TÜRKİYE SAĞLIK (MEDİKAL) TURİZMİ STRATEJİSİ 2023

Transkript

1 T.C. KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI YATIRIM VE İŞLETMELER GENEL MÜDÜRLÜĞÜ TÜRKİYE SAĞLIK (MEDİKAL) TURİZMİ STRATEJİSİ 2023 UZMANLIK TEZİ Nuray Topuz TEMMUZ ANKARA

2 T.C. KÜLTÜR ve TURİZM BAKANLIĞI YATIRIM VE İŞLETMELER GENEL MÜDÜRLÜĞÜ TÜRKİYE SAĞLIK (MEDİKAL) TURİZMİ STRATEJİSİ 2023 UZMANLIK TEZİ Nuray Topuz Tez Danışmanı Daire Başkanı Dr. Adnan ASLAN TEMMUZ ANKARA

3 Nuray TOPUZ tarafından hazırlanan TÜRKİYE SAĞLIK (MEDİKAL) TURİZMİ STRATEJİSİ 2023 adlı bu tezin Uzmanlık Tezi olarak uygun olduğunu onaylarım. Dr. Adnan ASLAN (Danışman) Bu çalışma, jürimiz tarafından oy birliği / oy çokluğu ile Kültür ve Turizm Uzmanı Tezi olarak kabul edilmiştir. Adı ve Soyadı İmzası Başkan : Üye : Üye : Üye : Üye : Tarih :.../. / Bu tez, Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür ve Turizm Uzman Yardımcılarının Uzmanlık Tezlerini Hazırlarken Uyacakları Yazım Kuralları Yönergesiyle belirlenen tez yazım kurallarına uygundur.

4 KÜLTÜR VE TURİZM UZMANLIK TEZİNİN ÇOĞALTILMASI VE YAYIMI İÇİN İZİN BELGESİ Tezi Hazırlayanın Adı Soyadı :Nuray TOPUZ Tez Konusu Tez Danışmanı :SAĞLIK (MEDİKAL) TURİZMİ STRATEJİSİ 2023 : Dr. Adnan ASLAN Kültür ve Turizm Uzmanlık Tez çalışmamın, Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından yayımlanarak Milli Kütüphane ve İhtisas Kütüphanesinde her türlü elektronik formatta arşivlenmesini ve kullanıma sunulmasını kabul ediyorum. / /2012

5 SINAV YETERLİK KOMİSYONUNA BEYAN Bu belge ile bu uzmanlık tezindeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve etik davranış ilkelerine uygun olarak toplayıp sunduğumu; ayrıca, bu kural ve ilkelerin gereği olarak, çalışmada bana ait olmayan tüm veri, düşünce ve sonuçları andığımı ve kaynağını gösterdiğimi beyan ederim../.../2012. Nuray TOPUZ Kültür ve Turizm Uzman Yardımcısı

6 ÖNSÖZ Sağlık (Medikal) Turizmi Stratejik Planlama Çalışması 2023 konusu ile Türkiye de sağlık (medikal) turizmi potansiyelinin belirlenmesi, TTS 2023 ve Kültür ve Turizm Yatırım ve İşletmeler Genel Müdürlüğü görev, yetki ve sorumlulukları kapsamında medikal turizme yön verecek politikalar geliştirilmesine yönelik hazırlanan Kültür ve Turizm Bakanlığı Uzmanlık Tezi nin yazım aşamasında beni önerileriyle destekleyen ve yönlendiren Daire Başkanım ve danışmanım Dr. Adnan ASLAN a; Zengin kurumsal bilgisini ve tez konuma ilişkin materyallerini benimle paylaşan Şube Müdürüm Ferhat ÖZKAN a; Her konuda desteğini esirgemeyen, fikirleri ile tezimin gelişmesine katkısı bulunan Kültür ve Turizm Uzmanı Eda Ünver FUTTU ya Tezimin gelişmesine katkıda bulunan ve her konuda bana destek veren mesai arkadaşlarım Kültür ve Turizm Uzmanı Taner PİRİ ye, Kültür ve Turizm Uzmanı Seda AZAKLI ya, Kültür ve Turizm Uzman Yardımcısı Elçin BARIN PENPECİOĞLU na ve Jeoloji Mühendisi Mukaddes BOLAT a; Son olarak tez yazma sürecinde her konuda sınırsız desteğini benden esirgemeyen ailem, arkadaşım Kültür ve Turizm Uzman Yardımcısı Bahar Burcu KAMBEROĞLU na ve tüm arkadaşlarıma teşekkür ederim. i

7 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ.i İÇİNDEKİLER... ii SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ... vi TABLOLAR, RESİMLER ve ŞEKİLLER... viii GİRİŞ...1 BİRİNCİ BÖLÜM SAĞLIK TURİZMİNE GENEL BAKIŞ 1. SAĞLIK TURİZMİ Tanımlar Turizm Sağlık Turizm Sağlığı Turistin Sağlığı Sağlık Turizmi Sağlık Turizminin Türleri Medikal Turizm Termal Turizm Spa&Wellness Turizmi Yaşlı Turizmi Engelli Turizmi Türkiye de Sağlık Turizmi Planlaması Kalkınma Planları Kapsamında Sağlık Turizmi Türkiye Turizm Stratejisi 2023 Kapsamında Sağlık Turizmi Termal Turizm Master Planı Kapsamında Sağlık Turizmi ii

8 İKİNCİ BÖLÜM MEDİKAL TURİZME GENEL BAKIŞ 2. MEDİKAL TURİZM Medikal Turizm Ana Unsurları Sağlık Turizmi Türlerinin Medikal Turizm İle Etkileşimi Medikal Turizm Talebini Şekillendiren Faktörler İletişim, Bilgi ve Ulaşım Teknolojilerinde Yaşanan Gelişmeler Sağlık Hizmetlerine Olan Talebin Artması Sağlık Sigortası Sistemlerinden Kaynaklanan Sorunlar Serbest Pazar Ekonomisi Modeli ve Amerika Uygulaması Ulusal Sağlık Sistemi Modeli ve İngiltere Uygulaması Sosyal Sigorta Modeli ve Almanya Uygulaması Ülkeler Arası Fiyat Farklılıkları Uluslararası Akreditasyon Olanakları Gizlilik Gerektiren ya da Yasal Olmayan Tedaviler Hasta Hakları Konusunda Gelişmeler Medikal Turistlerin Tercihlerini Etkileyen Faktörler Medikal Seyahat Organizasyonu Seyahat Acentaları ve Aracı Kurumlar ÜÇÜNCÜ BÖLÜM DÜNYADA MEDİKAL TURİZME GENEL BAKIŞ 3. DÜNYADA MEDİKAL TURİZM Turizmde Sektörel Veriler Sağlıkta Sektörel Veriler Medikal Turizm Piyasası Verileri Medikal Turizm Potansiyeli Arz ve Talep Eden Ülkelerin İncelenmesi Medikal Turizm Potansiyeli Arz Eden Ülkeler Güney Doğu Asya da Medikal Turizm ve Hindistan Örneği Orta Doğu da Medikal Turizm ve Dubai Örneği iii

9 3.5. Medikal Turizm Talep Eden Ülkelerin İncelenmesi ABD AB Ülkeleri DÖRDÜNCÜ BÖLÜM TÜRKİYE DE MEDİKAL TURİZME GENEL BAKIŞ 4. TÜRKİYE DE MEDİKAL TURİZM Turizmde Sektörel Veriler Medikal Turizm Sektörü Verileri Medikal Turistlerin Geldikleri Ülkelere, Branşlara ve İllere Göre İncelenmesi Medikal Turizm Tanıtım, Pazarlama ve Organizasyonu Medikal Turizm Sunumunda Aktörler Resmi Kurumlar STK, Meslek Kuruluşları, Dernekler ve Vakıflar Sağlık Turizmine İlişkin Yasal Durum Sağlık Serbest Bölgesi Modeli Medikal Turizm GZFT Analizi BEŞİNCİ BÖLÜM MEDİKAL TURİZM STRATEJİSİ 5. TÜRKKİYE MEDİKAL TURİZM STRATEJİSİ Vizyon, Misyon Amaç ve Hedefler DEĞERLENDİRME VE SONUÇ KAYNAKÇA ÖZET iv

