaydedilen geliþmeler, Türkiye ve Karadeniz Bölgesi'nin potansiyeli, 2010 yýlý ve sonrasý öngörüler katýlýmcýlar ile paylaþýlmýþtýr. Ar-Ge Günü ne Orta Karadeniz illerinin valileri, belediye baþkanlarý, bu illerde yer alan üniversitelerin rektörleri, il özel idaresi genel sekreterleri, sanayi ve ticaret odalarý baþkanlarý, Ar-Ge projesi yapan özel sektör temsilcileri ve yükseköðretim sektöründen temsilciler katýlmýþtýr. TÜBÝTAK Baþkaný Prof. Dr. Nüket YETÝÞ, Sinop Üniversitesi, Su Ürünleri Fakültesi Temel Bilimler Bölümü Öðretim Üyesi Prof. Dr. Levent BAT tarafýndan yürütülen Karadeniz'de hamsi ve çaça balýklarýnýn beslenme kondisyonlarýnýn izlenmesi (Monitoring of anchovy and sprat nutritional condition in the Black Sea). Project no: 105Y028, The Scientific and Technical Research Council of Turkey (TÜBÝTAK) - The National Academy of Sciences of Ukraine (NASU), projesiyi örnek proje olarak deðerlendirmiþtir. 13