Ezgisel Kurallar. Olağanüstü güzellikteki ritmik dengesiyle aşağıdaki Palestrina melodisi 2 buna tipik bir örnektir:

Transkript

1 8. Beşinci Tür 1 Şu ana kadar yaptığımız çalışmalar, türler öğretisinin Rönesans müziğine en yakın ve bu nedenle de en önemli aşaması olan beşinci tür için hazırlık niteliği taşımaktadır. Burada artık sadece belirli bir ritmik değere bağlı kalınmak zorunda olunmayıp, breve den ( ) sekizliğe ( ) kadar bütün ritmik değerler kullanılabilir. Tabii ki bundan bu değerlerin gelişigüzel kullanılabileceği anlaşılmamalıdır. Tıpkı aralıklar gibi ritimler de belirli sanatsal kurallara tabidir. Ezgisel Kurallar 1. Ritmik değerler arasında çeşitlilikle birlikte denge de sağlanmalıdır. Nasıl ki aralıklarda büyük atlamalardan sonra daha küçük hareketler tercih edililerek denge sağlanıyorsa, ritimlerde de benzer olarak uzun nota değerlerinden sonra daha kısa değerlere yer verilmelidir. Olağanüstü güzellikteki ritmik dengesiyle aşağıdaki Palestrina melodisi 2 buna tipik bir örnektir: Yukarıdaki melodinin başındaki gibi bir senkop, müzikal akışı sekteye uğratması nedeniyle özellikle dengelenmesi gereken bir öğe olarak algılanır. Bu nedenle senkoplardan hemen önce sıklıkla, aşağıda olduğu gibi hızlı nota değerleri kullanılır: Bir diğer yaygın kullanım da, özellikle kadanslarda birlik değerdeki senkopun son dörtlüğünün iki sekizlik ile yer değiştirmesidir: 2. Hızlı bir melodik akış aşamalı olarak yavaş olandan, yavaş bir akış da aynı şekilde aşamalı olarak hızlı olandan elde edilmelidir. 1 Bu bölümde Jeppesen in Counterpoint kitabının ilgili bölümüne büyük ölçüde bağlı kalınmış, örneklerin tamamına yakını da bu kaynaktan alınıştır. 2 Marcellus Missası nın Sanctus bölümünün başlangıcı. Kontrpuan Notları Oğuz Usman 30

2 Böylelikle oluşan ritmik crescendo ve izleyen decrescendo ya aşağıdaki Palestrina melodisi 3 özellikle güzel bir örnektir: Daha önce de ele aldığımız çıkıcı ve inici hareketler arasındaki ayrım ritmik değerlerde tekrar karşımıza çıkar. Genel olarak, inici harekette büyük değerler küçüklerden önce gelmeli, çıkıcı hareketlere ise hızlı notalarla başlanmalıdır. Buna rağmen aşağıdaki kullanım özellikle burada olduğu gibi çıkıcı dizinin son notası senkoplanıyorsa oldukça yaygındır: En az yukarıdaki kadar sık kullanım bulan bir başka figür de aşağıdakidir: Buna karşın yukarıdaki figürün çevrimi ender olarak karşımıza çıkar: Bunun yerine yukarıda belirttiğimiz inici harekette büyük değerler küçüklerden önce gelmeli tavsiyesine uyulması daha iyi olacaktır: Jeppesen bu durumu yerçekimi kanununa benzetir: Buna göre dizinin en pes sesi yeryüzüdür ve düşmekte olan bir bedenin hızı yeryüzüne yaklaştıkça giderek artacaktır; bir yokuşu çıkmakta olan bir kişi de başlangıçta genellikle sonrasına kıyasla daha hızlı hareket edecektir. Genel olarak göz önünde bulundurulması gereken bir diğer kural da, melodik akışın hızlandığı ölçüde atlamalardan kaçınılması gerektiğidir. Her ne kadar 3 Dört sesli Valde honorandus est motetinin başlangıcından. Kontrpuan Notları Oğuz Usman 31