10 ABSTRACT ÖZGEÇMİŞ v

11 SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ AB Avrupa Birliği ABD Amerika Birleşik Devletleri GSYİH Gayri Safi Yurtiçi Hasıla JCI Uluslararası Akreditasyon Komisyonu KTKGB Kültür ve Turizm Koruma ve Gelişim Bölgesi MTA Amerikan Medikal Turizm Derneği NHS İngiltere Ulusal Sağlık Hizmetleri SSB Sağlık Serbest Bölgesi SPA Salus Per Aquam STM Sağlık Turizm Merkezi STK Sivil Toplum Kuruluşu TTMP Termal Turizm Master Planı TM Turizm Merkezi TTS Türkiye Turizm Stratejisi TÜRSAB Türkiye Seyahat Acentaları Birliği vi

12 UNWTO Birleşmiş Milletler Dünya Turizm Örgütü UNWHO Birleşmiş Milletler Dünya Sağlık Örgütü vii

13 TABLOLAR, RESİMLER ve ŞEKİLLER Birinci Bölümün Tablo ve Şekilleri Tablo 1.1. Termal Turizm ile İlgili Kavramlar...10 Şekil.1.1. Türkiye TTMP Kapsamında Belirlenen Bölgeler...17 İkinci Bölümün Tablo ve Şekilleri Şekil 2.1. Medikal Turizm Sektörü Ana Unsurları Şekil 2.2. Medikal Turizm ve Spa&Wellness Turizmi Etkileşimi Tablo 2.1. İngiltere de Tedavi Amaçlı Bekleme Süreleri...25 Tablo 2.2. Tedavi Hizmetleri Ülkeler Arası Fiyat Farklılıkları (Dolar)...26 Tablo 2.3. Medikal Turistlerin Tercihlerini Etkileyen Faktörler Üçüncü Bölümün Tablo ve Şekilleri Şekil yılında Dünyada Yapılan Seyahatlerin Amaçlarına Göre Dağılımı...35 Tablo 3.1. Dünyada Kişi Başına Düşen Sağlık Harcamaları Dağılımı Şekil 3.2.Dünya Medikal Turizm Endüstrisi Tablo 3.2. Dünyada Medikal Turizm Potansiyeli Arz Eden Ülkeler Sıralaması...39 Şekil 3.3. Dünya Medikal Turizm Hareketliliği Tablo 3.3. Hindistan da Tedavi Fiyatları Şekil 3.4. Hindistan Medikal Turizm Örgütlenme Şeması Resim 3.1. Dubai Sağlık Serbest Bölgesi Kroki Resim 3.2. Dubai Sağlık Serbest Bölgesi...47 Dördüncü Bölümün Tablo, Resim ve Şekilleri Şekil 4.1. Türkiye Yılları Toplam Turist Sayısı Şekil 4.2. Türkiye Yılları Turizm Geliri ve Ortalama Harcama Miktarı.55 viii

14 Şekil 4.3. Türkiye 2010 Yılı Aylara Göre Turist Sayısı Dağılımı Şekil 4.4. Yıllara Göre Türkiye ye Gelen Yabancı Hasta Sayısı 57 Şekil Yılı Türkiye ye Gelen Yabancı Hasta Sayısının Kamu Özel Sektör Dağılımı.. 58 Tablo 4.1. Türkiye de Tıbbi Tedavilerde Ortalama Geceleme Süresi Şekil Yılı Türkiye ye Gelen Yabancı Hasta Sayısının Ülkelere Göre Dağılımı..60 Şekil Yılı Türkiye ye Gelen Yabancı Hastaların Ülkelere ve Branşlara Göre Dağılımı. 61 Şekil Yılı Branşlara Göre Türkiye ye Gelen Yabancı Hasta Sayısının Kamu Özel Sektör Dağılımı...62 Şekil Yılı Türkiye ye Gelen Yabancı Hasta Sayısının İllere ve Branşlara Göre Dağılımı Şekil Medikal Turizm Organizasyonu Yapan Seyahat Acentalarının İllere Göre Dağılmı...67 Tablo 4.2. Türkiye Sağlık Turizmi Kapsamında Çalışmalar Yapan STK, Meslek Kuruluşları, Dernekler, Vakıflar Şekil Türkiye de Medikal Turizm Örgütlenme Şeması...74 Beşinci Bölümün Tablo ve Şekilleri Tablo 5.1.Türkiye Medikal Turizm Tanıtım ve Pazarlama Eylem Planı...94 ix

15 GİRİŞ Turizm faaliyeti, bir ülkenin gelir elde edebileceği ve ekonomiye ciddi katkılar sağlayabileceği önemli bir sektördür. Turizm bugün dünyada en hızlı gelişen hizmet sektörüdür ve diğer sektörlerin de itici gücü olarak işlev görmektedir. Turizm ülke ekonomileri açısından, mili gelire olan katkısının yanında, sağladığı döviz geliri ile ödemeler dengesi açığının kapanmasında rol oynamakta, ulusal üretimde çarpan etkisi ile artış sağlaması ve devlet gelirlerinin artırılmasında rol almaktadır. Diğer yandan turizm, geniş kitlelere iş imkanı sağlamasının bir sonucu olarak istihdamın en yoğun olduğu sektörlerden biri olma avantajına sahiptir ve ülke insanının refahının yükseltilmesi ve ülkenin kalkınmasında rol almaktadır. Dünyanın en önemli hizmet sektöründen biri durumunda olan turizm sektöründe ülkelerin paylarını artırma çabaları turizm rekabetini doğurmakta ve yeni destinasyonlar ile ürünlerin ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Türk turizminde planlı dönem ile ağırlık kitle turizmine verilmiştir. Kitle turizmi, yaz sezonu ile sınırlı, rekabetin yüksek olduğu ve kişi başı harcama düzeyi düşük olan bir turizm çeşididir. Ülke ekonomisine sağladığı katkı açısından önemli olmakla birlikte kitle turizmine odaklı çeşitlendirilmemiş bir turizm sektörünün uzun vadede sürdürülebilir gelişimi ve bölgelerin ekonomik kalkınmasına etkisi beklenenin altında kalacağı bir gerçektir. Dünyada turizm eğilimleri ve tüketici profili değişmekte, deniz, kum ve güneş odaklı tatil anlayışı yerini farklı ihtiyaçların karşılanmasına yönelik turizm anlayışına bırakmaktadır. Bu durum Türkiye yi alternatif turizm kaynaklarını etkinleştirme yolunda zorlamaktadır. Türkiye alternatif turizm olanakları açısından oldukça zengin kaynaklara sahip bir ülkedir. Birçok sektörü aynı anda etkileyen ve kişi başı ortalama harcama düzeyinin kitle turizmine göre oldukça yüksek olduğu sağlık turizmi de, Türkiye açısından mutlak değerlendirilmesi gereken alternatif turizm kaynaklarından birisi olarak 5., 6.,

