KÜLTÜR COGRAFYAMIZDA. ULUSLARARASI SEMPOZYUM (ORTA ASYA, KAFKASYA VE BALKAN LAR) -1- (7-8 Mart 2009) ADAPAZARI-SAKARYA DÜZENLEYEN

Transkript

1 KÜLTÜR COGRAFYAMIZDA. HZ. MUHAMMED ULUSLARARASI SEMPOZYUM (ORTA ASYA, KAFKASYA VE BALKAN LAR) -1- (7-8 Mart 2009) ADAPAZARI-SAKARYA DÜZENLEYEN Di'(ANET işleri BAŞKANLIGI & SAKARYA ÜNiVERSiTESi ilahiyat FAKÜLTESi DiYANET işleri BAŞKANLIGI YAYlNLARI

2 88 1 KÜLTÜR COGRAFYAMIZDA HZ. MUHAMMED - 1 KlRGlZ KÜLTÜRÜNDE HZ. PEYGAMBERiN YERi VE ÖNEMi ABSTRACT Dr. Bakı t MURZARAiMOV" Love and respect for the holy prophet Muhammad (p.b.u.h) occupies a very important place in Kyrgyz culture. Especially from the very beginning of gıh century Kyrgyz people began using the name of our prophet in the different fields of life. lt can be said that after embracing Islam Kyrgyz culture was moulded by lslamic tradition. Therefore, different poems and traditional music express the deeply respect and love for the holy prophet Muhammad (p.b.u.h) This article demonstrates the veneration, love and sympathy towards the holy prophet Muhammad (p.b.u.h) in Kyrgyz culture. Key words: Prophet Muhammad, Kyrgyz culture, Manas epoch, lslamic tradition Alemiere rahmet olarak gönderilen Hz. Peygamber (sav)' in diğer islam kültürlerinde oldugu gibi Kırgız kültüründe de ayrı bir yeri ve önemi vardır. islam'ı yedinci asrın sonu ve sekizinci asrın başından itibaren kabul etmeye başlayan kırgızlarda bir çok şey Hz. Peygamberin adı ile alakah olarak kültürümüze girmiş ve günümüze kadar devam ede gelmiştir. Dünyadaki en uzun destanların biri olarak kabul. edilen ve kırgız kültürünün bir parçası sayıla n Manas destanında bile Hz. Peygamber'in ismi zikredilmektedir. Sovyet döneminde ismi zikredilmeyen şairlerimizin ve ozanlarımızın şiirlerinde Hz. Peygamber sevgisinin olduğu hatta ezanların Peygamber sevgisini ve islam'ı kopuz ile şiirler halinde köy köy dolaşarak tebliğ ettiği, bağımsızlıktan sonra ortaya çıkmaya başlamıştır. Sevgili Peygamberimizin hadisleri halk arasında kolay anlaşılması ve ezberlenmesi için şii re çevrilmiş ve kopuz ile söy- * OşOÜ. AGI.I. F. Öğretim üyesi.