3 kuvvetli dörtlükten inici, zayıf dörtlükten ise her iki yöne 4 yapılan atlamalara teorik olarak izin verilse de, ritmik özgürlüğe sahip olduğumuz bu çalışmalarda atlamaları ikilik ve birlik gibi uzun değerlerde kullanarak, dörtlük hareketin doğasının basamaksal olduğunu akılda tutmamız iyi olacaktır. 3. Dörtlük notaların kullanımında şu noktalara dikkat edilmelidir: a. Dörtlük notalardaki inici diziler ideal olarak zayıf ikilik (thesis) üzerinde başlamalıdır. Dörtlüklerden oluşan dizinin ilk notasına basamaksal olarak ya da atlama yoluyla gelinebilir: Çıkıcı ilerlemelerde böyle bir koşul yoktur; bunlar hem zayıf hem de kuvvetli ikilik üzerinde başlayabilirler. Fakat zayıf ikilik üzerinde başladıklarında, dörtlüklerden oluşan dizinin ilk notasına basamaksal olarak değil, bunun yerine aşağıya doğru yapılan atlama ile gelinmesi tercih edilmelidir: Aynı şekilde dörtlü, beşli ve oktav atlamaları da mükemmeldir: b. Kural olarak dörtlük notalardan oluşan dizi kuvvetli bir ikiliğe kadar devam etmelidir, yani arsis üzerinde sona ermelidir: Bu kuralın 16. yüzyıl müziğinde sıkça raslanılan bir istisnası, dörtlük dizinin sona erdiği zayıf ikiliğin bir sonraki kuvvetli ikiliğe bağlandığı, yani senkoplandığı durumdur: c. Kesin bir sınır çizmek zor olsa da, birbirini izleyen dörtlüklerde bir noktadan sonra ritmik değişime gereksinim duyulan bir an gelecektir. 4 Dörtlüklerin kullanımına ilişkin temel kurallar için Dördüncü Tür başlıklı 6. bölüme (s. 20) bakınız. Kontrpuan Notları Oğuz Usman 32

4 Aşağıdaki kesitte 5 birbirini izleyen dörtlüklerin sayısı olası miksimum olarak kabul edilmelidir: d. İki dörtlük notanın isole bir biçimde kuvvetli ikilik üzerinde bulunmasından kaçınılmalıdır: Öncesinde veya sonrasında üçüncü bir dörtlük bulunuyorsa bu sorun ortadan kalkar: veya Ardından gelen ikiliğin senkoplandığı durumlarda da kuvvetli ikilik üzerindeki bu iki dörtlük kabul edilebilir: Ya da dörtlüklerden ilkinin bir önceki ikilikten bağlı gelmesi durumda: 4. Sekizlikler her zaman ikişerli gruplar halinde kullanılır ve bu gruba basakmaksal olarak gelinerek aynı şekilde basamaksal olarak devam edilir: Yukarıdaki örneğin son iki ölçüsünde olduğu gibi sekizliklerin işleme olarak kullanılması mümkündür, fakat sadece burada olduğu gibi aşağıdaki nota ile. Buna göre: değil; veya 5 Palestrina, Missa sine titulo, Credo bölümünden. Kontrpuan Notları Oğuz Usman 33

5 Son olarak, örneklerde de görüldüğü gibi sekizlikler yalnızca zayıf dörtlük üzerinde bulunabilir. Buna göre aşağıdaki kullanımlar yanlıştır: 5. Senkopların kullanımında şu noktalara dikkat edilmelidir: a. Kendisiyle aynı uzunluktaki bir nota değeriyle senkoplanabilecek en küçük değer ikiliktir ( ). Dörtlük bir notanın bir başka dörtlük nota ile bağlanması mümkün değildir: b. Değerlerin kendilerinden daha uzun bir değer ile bağlanması yasaktır: Bunun tersi mümkün olmakla birlikte, sadece birbirlerine 2:1 oranında bulunan değerlerin bağlanmasına dikkat edilmelidir. Buna göre aşağıdaki kullanımlar yanlıştır: Bu notanın kompozisyonun veya belirli bir kesitin bitiş sesi olması durumunda, değerlerin kendilerinden daha uzun bir değer ile bağlanamamasını öngören kural geçerliliğini yitirir. Aşağıdaki Palestrina melodisi 6, burada söz konusu olanın özünde ne olduğunu bütün bu kurallardan daha iyi ifade edecektir: 6 Ego sum panis vivus motetinden. Kontrpuan Notları Oğuz Usman 34

6 Kontrpuan Kuralları Disonansların kullanımına ilişkin bundan önceki dört tür için geçerli olan kurallar doğal olarak beşinci tür için de geçerlidir. Buna karşın noktalı 7 ritmik değerlerin katılımı ile bu kuralların yeterli olmadığı yeni durumlar ortaya çıkacaktır. Bu yüzden genel bir bakış faydalı olacaktır. Thesis (zayıf ikilik) üzerindeki ikilik notalar, disonans oluşturdukları durumlarda ikinci türün kurallarına göre kullanılmalıdır: Bu durumdaki dörtlüklerde de aynı şekilde üçüncü türün kuralları geçerli olacaktır. Bununla birlikte, kendinden önceki zayıf ikilikten bağlı gelen dörtlük notanın disonans oluşturmasından kaçınılmalıdır: Bunun yerine aşağıdaki kullanım tercih edilebilir: Üçüncü türde olduğu gibi beşinci türde de, bir birliğin ( disonans oluşturması yasaktır: ) üçüncü dörtlüğünün Disonans oluşturan bu dörtlük, bir dörtlük ( ) yerine kuvvetli bir ikilikten ( ) sonra geliyorsa ve melodik akış inici ise bu durum değişir: Bir başka deyişle, eğer inici basamaksal harekette iki dörtlük nota ( ) bir ikilik notanın ( ) ardından geliyorsa, bu dörtlüklerin ilki (veya ikincisi) disonans oluşturabilir. Bu durumun çıkıcı hali (daha önce de belirttiğimiz gibi ezgisel açıdan doğru olmamasının yanında) yanlış olacaktır: 7 Bu değerlerin noktalı (, ) veya bağlı olarak (, ) yazılması farketmeksizin, birbirine 2:1 oranında bulunan iki değerin birleşimi noktalı değer olarak ifade edilmektedir. Kontrpuan Notları Oğuz Usman 35