16 7., Beş Yıllık Kalkınma Planları ve bu planlar kapsamında hazırlanmış olan Turkiye Turizm Stratejisi 2023 itibari ile de gösterilmektedir. Sağlık turizmi hastanın sağlık amacı ile kendi yaşadığı yerden başka bir yere seyahat etmesi sonucu oluşan bir turizm türünü ifade etmek için kullanılan geniş bir kavram olmakla beraber pek çok kaynakta medikal turizm, termal turizm spa&wellness turizmi, yaşlı ve engelli turizmi gibi türlere ayrılarak değerlendirilmektedir. Bu çalışmanın temelini tedavi amaçlı sağlık turizmi türü olan medikal turizm oluşturmaktadır. Medikal turizm genel olarak modern tıbbın konusu içinde yer alan, hekimler tarafından sağlık kurum ve kuruluşlarında gerçekleştirilen ve sağlığın yeniden kazandırılması amacı ile yapılan planlı sınır ötesi seyahatler olarak tanımlanmaktadır. Toplumların gelişen refah seviyelerine, bilgi ve iletişim araçlarının kullanımının yaygınlaşması sonucu bireylerin yaşam kalitesini artırmaya yönelik talepleri artmakta ve aynı zamanda gelişmiş batı ülkelerinde genel yaşlanma eğilimi nedeniyle sağlık harcamaları artmaktadır. Artan sağlık talebi ve harcamalarına gelişmiş batı ülkelerinde sosyal güvenlik sistemlerinden kaynaklı sorunlar eklenince hastalar kamu sektöründe kaliteli sağlık hizmetlerine ulaşım problemleri, uzun bekleme listeleri, artan maliyetler gibi problemlerle karşılaşmaya başlamışlardır. Sağlık hizmetleri ile turizm sektöründe oluşan yeni kombinasyonlar ve fırsatlar ise medikal turizm açısından sınır ötesi hasta hareketliliğinin oluşmasına yol açmıştır. Sağlık turizmi planlaması Türkiye de yeni gelişmekte olan bir alandır. Sağlık turizmi konusunda ilerlemiş olan Hindistan, Singapur, Tayland, Ürdün gibi dünyada birçok ülke uzun zamandır sağlık turizmi ve özellikle medikal turizm konusunda aktif politikalar geliştirip uygulayarak bu sektörde önemli ilerlemeler kaydetmişlerdir. Türkiye de sağlık turizmi yeni gelişmekte olan bir turizm türü olması, sektörde yer alan aktörler arasında yeterli işbirliği bulunmaması, sektöre yön verecek bir stratejik planlama çalışması bulunmaması nedeni ile sahip olduğu potansiyeli belirli bir plan ve program doğrultusunda ve istenilen verimlilikte tam olarak kullanamamaktadır. 2

17 Sağlık turizmi türleri olan medikal turizm, termal turizm, spa&wellness turizmi, yaşlı ve engelli turizmi farklı hedef kitlelere hitap etmekte olup ve örgütlenmesinde farklı aktörler rol almaktadır. Bu nedenle her bir turizm türüne ilişkin farklı stratejikler geliştirilmesi gerekmekte olduğundan bu çalışma kapsamında sağlık turizminin türlerinden birisi olan medikal turizmin Türkiye de gelişmesine yönelik stratejik planlama çalışması yapılacaktır. Bu çalışma Devlet Planlama Teşkilatı tarafından 2006 yılında hazırlanan Kamu İdareleri için Stratejik Planlama Kılavuzu nda belirtilen hususlar dikkate alınarak hazırlanmıştır. Ayrıca 9. Beş Yıllık Kalkınma Planında belirlenen stratejik çerçeve ve Türkiye Turizm Stratejisi 2023 çalışması bu çalışmanın hazırlanmasında temel dayanakları oluşturmaktadır. Medikal turizm stratejik planlama çalışması sektöre yön verecek temel ilke ve politikalar, orta ve uzun vadeli hedef ve öncelikler, bunlara ulaşmak için Kültür ve Turizm Bakanlığı görev, yetki ve sorumlulukları kapsamında neler yapılması gerektiğinin tespit edilmesi ve öngörüde bulunulmasını kapsamaktadır. Çalışmanın birinci bölümünde medikal turizmin ait olduğu ana kategori olan sağlık turizmine genel bir bakış yapılması kapsamında sağlık turizmi ve bağlantılı tanımlar, sağlık turizmi türleri ile Türkiye de sağlık turizmi planlamasına değinilecektir. İkinci bölümde medikal turizmin genel bir değerlendirilmesi doğrultusunda medikal turizmin ana unsurları, sağlık turizminin diğer türlerinin medikal turizm ile etkileşimi, medikal turizm talebini şekillendiren faktörler, medikal turistlerin tercihlerini etkileyen faktörler ve medikal seyahat organizasyonu incelenecektir. Üçüncü bölümde dünyada medikal turizm sektörel büyüklüğüne ilişkin bir değerlendirme yapılması sonrasında medikal turizmde örnek ülke olarak Hindistan ve Dubai incelenecektir. Dördüncü bölümde ise Türkiye de medikal turizm potansiyeline ilişkin bir değerlendirme yapılarak güçlü ve zayıf yönler ile fırsat ve tehditler tespit edilecektir. Sonuç olarak beşinci bölümde Türkiye de medikal turizmin geliştirilmesine yönelik olarak Kültür ve Turizm Bakanlığı görev, yetki ve 3

18 sorumlulukları kapsamında amaçları, hedefleri ve aktörleri belirlenmiş bir strateji belirleme çalışması yapılacaktır. 4

19 BİRİNCİ BÖLÜM SAĞLIK TURİZMİNE GENEL BAKIŞ 1. SAĞLIK TURİZMİ Sağlık turizmi hastanın sağlık amacı ile kendi yaşadığı yerden başka bir yere seyahat etmesi sonucu oluşan bir turizm türünü ifade etmek için kullanılan geniş bir kavram olmakla beraber pek çok kaynakta medikal turizm, termal turizm spa&wellness turizmi, yaşlı ve engelli turizmi gibi türlere ayrılarak değerlendirilmektedir. Sağlık turizmine ilişkin bu bölümünde sağlık turizmi ve bağlantılı tanımlar ile sağlık turizmi türlerine değinilecek, daha sonra sağlık turizminin Türkiye de yeri ve önemini anlamak ve sağlık turizmi planlaması açısından genel bir çerçeve belirlemek açısından Türkiye de sağlık turizmi planlaması incelenecektir Tanımlar Sağlık turizmi yeni gelişen bir turizm türü olması nedeniyle dünyada ve Türkiye de sağlık turizmine ilişkin tanımlarda bir kavram kargaşası vardır. Bu kapsamda bu alt bölümde turizm, sağlık, turizm sağlığı, turistin sağlığı ve sağlık turizmi gibi sağlık turizmine ilişkin tanımlar incelenecektir Turizm Turizm, Latince tornus kelimesinden kaynaklanmakta ve insanların bir eksen etrafında dönme hareketini ifade etmektedir. Bu kelime İngilizce, Fransızca ve Almanca gibi yaygın dünya dillerine tour şeklinde geçmiştir ki insanların dairesel hareket içerisinde bazı görülmeye değer yerleri, iş veya eğlence amacıyla gezip geri

20 dönmelerini ifade etmektedir. (Ağaoğlu, 1991:24). Bir başka tanıma göre turizm, kişilerin ikamet ettiği yer dışındaki bir yere bir yılı aşmamak üzere, boş zaman değerlendirme, iş ve diğer benzeri amaçlarla yaptıkları seyahatlerdir. ( ) Sağlık Tüm toplumlar tarafından bireylerine doğuştan elde edilen bir hak olarak sunulan sağlık kavramı; Birleşmiş Milletler Dünya Sağlık Örgütü (UNWHO) tarafından genel anlamda fiziksel, ruhsal ve sosyal yönden tam bir iyilik hali olarak tanımlanmaktadır Turizm Sağlığı Turizm sağlığı turizm hareketinin bir bölgeye etkilerini bir bütün olarak ele alan bir kavramdır. Turizm sağlığı kapsamında; turistlerin sağlığı, çalışanların sağlığı, çevre sağlığı ve toplum sağlığı konuları yer almaktadır. (Akdu, 2009: 16) Turistin Sağlığı Turistin sağlığı, turistin turizm yöresinde ya da seyahat halindeyken turistin ilk yardım, acil tedavi, yoğun bakım gibi yaşamla ilgili her türlü sağlık problemlerini içeren, tedavi hizmetleri ile her çeşit kaza ve bulaşıcı hastalıklardan korunmak amaçlı önlemler olarak açıklanabilir. (Tengilimoğlu, 2001:6; Akdu, 2009: 16) Sağlık Turizmi Sağlık turizmi tanımına ilişkin gerek ülkemizde gerekse uluslararası alanda ciddi bir kavram kargaşasının hüküm sürdüğü görülmektedir. Bazıları sağlık turizmini termal 6