3 ikinci OTURUM 189 lenmiştir. Ateizm baskısının yoğun olduğu sıralarda okullardaki edebiyat derslerinde okutulan ata sözlerimizin büyük kısmının hadisler olduğu son zamanlarda aniaşılmaya başlamıştır. Bazı kırsal bölgelerde mevlidlerin okunduğu ve z i yafet~erin verildiği de bilinmektedir. Son zamanlarda islam'ın hızla canlandığı ve şehir meydanında yüz binin üzerinde kişilerin bayram namazı kıldığı, ayrıca Kırgızistan'da Kutlu Doğum haftasının coşkuyla k.utlandığı görülmektedir. 1. MANAS DESTANINDA HZ. PEYGAMBER Manas destanı dünyadaki en uzun destanların biridir. Kırgız milleti yazıya geçmeden önceki hayatın ı ve kültürel zenginliklerini sözlü olarak kendinden sonraki nesle aktarmıştır. Böyle bir dönemde ortaya ç ı kan Manas destan ı kırgızların tarihini, örf ve adetleri ni, savaşların ı, dostluklarını ve dini i n anç l arını içermektedir. Destanda Manas dağınık halde olan kırgızları bir araya toplamaya ve düşmana karşı halkı korumaya çalışan bir kahramandır. Bunun yanında zaman zaman kendi halkını di ne imana davet eden bir dini lider durumundadır. Manas destanında Hz. Peygamberimizin ismi diğer peygamberlerin ismi gibi değ i şik yerlerde değişik vesilelerle zikredilmektedir. Fakat çoğu zaman iman konusunda zikredilmektedir. Destanda Manasın gittiği yerde kendi halkına imandan bahsettiği ve halkı dine davet ettiği anlatılır. Bunu aşağıdaki satırlardan görebiliriz: lntımakka kel dedi, La ilahe illallah, Kelime keltir sen dedi, Ca ratkanım bar dep, Barışa geliniz, La ilaha illallah, Kelimeyi söyleyiniz, Ya radanı tanıyınız, Akılına ıl dedi, Kelime şaadat keltirip, Catıksın kızıl til dedi, Akıret colu takıldır, Din bilbegen kaapırdır. Ku day ca lg ız, Kuran çın. Paygambar ak, di nin ak. Ak lı nıza tutun uz, Kelimeyi söyleyip,

4 90 1 KÜLTÜR COGRAFYAMIZDA HZ. MUHAMMED- 1 Sukün bulsun diliniz, Ahiret yolu çetindir, Dini bilmeyen kaafırdir, Allah birdir, Kuran hak, Peygamber hak, dinin hak. Destanda Manas bu şekilde halkı dine davet ediyor ve peygamberimizi tanıtmış oluyor. Toplu haldem anasın sözlerine kulak veren halkın ise: La ilahe illallah, Muhammadün rasula llah dep, Calbarıp calgız Allaga, Akka moyun sunuştu, Kelme aytıp kanca can, Alar musulman boluştu. La ilahe illallah, Muhammadün rasulallah diye, Allaha yalvarıp, Hakka boyun eğdiler, Kelime söyleyip kaç kişi, Onlar müslüman oldular. Şeklinde cevap vererek musluman oldu söylenmektedir. 1 Destanda yer alan bu tür dini motifler genellikle Allah ve Hz. Peygamber eksenli o l maktadı r. Manas destanının değişik versiyonlarında Hz. Peygamberimizin insanlığı kurtuluşa davet ettiği, Allahın birl iği, ahiret ina n cının olduğu ve Kuranı Kerim in hak kitap olduğu anltı lmaktadır. Destana göre kırgızların Kıtaylara (Çin) ve Kalmıklara karşı savaşları devam ederken, birtaraftan da islamı, dolayısıyla, Allahı ve Hz. Peygamberimizi tanımaya çaılıştığı görülür. Günümüzde bayramlarda ve düğünlerde destandan değ işik parçaları seçerek okumak adet haline gelmiştir. Çoğu kere Manasın namaz kı ldığı anda öldürülmesi, destandaki kahramanların biri olan Almanbetin halkına Allahı, Peygamberi ve islamı anlatması seçilmektedir. Zaman zaman yarışlar düzenlenmekte ve iyi okuyaniara ödüller verilmektedir. ll. KIRGiZ ŞAiRLERiN ŞiiRLERiNDE HZ. PEYGAMBER Kırgız tarihinde şairl erin ve "Tökmö akın" ded iğimiz azanların şiirlerinin dinlemek çok meşhur adetlerden sayılmış ve kırgız kült ürünün önemli bir parçasını oluşturmuştur. Şai rler dönemin olaylarını, gelişme lerini ve haberlerini, aynı şekilde halkın dinini, Allaha ve Hz. Peygambere olan inancını şiirler halinde halka ulaştırarak köy köy dolaşmıştır. Bir köye şai r ler geldiğinde köyün bütün halkı bir araya toplanmış ve şairin şiirlerini dinlemek ve yeni bir şey l eri öğre n mek ve haberdar olmak için hep birden şaire kulak vermiştir. Bu şairler 1 Sebetov Carkınbay, "Manas Eposunda Islam Dinine Taandık Motifter'; Ak Baş at, Bişkek -Nisan 2007, No 7,18-19.