7 İşleme, yani bir sese basamaksal olarak gelinerek ardından ilk sese geri dönülmesi, üçüncü türden farklı olarak burada sadece aşağıdaki ses ile sınırlı olmayıp yukarıdaki ses ile de yapılabilir, fakat bu durumda geri dönülen ilk ses ikilik ( ) veya daha uzun bir değere sahip olmalıdır: Cambiata 8 figürü burada sadece dörtlük notalardan oluşmak zorunda olmayayıp, serbest kompozisyonda daha fazla kullanılan birkaç ritmik kalıpta kullanılmaktadır. Örneğin; veya Disonans oluşturan ses, yani cambiata nın ikinci notası burada da dörtlük ( ) olmak zorundadır. Üçüncü nota dörtlük ( ) ise dörtdüncü nota da dörtlük ( ) olup ardından gelen notaya çıkıcı ve basaksal olarak devam etmelidir. Buna karşın cambiata nın üçüncü notası ikilik ( ) ise dördüncü nota yine ikilik ( ) ya da birlik ( ) olabilir ve bir sonraki notaya çıkıcı ve basamaksal olarak devam etmek zorunda olmadan, aşağıdaki örnekteki 9 gibi serbest olarak sürdürülebilir: Kadanslarda disonans oluşumları sıklıkla süslenir. Örneğin; yerine tercih edilir. Bu tarz bir kullanımda sekizliklerden ( ) ilkinin, ikincisinin ya da her ikisinin disonans oluşturup oluşturmadığı önemli değildir. Yukarıda belirtilen kurallara 10 uygun olduğu sürece sekizlikler özgürce disonans oluşturabilirler. 16. yüzyıl müziğinde seyrek de olsa rastlanılan bir diğer kadans kalıbı da şu şekildedir: 8 Bkz. Üçüncü Tür başlıklı altıncı bölüm, s. 22: Disonansın basamaksal olarak terkedilmesi gerektiği kuralının geçerli olmadığı tek figür. 9 Palestrina, Misit Herodes motetinden. 10 Bkz. bu bölümün Ezgisel Kurallar başlığı altında sekizliklerin kullanımına ilişkin maddeleri, s. 33. Kontrpuan Notları Oğuz Usman 36

8 Burada söz konusu olan, bağlı olarak gelen bir disonans ile bunun çözümü arasına sokuşturulmuş bir dörtlüktür. Bu sokuşturulmuş ses disonansın üçlü aşağısında olup karşıt parti ile konsonans oluşturmaktadır. Buna karşın aşağıdaki figür, J. J. Fux ve onu izleyen teorisyenler tarafından sıklıkla kullanılmasına rağmen Palestrina stiline yabancıdır: Kullanımını ancak serbest (cantus firmus a dayanmayan) iki sesli çalışmalarda bulacak olmasına rağmen, yeri gelmişken taşıyıcı notalar üzerine birkaç söz söylemek yerinde olacaktır. Taşıyıcı nota ile kastedilen, kendinden sonra gelen notayı önceleyen zayıf dörtlüktür. Buradaki koşul, bu notanın yukarıdan basamaksal olarak gelinip zayıf ikiliğin (veya bu ikilik üzerindeki herhangi bir değerin) önünde yer almasıdır. Bunlara uyulduğu takdirde bu notanın konsonans ya da disonans oluşturması önemli değildir: veya Taşıyıcı nota, sekizliklerle süslenmiş senkoplanan bir disonansın önünde kullanıldığında özellikle yumuşak ve organik bir etki bırakır: Kontrpuan Notları Oğuz Usman 37

9 ÖRNEKLER 11 Üst partideki kontrpuan 11 Jeppesen, Counterpoint, s Kontrpuan Notları Oğuz Usman 38

10 Kontrpuan Notları Oğuz Usman 39

11 Alt partideki kontrpuan Kontrpuan Notları Oğuz Usman 40

12 Üç zamanlı ölçüde bu tür için iki zamanlı ölçüdekilerle aynı kurallar geçerlidir. Kontrpuan Notları Oğuz Usman 41

13 Kontrpuan Notları Oğuz Usman 42