21 turizmini kapsamına almakla yetinmektedir, diğer taraftan bazıları tıbbi tedavi amaçlı yurt dışı seyahatleri tanım kapsamına almaktadır. Kültür ve Turizm Bakanlığı sağlık turizmini; tedavi amaçlı kaplıca veya diğer sağlık merkezlerine seyahat eden kişinin fiziksel iyilik halini geliştirmek amacıyla veya estetik cerrahi operasyonlar, organ nakli, diş tedavisi fizik tedavi, rehabilitasyon vb. gereksinimi olanlarla birlikte uluslararası hasta potansiyelini kullanarak sağlık kuruluşlarının büyümesine olanak sağlayan turizm türüdür. ( olarak tanımlamaktadır. Kremit e (2008:8) göre sağlık turizmi kavramı genel olarak sağlıklı ve zinde kalmaya yönelik tüm kavramları kapsar. Yalçın a (2006:34) göre sağlık turizmi, hastaların, sağlıklarını iyileştirmek ya da en azından sağlık durumlarını bir düzene sokmak amacıyla, 24 saatten az olmamak ve en fazla 1 sene sürmek koşulu ile çalışmak ya da yaşamak gibi bir amaç güdülmeksizin başka bir ülkeye gitmesi olarak tanımlamaktadır. Sağlık turizmi ile ilgili bir diğer tanımlama ise Ross (2001:1) tarafından kendi yaşadığı yerden başka bir yere sağlık amacı ile seyahat eden insanların oluşturduğu bir turizm türü olarak tanımlamaktadır. Diğer taraftan Kostak a (2007:17) göre sağlık turizmi, sağlığı koruma, iyileşme amaçlarıyla belirli bir süre için genellikle 21 gün yer değiştiren insanların doğal kaynaklara dayalı turistik bir tesise giderek kür uygulaması, konaklama, beslenme ve eğlence gereksinimlerini karşılaması sonucu doğan hareketler olarak tanımlanmaktadır. Söz konusu tanımların her birinde sağlık turizmi genel olarak sağlığını korumak ya da yeniden kazanmak amacıyla seyahat eden insanların oluşturduğu turizm türü 7

22 olarak tanımlanmaktadır. Tanımlamalarda farklı olan Ross un sağlık turizmini genel anlamda kendi yaşadığı yerden başka bir yere sağlık amacı ile yapılan bütün seyahatlere indirgerken, Yalçın tanımında spesifik olarak başka bir ülkeye gidilmesinden bahsedilmektedir. Kostak ın tanımında ise sağlık turizmi ile termal turizm kastedilmektedir. Sağlık turizmi tanımlamasına ilişkin bir diğer tartışma da Reisman tarafından yapılmaktadır. Reisman (2010:1) sağlık turizmi yerine başka bir kelime kullanılması gerektiğini savunmaktadır. Sınır ötesi hasta hareketine ilişkin Reisman, küresel sağlık hizmeti ve/veya yabancı bir ülkede tedavi olma olarak tanımlamanın daha doğru olduğunu ayrıca alınan hizmetin turizm ile ilgili olmadığını iddia etmektedir. Alınan tedavinin turizm kapsamında değerlendirilip değerlendirilemeyeceği ve gelen hastanın turizm olanaklarından ne ölçüde yararlandığına ilişkin Cohen tarafından bir değerlendirme yapılmıştır. Cohen e (2006) göre; sağlık turizmi pazarı açısından turistler ya da ziyaretçiler 5 temel kategoride gruplandırılabilir: Yalnızca turist, ziyaret ettikleri ülkede herhangi bir tıp hizmetinden yararlanmayan turistler ya da ziyaretçilerdir. Tatilde tedavi edilen turist, seyahati sırasındaki rahatsızlanma ya da kaza nedeni ile tıp hizmeti ve tedavi alan turistlerdir. (Turistin Sağlığı) Tatil ve tedavi amaçlı turistler, bu turistler ziyaret ettikleri ülke ya da bölgeye tam anlamı ile tıbbi nedenlerle gitmezler. Ancak ziyaret ettikleri bölgede bazı rahatsızlıkları için tedavi olanakları olması tercih nedenidir. Diğer bir anlatımla tatilde tedaviyi de amaçlayan turistlerdir. Son olarak tatil yapan hastalar, bu ziyaretçiler esasen bir bölgeye tedavi amaçlı giderler, ancak iyileştikten sonra, ya da tedavi sonrası gittikleri bölgede tatil de yapan ziyaretçilerdir. Yalnızca hastalar, Bu gruptaki medikal turistlerin bir bölgeye gidiş amaçları yalnızca o bölgede tedavi olmak ya da operasyon geçirmektir. Tatil gibi bir amaçları yoktur. (aktaran T.C. Sağlık Bakanlığı, 2010:15) Cohen in yaptığı bu tanımlamaya göre hastanın turizm olanaklarından yararlanıp yararlanmaması, sağlık turizmi pazarı açısından turistler ya da ziyaretçiler şeklinde farklılaşma yapılması gerektiğini düşündürmektedir. 8

23 Tatilde tedavi edilen turist, tatil ve tedavi amaçlı turistler, tatil yapan hastalar gittikleri yerde bulunan tatil imkanlarından yararlanabileceklerdir. Buna ek olarak tatil imkanlarından yararlanamamakla birlikte hastalar ve refakatçileri turizm sektörünün ana unsurlarından yararlanabilecek olmaları nedeni ile sağlık turizmi kapsamında değerlendirilebileceklerdir Sağlık Turizminin Türleri Sağlık turizmine ilişkin farklı tanımlamalar bulunması sağlık turizminin farklı türleri olmasından kaynaklanmaktadır. Sağlık turizmi medikal turizm, termal turizm, spa&wellness turizmi, yaşlı ve engelli turizmi gibi faklı turizm türlerinin bir araya gelerek oluşturdukları bir üst kavramdır. Sağlık turizmi türevleri bu alt bölümde incelenecektir Medikal Turizm Sağlık turizminin türlerinden son dönemde en fazla gelişmekte olan, bu çalışmanın ana konusunu oluşturan turizm türü medikal turizmdir. Medikal turizm klasik tıbbın konusu içinde yer alan ve hekimler tarafından genellikle 2. ve 3. basamak sağlık kurum ve kuruluşlarında, hastanelerde gerçekleştirilen birtakım tedavi hizmetlerini almak adına yapılan planlı uluslararası seyahatlere denir. Bu grup içinde plastikestetik cerrahi ameliyatları, göz kusuru düzeltme ameliyatları, diş tedavileri, açık kalp cerrahisi, kanser tedavileri hatta tüp bebek uygulamaları gibi çeşitli tıbbi tedaviler vardır Termal Turizm Sağlık turizminin türlerinden birisi termal turizm veya kaplıca turizmidir. Termal turizm hastanın şifa bulmak ya da sağlığını korumak amacıyla termal kaynaklara gelmesi ile oluşan turizm türüdür. Termal turizm kapsamında tedavi amacıyla 9

24 termomineral su banyosu, içme, inhalasyon, çamur banyosu gibi çeşitli türdeki yöntemler ile fizik tedavi, rehabilitasyon, egzersiz, psikoterapi, diyet gibi destek tedavilerinin birleştirilebilmektedir. Tablo 1.1. Termal turizm ile ilgili kavramlar. Balneoterapi Mineral termal sularla yapılan kür uygulamasıdır. Başlıca çeşitleri: Peloidoterapi: Şifalı çamur tedavisidir. Hidroterapi: Termomineral sular ile yapılan yıkamalar, duşlar, dökmeler bu tür uygulamalardır. İnhalasyon uygulamaları: İnhalasyon mineralli su zerreciklerinin solunması yoluyla yapılan tedavi biçimidir. İçme kürleri: Doğal mineralli suların belirli bir sürede, belirli aralıklarda ve belirli miktarlarda içilmesi ile yapılan içme kürleridir. Fizik Tedavi ve Rehabilitasyon: Kaplıca tedavisinde kullanılan elektroterapi, egzersiz tedavileri, masaj ve diğer yöntemlerdir. Talassoterapi Deniz suyu ve güneşten yararlanılarak yapılan kür uygulaması. Speleojerapi Mağara ortamından yararlanılarak yapılan tedavi türü (Kaynak: ) Türkiye önemli bir jeotermal kuşak üzerinde yer alması nedeniyle kaynak zenginliği ve potansiyeli açısından değerlendirildiğinde dünyada ilk yedi ülke arasında yer alırken, Avrupa da kaynak potansiyeli açısından birinci, kaplıca uygulamaları konusunda ise üçüncü sıradadır. Bu zenginliğin kaynağı termal suların debi ve sıcaklıkları ile fiziksel ve kimyasal özellikleridir. Türkiye de sıcaklıkları 20ºC - 110ºC arasında, debileri ise lt/sn arasında değişebilen 1000 nin üzerinde kaynak bulunmaktadır. Türkiye deki kaynakların büyük bir kısmının doğal çıkışa sahip, kür tedavisi için gerekli olan eriyik maden değeri yüksek, kükürt, radon ve tuz bakımından zengin olması, ayrıca kaynakların bulunduğu bölgelerin iklimsel özelliklerinin uygunluğu ve kür sezonunun uzun olması gibi faktörler, bu kaynakların Avrupa daki kaynaklara göre avantajlarını ortaya çıkarmaktadır Spa&Wellness Turizmi Sağlık turizminin türlerinden bir diğeri de spa&wellness turizmidir. Spa kelimesi Sudan gelen sağlık anlamına gelen salus per aquam kelimesinin ilk harflerinden oluşmaktadır. Spa suyun ve çamurun kullanıldığı özel bakımları içine alan, akıl, 10