5 ikinci OTURUM 1 91 halkın önünde bazen tek başına şiir söylemiş, bazen de ikişe r olarak dönemin olaylarını ve halkın değer verdiği şeyleri şiirler halinde karşılıklı olarak!artışmıştır. O dönemde okuma yazması olmayan bir millet için ku laktan dinleyerek öğrenmek önemli bir u laşım vasıtası sayıldığından, bu tür ulaşim şekli kırgız kültür tarihinde etkili bir iz bırakmıştır. Sovyet döneminde komunist sistemin gereği olarak baz ı sairl er şiirleri yüzünden Sibiryaya kadar sürgüne gönderilmiştir. Bazı şair t erin ise sovyet sistemini öven şiirleri öne çıkarılmış, halkın dini duygula rı nı ve milli kimliğini öne çıkaran şiirleri ise yok edilmiştir. Kırgız kültür ve edebiyat tarihinde meşhur olan bazı şa i rleri ve Hz. Peygamberimizi öven ve dini duyguları içeren şiirlerine aşağıdaki örenekieri verebiliriz: a. Togolok Moldo ( ) Togolok Moldo la kabı ile bilinen meşhur kırgız şairinin gerçek ismi Abdurrahman Bayımbet oğlu'du r. O kendisinin "Şa Maşirap Evliyanın Dine Daveti" adlı eserinde, Maşirap ad lı evliyanın Kalmık padişahı Kantacı'nın kızı Gulgak ı 'ya aşık o l duğunu yazar. Maş i rap evliya Gulgakı'ya evlenmek için yedi sene padişahın devesini güder ve sonunda Gulgakı 'ya Hz. Peygemberimizi şiirler halinde tanıtarak islama davet eder. Maşirap evliyanın şiiri şu şekilded i r: La ilahe illallah, Bilbeysinbi Gülgakı, Muhammeddin dinine, Kirbeysinbi Gülgakı, Caratkandı elçisi, Paygambar bar Gülgakı, Paygambardın canında, Çaaryar bar Gülgakı. Hauzu Kavsar suususnan, Cutpaysınbı Gülgakı, Ak Paygambar kolunan, Tutpaysınbı Gılgakı, Muhammeddin dinine, Kirbeysinbi Gülgakı. La ilahe illaila h, Bilirmisin Gülgakı, Muhammedin dinine, Girermisin Gülgakı, Yaradanın elçisi, Peygamber var Gülgakı, Peygamberin yanında, Dört dostu var Gülgak ı. Havuzu Kevser suyu nan, içermisin Gülgakı, Hak Peygamber elini, Tutarmısın Gülgakı, Muhammedin dinine, Girermisin Gülgakı. Gülgakı Maşirap ev l iyanın sözlerini iyice dinledikten sonra Hz. Peygamberi kabul ettiğini ve islama girdiğini şu şekilde dile getirir:

6 921 KÜLTÜR COGRAFYAMIZDA HZ. MUHAMMED - 1.Ak Paygambar MUSTAFA, Pirim dedin dubana, Keldi kelme til i me, Kuday calgız Kuran çın, Bildim anık dubana, Muhamaddın dinine, Kirdim anık dubana, Paygambar bar Kuday bir, Bildim dedi dubana, Muhammaddın dinine, Kirdim dedi dubana. 2 HAK Peygamber Mustafa, Pirim dedin divane, Geldi kelime dilime, Allah birdir, Kuran hak, Bildi m gerçek divane, Muhammedin dinine, Girdim gerçek divane, Peygamber var, Allah var, Bildim dedim divane, Muhammedin dinine, Girdim dedim divane. Şair Togolok Moldonun Sa Maşirap hakkında yazdığı şiir uzunca devam eder ve halka güzel bir şekilde Hz. Peygamberimizi tanıtıcı ve islama davet edici mahiyettedir. Sovyet döneminde açığa çıkarılmayan bu şiir ancak bağı m. sızlıktan sonra kırgız edebiyatında kendi yerini bulmuştur. b. Cenicok Kököoğlu ( ) Kırgız edebiyatında önemli bir yere sahip olan şai rlerin biri de Cenicoktur. O gençliğinde çok zor bir hayat geçirmesine rağmen ömrünü halkı aydın Iatmaya adamıştır. Gittiği yerde şiirler söylemiş, kırgız halkına kendi kim l iğini tanıtmış ve milletin dini duygularını uyandırmıştır. Cenicok, dinsiz olan Esenaman adlı şair ile halkın önünde karşılıklı şiir söylerken onu dine davet eder ve ona Hz. Peygamberimizi şöyle tanıtır: Atan kapır özun nur, Tuulupsun Muhammed, Bu düynögö Ümmöt dep, Burulupsun Muhammed, Altın Kökü I Burak at, Minip bargan Muhammed, Altı kabat asmanga,. Çıgıp bargan Muhammed, Sıdıratül Muntaha, Coluyn körgön Muhammed, Ümmötünön başkanı, Samabagan Muhammed. Baban kafir, kendin Nur, Dünyaya geldin Muhammed, Bu dünyada Ümmetim diye, Gezmiştir Muhammed, Altın saçlı Burak at, Binip giden Muhammed, Altı katlı gök yüzüne, Çıkıp giden Muhammed, Sıdıratül Muntaha, Yolun gören Muhammed, Ümmetinden başkasını, D ü şünmeyen Muhammed. Cenicok bu şekilde Eseneman ile onun yandaşlarına Hz. Peygamberimizi tanıtır ve dini konularda onlara yol gösterebileceğini teklif eder. 2 Orozova G, G üıga k ı KızSay k a ı, B iş ke k -2003,

7 ikinci OTURUM 1 93 c. Nurmoldo ( ) Kırgız edebiyatında Nurmoldo kendi milletinin dini duygularını uyandıran ve_ kimliğini hatırlatan kahraman şair olarak bilinir. 3 Şairin evliyahk yönü bulunduğundan şiirlerinde her zaman islama, Allaha ve Hz. Peygamberimize ağırhk verir. Şairin bir çok eseri bulunmaktadır. Eserlerinin biri "Nankör ve Muhammed"dir. Bu eserinde Hz. Peygamberimize eziyet eden ve onun yoluna çöplük döken kadının hikayesini anlatır: Dagı bir kün Muhammed, Köçödön ötüp baratır, Kuybadı kempir cugundu, Paygambar boldu kabatır... Yine bir gün Muhammed, Yoldan geçiyordu, Dökmedi kadın çöplük, Peygamber oldu endişe... Şiirin başında ve devamında Hz. Peygamberimize eziyet eden kadın Peygamberimizin yoluna her zaman çöplük döker. Fakat bir gün kadın evinden çıkmaz ve çöplük dökmez. Bu durum karşısında Hz. Peygamberimiz acaba kadın hasta mı oldu yosa başka bir şey mi oldu diye üzülür ve kadını evınde ziyaret eder. Hz. Peygamberimiz kadını evinde hasta iken bulur ve şifa vermesi için Allah dua eder. Hikayenin sonunda kadının imana geldiği an l atıhr. 4 Adı geçen Şairlerin dışında, Hz. Peygamberi m izi şiirle rinde yücelterek halka tanıtan, daha bir çok evliyalı k yönü olan şairler bulunmaktadır. Onların hepsini burada zikretmeyip, sadece şiirlerinde kısa ltmalar verebiliriz. Şaytan coldon azgırat, Kam süt içken bandani, Paygambarım ümmöt dep, Asi, Cafi, Gamrahnı... 5 Şeytan yoldan saptırır, Çiy süt içen insanı, Peygamberi m üm m et dedi, Asi, Cafı, Gamrahı... *... Paygambar ak Mustafa abal Mursal, Myrsahn Habibullah tüştü ıylap, Ümmötüm-ümmötüm dep közün açtı, PeriştelerTamaşa kıla keldi... 6 Hak Peygamber avval Mursal, Musalin Habibullah düştü ağlayarak, Ümmetim-ümmetim dedi, gözlerini açtı, Melekler seyrediyordu durumu... 3 Sadık Aıakan, Beş Moıdo, Bişkek , Aıakan, S Moıdo Niyaz, Sanat Digarast, Bişkek-1993, Toktogazi Moıdo, Paygambar ı ar Tarıhı, Bişkek- 200S, 11 O.