25 vücut ve ruh ilişkilerinde iyi ve zinde olmayı ifade eden bir hizmettir. Yoğun ve stresli yaşam temposundan uzaklaşmak isteyenler için huzurlu ve sakin bir turizm çeşididir. Spa turizmi günümüzde yalnızca su ve çamur terapilerine değil sıcak su havuzu, çeşitli masaj terapileri, aroma (hoş koku) terapileri, güzellik ve bakım gibi sağlık kür hizmetleri içermekte olup su ile iyileşme, suyun kullanımından gelen sağlık, suyun sıcak, soğuk ve farklı biçimlerdeki akıtma, damlama, duşlama, püskürtme gibi uygulamaları ile kazanılan dinlenme ve ferahlama duygularının edinildiği bütünleyici terapi anlamında kullanılmaktadır. Wellness kelimesi ise akıl, vücut, ruh ve ilişkilerde iyi ve zinde olmayı ifade etmektedir. Bu kapsamda insanın kendisini ruhsal, bedensel, zihinsel olarak iyi ve zinde hissetmesini sağlayan her türlü masaj, cilt bakımı, çamur ve yosun banyoları, küvet bakımları, talassoterapi gibi doğa ve doğal ürünlerle ve sağlıklı yaşam yöntemleri ile yapılan vücut bakımları wellness kapsamına girmektedir Yaşlı Turizmi Sağlık turizminin türlerinden birisi olan yaşlı turizmi, yaşlıların bakım gerektiren tedavilerini kapsayan bir turizm çeşididir. Özellikle Batı Avrupa ülkelerinde yoğun bir şekilde yaşanmaya başlanan yaşlı nüfusun toplam nüfusa oranındaki artış bu turizm çeşidinin gelişmesinde önemli rol almaktadır. Bazı AB ülkelerinde 65 yaş üstü grubun toplam nüfusa oranı % 25 lerin üzerine çıkmaktadır. (Aydın, Akpek, Aktepe, Şahbaz, Arslan, 2011:5) Bu gelişme, ileri yaş gruplarının farklı sağlık harcamalarını ve farklı tedavi süreçlerini beraberinde getirmektedir. Bu grubun tatil tercihi daha çok sıcak ülkelere yönelmiştir. İleri yaş turizmi içinde gezi turları, rehabilitasyon hizmetleri, çeşitli terapiler, bakım evlerinde yaşlıların bakımı ve özel geziler ve bakıma dönük tedaviler bu sağlık turizmi çeşidinin ana unsurlarıdır. 11

26 Engelli Turizmi Sağlık turizminin türlerinden birisi engelli turizmidir Engelliler toplum içerisinde ciddi oran ve sayılara erişmiş bulunmaktadır. Bu turizm çeşidi engellilerin seyahat etme, gezme, eğlenme ve tedavi görme ihtiyaçlarına yönelik olarak gelişen bir turizm türüdür. Turizm alt yapısını oluşturan ulaşım, konaklama ve diğer öğelerin engelli insanlar tarafından da kullanılabilir halde olacak şekilde planlanıyor olması artık engellilerin de turizmde bir potansiyel oluşturduğunun kanıtıdır Türkiye de Sağlık Turizmi Planlaması Bir önceki alt bölümde sağlık turizmi ile bağlantılı tanımlar ve sağlık turizmi türlerine değinilmiştir. Bu alt bölümde sağlık turizminin Türkiye de yeri ve önemini anlamak ile sağlık turizmi planlaması açısından genel bir çerçeve belirlemek açısından Türkiye de turizm planlaması kapsamında sağlık turizmi planlamasına değinilecektir. Türkiye de döneminde turizm, önem verilen bir sektör olmamış olup belirli bir politika çerçevesinde turizm sektörünün geliştirilmesi ancak 1950 yılından sonra söz konusu olabilmiştir yılına gelininceye kadar Türkiye ye turizm faaliyetlerine ilişkin istatistikler dahi tutulmamıştır, bu nedenle turizm sektörünün Türkiye ekonomisi içindeki önemini ve gelişimini inceleyen çalışmaların çoğu 1950 yılından başlamaktadır. (Başol, Karluk, Şıklar,1999:189) Türkiye de 1960 yılını izleyen dönem, Kalkınma Planlarının yapıldığı ve turizm sektöründe gelişmelerin yaşandığı bir dönemdir. Bu dönemde, bölgeler itibariyle kaynak envanterleri çıkarılmış, fiziksel planlama çalışmaları yapılmış, teknik altyapı yatırımları gerçekleştirilmiş ve öncü örnek tesisler olarak adlandırılan yat limanı konaklama v.b. yatırımlar devlet eliyle gerçekleştirilmiştir.(badur,2004:255) 12

27 1980 yılı, Türkiye ekonomisinde radikal bir değişimin işaretlerini veren yapısal uyum ve istikrar politikalarının gündeme gelmesi adına önemli olmakla birlikte, turizm sektöründe de bir atağa kalkışın başlangıcı olarak kabul görmektedir sonrası dönemde turizm sektöründe çok önemli gelişmeler yaşanmış olmakla birlikte, 1980 de çıkartılan Turizmi Teşvik Kararı ve 1982 de yürürlüğe giren 2634 Sayılı Turizm Teşvik Kanunu ile özel sektöre büyük boyutta devlet desteği de verilmeye başlanmıştır.(soyak, 2005:58) Özetlersek, Türkiye turizm endüstrisinin gelişimi, planlı dönem öncesi ( ) ve planlı dönem (1963 ten günümüze) olmak üzere iki ana döneme ayrılabilir. Planlı dönemde ise yılları arasında devletin turizm gelişimini sağlamak üzere şartları oluşturduğu ve öncü rol oynadığı birinci dönem ve 1983 ten günümüze süregelen liberalizasyon dönemi olarak iki alt dönem tanımlanabilir Kalkınma Planları Kapsamında Sağlık Turizmi Türkiye de 1960 yılını izleyen dönem, Kalkınma Planlarının yapıldığı ve turizm sektöründe gelişmelerin yaşandığı bir dönemdir. Turizm sektörünün belirli bir politika çerçevesinde geliştirilmesi de aynı döneme denk gelmektedir.turizm sektörünün geliştirilmesinde önemli role sahip kalkınma planlarını inceleyecek olursak şu şekilde özetlemek mümkündür: 1963 yılı sonrası ilk kalkınma planında turizmden daha fazla yararlanmak, zengin doğal ve tarihi kaynaklardan yararlanmak, gerekli yatırımları yapmak, tanıtma faaliyetlerine ağırlık vermek gibi ilkeler benimsenmiştir. İkinci plan döneminde ise turizmin ekonomik, sosyal ve kültürel işlevlerinden yararlanmak ve turizm gelirini arttırmak, iç turizmin geliştirilmesi, turizm yatırımlarının kitle turizmine dönük olarak desteklenmesi amaçlanmıştır. Üçüncü ve dördüncü plan döneminde ise daha çok mevzuat düzenlemeleri yapılmış, kıyı kanunu çıkartılmış, tanıtma, pazarlama, enformasyon hizmetlerinde gelişimler yapılmış ve organize turizm bölgeleri 13

28 geliştirilmeye başlanmıştır.(akdoğan, Kozak,1996:85.) 5., 6., 7., 8. Beş Yıllık Kalkınma Planları itibari ile turizmin çeşitlendirilmesi ve bu kapsamda alternatif turizm türlerinin geliştirilmesine yönelik hedefler belirlenmiştir. Söz konusu planlarda yer alan sağlık turizmi ile ilgili maddelere göz atmak faydalı olacaktır. Beşinci Beş Yıllık Kalkınma Planı nda ( ); Türkiye nin tabii, tarihi, arkeolojik ve kültürel varlığı, kış, av ve su sporları, festival, sağlık ve gençlik turizmi ile mevcut diğer turizm potansiyeli, ekolojik dengeyi koruma, çevreyi temiz ve sağlıklı tutma ve güzelleştirme doğrultusunda değerlendirilecektir. (DPT, 1984:120) Turizm sağlığının geliştirilmesi ilkesi ile turizmin çeşitlendirilmesi kapsamında sağlık turizminin geliştirilmesi hedeflenmektedir. Altıncı Beş Yıllık Kalkınma Planı nda ( ) Sektörde kış, av ve su sporları, festival, sağlık, gençlik, kongre, termal, golf ve üçüncü yaş turizmi cazip hale getirecek teşvik politikaları geliştirilecektir. Faaliyet mevsimini uzatıcı ve nitelik yükseltici önlemler alınacaktır. Toplumun en uygun ve sağlıklı şartlarda tatil yapması sağlanacaktır. (DPT, 1989: ). Turizm sağlığının geliştirilmesi ilkesi ile turizmin çeşitlendirilmesi ve tüm yıla yayılması kapsamında sağlık turizminin teşvik edilmesi hedeflenmektedir. Yedinci Beş Yıllık Kalkınma Planı nda ( ) Turizmin mevsimlik ve coğrafi dağılımını iyileştirmek ve dış pazarda değişen tüketici tercihleri de dikkate alınarak yeni potansiyel alanlar yaratmak amacı ile golf, kış, dağ, yayla, termal, sağlık, yat, karavan, kruvaziyer, kongre ve eğlence turizmini geliştirme faaliyetlerine devam edilecektir. (DPT, 1995:164).Kıyı turizminin olumsuz etkilerinden olan turizmde mevsimselliğin azaltılması, değişen tüketici tercihleri dikkate alınarak yeni potansiyel alanlar yaratılması kapsamında sağlık turizminin geliştirilmesi hedeflenmiştir. 14

29 Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı nda ( ) Turizmin değişen tüketici tercihlerini dikkate alınarak geliştirilecek yeni alanlarla turizm mevsiminin yılın tamamına ve turizm potansiyeli olan ancak bu güne kadar yeterince ele alınmamış bölgelere yayılmasına yönelik tedbirler alınacaktır. Turizmin mevsimlik ve coğrafi dağılımını iyileştirmek ve dış pazarlarda değişen tüketici tercihlerini de dikkate alarak yeni potansiyel alanlar yaratmak amacıyla golf, kış, dağ, termal, sağlık, yat, kongre turizmi ve ekoturizm ile ilgili yönlendirme faaliyetleri sürdürülecektir. (DPT, 2000:206) Söz konusu plan kapsamında 7. Beş Yıllık Kalkınma Planın da da yer alan değişen tüketici tercihleri dikkate alınarak yeni potansiyel alanlar yaratılması, turizm mevsimselliği ve coğrafi dağılımını iyileştirmek kapsamında sağlık turizminin geliştirilmesi hedeflenmiştir. Dokuzuncu Beş Yıllık Kalkınma Planı nda ( ) Turizm sektörü, ülkedeki refah ve gelişmişlik dengesizliklerini azaltıcı doğrultuda yönlendirilecek, turizm potansiyeli olan ancak bugüne kadar yeterince ele alınmamış yörelerde turizm geliştirilerek ekonomik ve sosyal kalkınma sağlanacağı; turizmin mevsimlik ve coğrafi dağılımını iyileştirmek ve dış pazarlarda değişen tüketici tercihleri de dikkate alınarak yeni potansiyel alanlar yaratmak amacıyla varış noktası yönetimine ağırlık verilerek golf, kış, dağ, termal, yat, kongre turizmi ve ekoturizm ile ilgili yönlendirme faaliyetleri sürdürüleceği; Türkiye nin fiyat, hizmet kalitesi ve jeotermal kaynaklar açısından rekabet üstünlüğü göz önüne alınarak, sağlık hizmetleri turizmi destekleneceği belirtilmektedir. (DPT, 2006:81-82) Türkiye Turizm Stratejisi 2023 Kapsamında Sağlık Turizmi 5., 6., 7., 8., 9. Beş Yıllık Kalkınma Planları itibari ile turizmin çeşitlendirilmesi, turizm mevsimselliği ve coğrafi dağılımını iyileştirmek kapsamında alternatif turizm türlerinin geliştirilmesine yönelik hedefler belirlenmiştir. Söz konusu Kalkınma Planları hedefleri ile uyumlu olarak hazırlanan Türkiye Turizm Stratejisi 2023 de ve Eylem Planı ( ) T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı nca hazırlanmış ve tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlük 15

30 kazanmıştır. Söz konusu çalışma ile Türkiye turizm sektörüne uzun erimli bir vizyon kazandırmak ve sektörün kısa, orta ve uzun vadede öncelikli olarak ele alacağı sorun alanlarının ve bu soruları çözmekle sorumlu kuruluşların tespiti ve rolleri tanımlanması amaçlanmıştır. TTS 2023 de de Kalkınma Planlarında belirlenen turizmin çeşitlendirilmesi, turizm mevsimselliği ve coğrafi dağılımını iyileştirilmesi hedeflerine paralel olarak alternatif turizm türlerinden öncelikli olarak sağlık turizmi ve termal turizm, kış turizmi, golf turizmi, deniz turizmi, ekoturizm ve yayla turizmi, kongre ve fuar turizminin geliştirilmesi ve bu kapsamda projeler geliştirilerek kıyıların dışındaki bölgelere de yatırım yapılması teşvik edileceği; bölgesel düzeyde sektörel teşvik mekanizmaları geliştirileceği belirtilmiştir. Bu kapsamda TTS 2023 de ayrıca sağlık turizmi ve termal turizm alt başlığı altında Troya, Frigya ve Afrodisya bölgelerinin her birinin termal ve kültür temalı bölgesel varış noktası olarak geliştirileceği; termal ve kültür turizmi kapasitesinin alternatif turizm türleri ile bütünleşmesi sağlanarak yakın çevredeki diğer kültürel ve doğal değerlerle de ilişkilendirileceği; Türkiye nin Avrupa da termal turizm konusunda birinci varış noktası olacağı, TTS 2023 kapsamında TTMP hazırlanması ve bu master plan kapsamında öncelikli olarak dört bölge için- Güney Marmara (Balıkesir, Çanakkale, Yalova), Güney Ege (Aydın, Denizli, Manisa, İzmir), Frigya (Afyonkarahisar, Ankara, Uşak, Eskişehir, Kütahya), Orta Anadolu (Aksaray, Kırşehir, Niğde, Nevşehir, Yozgat) master planları hazırlanması na ilişkin hükümler yer almaktadır. Kalkınma Planlarında sağlık turizmi, termal turizm, üçüncü yaş turizmi gibi sağlık turizminin türleri kullanımı açısından da bir kavram kargaşası vardır. Diğer taraftan T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığınca hazırlanan TTS 2023 çalışmasında da sağlık turizmi ve termal turizm farklı iki turizm türü olarak ele alınmış olup termal turizmin öncelikli olarak geliştirilmesine yönelik hedefler belirlenmiştir. 16