8 941 KÜLTÜR COGRAFYAMIZDA HZ. MUHAMMED - 1 lll. KlRGlZ ATA SÖZLERiNDE HADiSLER. Hz. Peygamberimizin bazı hadisleri uzun zaman içerinde ata sözlerine dönüşmüş ve halk arasında kolayca anlaşılmıştır. Ata sözlerine dönüşen hadisler çok kullanışlı olmuştur. Bazı insanlar bu t ür hadislerin hadis olduğunu bilmeselerde hayatında uygulamaya çalışmıştır. Sovyet kültürünün yoğun olduğu dönemlerde de halk bu tür ata sözleri kullanm ı ş ve kendi çoc u kları n ın da öğrenmesini sağlamıştı r. Sovyet sistemi dağıldıktan sonra kırgızların dini duyguların ı n tekrar canlanışında bu tür hadislerin de çok büyük etkisinin olduğunu söyeleyebiliriz. Kırgız ata sözlerine dönüşen hadisiere şöy l e örnekler verebiliriz: "ilim alu u beşikten mazarga çeyin" (ilim almak beşikten mezara kadar); "Ade bi coktun uyatı co k" (H aya imanda ndır); "Az süylö, köp u k" (Az konuş çok dinle); "Ak iyilet birok sınbayt" (Hak eğilir fakat kı rı lmaz); "Baylıksız el bolbayt, paygambarsız din bolboyt" (Malsız halk olmaz, peygambersiz din olmaz); "Bilim canıp turgan çırak" (Bilim kandildir); "başkaga camandık kaalaganca, özünö cakşılık kaala" (Başkasına kötülük dilemektense, kendine iyilik dilef;"tii körgöçeyin tüşüröt, kökkö çeyin çıgarat" (Dil insanı mezara da batırı r, göğe de çıkarır) 8 IV. KIRGIZiSTANDA KUTLU DOGUM Kırgızistanda Kutlu doğum haftası senesinden itibaren kutlanmaya başlamıştır. Her sene Nisan ayının son haftasında ilihiyat fakültelerinin ve Kırgızistan Müslümanlarinın Dini idaresinin başkanlığ ı altında Kutlu Doğum haftası düzenlenmektedir. Kutlu doğum haftasında Hz. Peygamberimizin hayat ı hakkında ilmi konteraslar verilmekte, tebliğler sunulmakta ve yarışma l ar tertip edilmektedir. Ayrıca halka Kutlu Doğum aşı da verilmektedir Başkent Bişkekte düzenlenen Kutlu Doğum proğramına devlet adamları, ailim adamları ve yurt dışından gelen insanlar da katılmaktadır. Köylerde ise mevlitler okunuyor ve halk biri birini misafırliğe davet ediyor. Özetle söyleyecek olursak Hz. Peygamberimizin hayatı, dini yaşam tarzı ve onun şahsı ile alakah bir çok şey kı rgızların kültüründe önemli bir yere sahip olmuştur. 7 Muhammed lbragimov, Kırgız Makaı- La kap Uç ku ı Sözdörü, Karabalta 2005, 30, 40, 56, 89, Fikret Türkmen - Şükrü Haluk Akalın, Kırgız Atasözleri, TOK, Ankara 2002, 183.