31 Termal Turizm Master Planı Kapsamında Sağlık Turizmi TTS 2023 kapsamında hazırlanmasına karar verilen TTMP ( ) Kültür ve Turizm Bakanlığınca 2007 yılında hazırlanmıştır. Planın birinci etabı olarak Güney Marmara, Güney Ege, Frigya, Orta Anadolu olmak üzere 4 bölge oluşturulmuş; çalışmanın ikinci etabı olarak TM leri ilan etmek ve bu alanların 1/25000 ölçekli çevre düzeni planlarını yapmak suretiyle tüm Türkiye bazında termal turizm potansiyelinin değerlendirilmesi yönünde çalışmalar yürütülmektedir. Günümüze kadar 2634 sayılı Turizmi Teşvik Kanunu uyarınca ilan edilmiş ve halen yürürlükte bulunan termal odaklı 4 adet Termal KTKGB ile 74 adet Termal TM bulunmaktadır. Bu alanlarda turizm amaçlı tahsis çalışmaları yürütülmektedir. Şekil.1.1. Türkiye TTMP Kapsamında Belirlenen Bölgeler. (Kaynak: ) 17

32 İKİNCİ BÖLÜM MEDİKAL TURİZM SEKTÖRÜNE GENEL BAKIŞ 2. MEDİKAL TURİZM Sağlık turizmi türlerinden son dönemde en fazla gelişmekte olan, bu çalışmanın ana konusunu oluşturan turizm türü medikal turizmdir. Medikal turizm birinci bölümde de tanımlanmış olduğu gibi klasik tıbbın konusu içinde yer alan ve hekimler tarafından sağlık kurum ve kuruluşlarında gerçekleştirilen birtakım tedavi hizmetlerini almak adına yapılan planlı uluslararası seyahatleri kapsamaktadır. Medikal turizme ilişkin genel bir değerlendirmenin yapılacağı bu bölümde öncelikle medikal turizmi oluşturan ana unsurlara değerlendirildikten sonra sağlık turizminin türleri ile medikal turizm arasındaki etkileşim incelenecektir. Daha sonraki alt bölümde ise medikal turizm talebini oluşturan faktörler ile medikal turistlerin tercihlerini etkileyen faktörler tartışıldıktan sonra medikal turizm seyahat organizasyonu ve medikal seyahati organize eden seyahat acentaları ve aracı kurumlara ilişkin genel bir değerlendirme yapılacaktır Medikal Turizm Ana Unsurları Medikal turizm sağlık ve turizm sektörünün kesişim noktasında durmaktadır. Turizm sektörü, uluslararası ve yerel ulaşım, seyahat acentaları ve aracı kurumlar, oteller, restoranlar, spa&wellness, yemek, eğlence, hediyelik eşya ve diğer turizm aktivitelerini,; sağlık sektörü ise tıbbi tedavi, diş tedavisi, alternatif tıbbi tedavi gibi hizmetlerini içermektedir. Bunun yanında medikal turizm eczacılık, sigortacılık, bankacılık, uluslararası akreditasyon, çevirmenlik, araştırma geliştirme, inşaat

33 sektörü, mimari, yatırım çevre sağlığı gibi konuları içermekte olduğundan multidisipliner bir bakışı gerektirmektedir. ÜRETİCİLER TEMEL SEKTÖRLER HİZMET SAĞLAYICILAR Spa, Güzellik Ürünleri Gıda Üreticileri Hediyelik Eşya Üreticileri İnşaat Sektörü Medikal Cihaz Üreticileri Yeme İçme Restoranlar Yerel Ulaştırma Eğlence Aktiviteler Uluslararası Ulaştırma Seyahat Acentaları Sağlık Kuruluşları Konaklama Tesisleri Tıbbi Tedavi Kozmetik Ameliyatlar Diş Tedavisi Alternatif Tıp Bankacılık Sigorta Şirketleri Döviz Büroları Çevirmenlik Uluslar arası Akreditasyon Kuruluşları (JCI) Eğitim Kurumları, Üniversiteler Hükümetler, Bakanlıklar Şekil 2.1. Medikal Turizm Ana Unsurları. (Kaynak: Harryono, Huang, Miyazawa, Sethaput, 2006:21) Yeşil renk ile gözüken ve medikal turizmin ana unsurlarlarının yer aldığı şekil 2.1. de merkezde yer alan aktiviteler medikal turizmin en önemli parçalarını oluşturmaktadır. Şeklin sol ve kısmen merkez kısmı turizm sektörünü, sağ ve kısmen merkez kısım ise sağlık sektörünü temsil etmektedir. Sağ ve sol kısımda bulunanlar ise medikal turizme servis sağlanmasında yardımcı unsurlardır Sağlık Turizmi Türlerinin Medikal Turizm İle Etkileşimi Medikal turizm, termal turizm ve spa&wellness turizmi sağlık turizminin farklı alt unsurları olmakla birlikte bazı alanlarda kesişmektedirler. Termal turizm ve spa& wellness turizmi sağlığı geliştirmek, korumak ve rehabilite etmek amacını taşımakta 19

34 iken medikal turizm sağlığın yeniden kazandırılmasını amaçlar. Şekil.2.2. medikal ve spa&wellness turizmi ilişkisini göstermektedir. Kök Hücre Turizmi Kozmetik Ameliyatlar İnfertilite Turizmi Sağlık Turizmi Welness Turizmi Dental Turizm Spa Turizmi Hastalık Tedavi Edici Wellness Sağlığı Koruyucu Şekil 2.2. Medikal Turizm ve Spa&Wellness Turizmi Etkileşimi. (Kaynak: Hall, 2011:8) Medikal turizm, termal turizm ve spa&wellness turizmi yeni gelişmekte olan turizm türleri olmaları ve ayrıca her birine ilişkin tam bir istatistiki veriye ulaşılamaması nedeniyle, aralarındaki farklılıklar net olarak tariflenememektedir. Şifalı termal sularda tedavi görmek isteyen hastanın aynı zamanda sağlığını da yeniden kazanmak istemesi doğrultusunda medikal turizm ve termal turizm tanımları çakışmaktadır. Son dönemlerde medikal turizm sektöründe genel yaklaşım tıbbi tedavi öncesi ya da sonrasında yaşanan süreçlerin termal, spa&wellness turizmi ile birlikte planlanmasıdır. 20

35 2.3. Medikal Turizm Talebini Şekillendiren Faktörler Bu alt bölümde medikal turizm talebini şekillendiren faktörlere ilişkin bir değerlendirme yapılacaktır. Dünya da son yıllarda internet, bilgi ve ulaşım teknolojilerinde yaşanan gelişmeler, ortalama yaşam süresi ve insanların bilinç seviyesinin artması nedenleri ile sağlık harcamaları ve sağlık sigorta sistemlerinin hükümetler üzerindeki maliyetleri artmaktadır. Bu artan sağlık harcamaları nedeniyle hükümetler sağlık sigorta sistemlerinin maliyetlerini azaltmak amacıyla sağlık sistemlerinde özelleştirmeye gitmekte yada bazı tedavileri sigorta kapsamı dışında bırakmakta; sonuç olarak da sigortası kapsamında tedavi göremeyen, aylarca beklemek zorunda kalan, ya da yüksek tedavi masraflarını sigortası olmadığı için kendi ülkesinde karşılayamayan hastalar sağlık hizmetlerinin ekonomik fakat aynı zamanda kaliteli olarak sunulduğu ülkelere sınır ötesi hasta hareketliliği oluşturmuştur İletişim, Bilgi ve Ulaşım Teknolojilerinde Yaşanan Gelişmeler Gelişmiş ülkelerde turizmin gelişimi; internet, medya ve diğer kitle iletişim araçlarının etkisi sonucu diğer ülkelerdeki alternatif tıp imkanları, kaliteli ve ekonomik sağlık hizmetleri konusunda daha fazla bilgiye ulaşılabilmesini sağlanmaktadır. Uluslararası seyahatin daha kolay ve ekonomik hale gelmesi, medikal turizm konusunda seyahat firmalarının devreye girmesi ve ayrıca bu amaca dönük tur organizasyonları ile hastaların daha kolay seyahat etmelerinin sağlanmaya başlaması sonucunda medikal turizm talebi artmaktadır. (İçöz, 2009: 2267) Sağlık Hizmetlerine Olan Talebin Artması Sağlık ile ilgili hizmetler, nüfus artışı, beklenen ortalama yaşam süresinin uzaması, nüfusun yaşlanması, boş zamanların artması, kişi başına gelirin ve refah düzeyinin yükselmesi, eğitim ve kültür seviyesinin yükselmesi, sağlık bilincinin gelişmesi, 21

36 sağlık hizmetleri talebinin çeşitlenmesi, zorunlu sağlık hizmetlerinin yanında, birtakım kozmetik amaçlı yöntemlerin ortaya çıkması, ileri teknoloji gerektiren bir takım yaygınlaşmamış tedavi tekniklerinin (göz ameliyatlarında lazer teknolojisi, vb.) artması ve tüp bebek uygulamaları gibi hizmetlerin yaygınlaşması ve toplumsal hareketliliğin artması nedenleriyle sağlık hizmetlerine olan talep artmaktadır. (Akın, 2007:29-30) Ülkelerin gelişmişlik seviyeleri arttıkça kişi başı sağlık harcamaları da artmaya başlamaktadır. Bilinçlenen hastalar, hükümetleri ve sigorta kuruluşlarını sağlık turizmi konusunda yeni arayışlara itmektedirler. Bunun sonucunda da her geçen gün, sağlık turizmi pazarı genişlemekte ve geniş kitleler tarafından ilgi görmektedir Sağlık Sigortası Sistemlerinden Kaynaklanan Sorunlar Gelişmiş ülkelerin en temel sorunu ülkelerin demografik yapılarını şekillendiren hızlı yaşlanma eğilimleridir. Yaşlanma ile birlikte bağımlı nüfusun sağlık giderlerinin artması, bunun yanında sosyal güvenlik sistemlerinin finansmanını sağlayan çalışan nüfusun (aktif sigortalı) artışının sınırlı kalması sosyal güvenlik sistemlerinin maliyetinin artmasına neden olmuştur. (Erbay, 2004:77-78) Sürekli gelişen ve giderek maliyeti artan sağlık sistemlerinde dolayı hükümetlere finansman kaynaklarının yaratılması sorununu doğurmaktadır. AB Ülkeleri nde ve özellikle ABD de sağlık sigorta sektöründe ek finansman kaynakları yaratılması yerine neoliberal politikalar ile sağlık hizmetleri büyük oranda kamu hizmeti olmaktan çıkıp özel sektöre devredilmiştir. Bu nedenle kişisel bütçeden ödemeler artmış, birçok tedavi sigorta kapsamı dışında bırakılmış ya da sigorta kapsamında çok fazla kişinin olması nedeniyle uzun bekleme süreleri oluşmuştur. Dünyada uygulanmakta olan 3 farklı sağlık sistemi bulunmaktadır. Ancak, her sistemin uygulanma aşamasında farklı sorunlar yaşanmaktadır. Sağlık sistemlerindeki farklılıklar ve yaşanan faklı sorunlar aşağıda incelenmiştir. 22

37 Serbest Pazar Ekonomisi Modeli ve Amerika Uygulaması Amerika Birleşik Devletleri nde sağlık hizmetlerinin bireylere ulaştırılması amacı ile uygulanmakta olan model Özel Sağlık Sigorta Sistemi modelidir. Bu modelde sağlık giderlerinin finansmanında ana kaynak, isteğe bağlı özel sağlık sigortalarıdır. Her türlü tıbbi hizmet özel sektör esaslı kaynaklar tarafından verilmektedir. Devlet eliyle yönetilen hizmetler oldukça sınırlı olup yaşlılara (Medicare) ve fakirlere (Medicaid) sağlık hizmetlerinin ulaştırılması amacı ile programlar düzenlenmiştir. Ülkedeki sosyal güvenlik sistemi ile emekli ve malüller dışındaki vatandaşlara sağlık teminatı verilmemektedir. Yaygın uygulama, işverenlerin, çalışanları için özel grup sağlık sigortaları yaptırmalarıdır. Bu sigortaların niteliği devlet tarafından konulan bazı kanunlarla düzenlenmesine ve asgari uyulması gereken kurallar belirlenmesine rağmen, işverenlerin yasal bir zorunluluğu bulunmamasıdır. Sağlık hizmetlerinin serbest piyasa kurallarına göre işlemekte olduğu bu sistemde, hizmetler karşılığında ödenecek ücretler tamamen hizmeti sunanların isteğine bağlıdır. Söz konusu durum, kişileri, mümkün olan en uygun fiyatlarla, ihtiyaç duydukları tüm servisleri alabilecekleri planlara yöneltmiştir. Bireylerin ihtiyaç duydukları sağlık hizmetleri, özel şirketler, Blue Cross/Blue Shield adları ile anılan hastane ve tıbbi bakım planları olarak tanımlanabilecek özel organizasyonlar, ayrıca sağlığın sürekli kontrolü (Health Maintenance Organization) programları ve işletmelerin kendi bünyelerinde oluşturdukları programlar yolu ile verilmektedir. (Kostak, 2007:113) Serbest Pazar ekonomisi modelinde vatandaşlara sağlık teminatı verilmemesi ve fiyatların çok yüksek olması nedeniyle sağlık hizmetlerine ulaşamayan çok sayıda hasta bulunmaktadır. Milstein ve Smith yurtdışına tedavi amaçlı giden Amerikalı hastaların profilini çıkarırken bunların orta direk Amerikan yurttaşları olduğunu, gelir düzeylerinin orta ve ortanın altı olduğunu, sigortalarının olmaması nedeniyle tedavilerini Amerika da yaptıracak maddi güçlerinin bulunmadığını belirtmektedir. (aktaran T.C. Sağlık Bakanlığı, 2010:23) ABD de 48 milyon kişinin sağlık sigortası 23

38 bulunmamaktadır. (Reisman, 2010:42) Sağlık sigortası olmayan hastalar medikal turizm açısından düşünüldüğünde önemli bir pazar oluşturmaktadır. Buna ilaveten artan sağlık primleri karşısında, işverenler tarafından medikal tedavi kapsamları daraltılmış pek çok çalışan bulunmaktadır. Van Dusen Amerika da 500 büyük şirketin, çalışanlarının sağlık giderlerini azaltmak amacıyla hizmet kapsamını yurtdışında bazı hekimleri de içerecek şekilde genişletmekte olduğunu ve hatta bir aile üyesinin refakat ücretini de üstlendiğini belirtmektedir. (aktaran T.C. Sağlık Bakanlığı, 2010:23) Ulusal Sağlık Sistemi Modeli ve İngiltere Uygulaması Ulusal Sağlık Sistemi Modelinde, bütün ülke nüfusu, devlet tarafından kontrol edilen tıbbi merkezlerden hiçbir ödeme yapmaksızın yararlanırlar. Bu şekilde halka sunulan hizmetlerin finansmanı devletin genel vergileri ile karşılanır. Örneğin İngiltere de sağlık hizmetleri, bireylere, Ulusal Sağlık Hizmetlerince sağlanmaktadır. Bu modelde hizmetler 14 bölgesel sağlık idaresi aracılığı ile Sağlık Bakanlığı tarafından yürütülür ve ülkedeki herkes devlet kontrolündeki tıbbi merkezlerden ücret ödemeden yararlanır. Özel sağlık sigortaları ise, sağlık hizmetlerinin bireylere ulaştırılmasında, devlet tarafından yürütülen hizmetlerden tamamen bağımsız, tamamlayıcı bir rol üstlenirler. Ulusal Sağlık Sistemi Modelinde 1970 lerden sonra reformlar gerçekleştirilmeye başlanmış, sağlık harcamalarında kısıntıya gidilmiş ve özel sektör sağlık hizmeti verilmesi konusunda teşvik edilmiştir. Yaşlı bakımı hizmetleri, elektif cerrahi gibi hizmetler (tıbbi zorunluluğu olmayan kozmetik ve estetik cerrahi, diş rekonstrüksiyonu, infertilite tedavileri), temizlik ve mutfak hizmetleri gibi otelcilik hizmetleri, özel sektöre devredilmiştir. Kapanmalar ve devirler sonunda kamu hastanelerinin sayısı 2441 den (1959 yılı), 1714 e (1990 yılı) düşmüştür. Devamlı bakıma muhtaç hastaların işgal ettikleri yatak sayısı 1988 den günümüze kadar geçen 24