ÖĞRENMENİN DOĞASI VE TEMEL KAVRAMLAR

Transkript

1 ÜNİTE 8 ÖĞRENMENİN DOĞASI VE TEMEL KAVRAMLAR Yrd. Doç. Dr. Rezzan GÜNDOĞDU Aksaray Üniversitesi Eğitim Fakültesi Eğitimde Psikolojik Hizmetler ABD 1972 de Adana'da doğdu. İlk ve orta öğrenimini bitirdikten sora, Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Eğitim Bilimleri Bölümü Psikolojik Danışma Rehberlik Programı nda lisans (1999), Çukurova Üniversitesi Psikolojik Danışma Rehberlik Programı nda yüksek lisans (2003) ve Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü PDR Programı nda da doktora eğitimini tamamladı (2009) yılından itibaren öğretim görevlisi olarak Niğde Üniversitesi'nde çalışmaya başladı. Gündoğdu, 2006 yılından beri Aksaray Üniversitesi Eğitim Fakültesi Eğitim Bilimleri Bölümü, Eğitimde Psikolojik Hizmetler ABD'nda görev yapmaktadır. Kazanımlar Öğrenme ile ilgili temel kavramları tanımlar Öğrenmeyi etkileyen faktörleri açıklar Eğitim-öğrenme ilişkisini ifade eder 169

2 Öğrenme Nedir? Tüm canlıların yaşamlarını sürdürebilmesi uygun birtakım davranışlar göstermesine bağlıdır. Hayvanlar beslenme, güvenlik ve üreme gibi yaşamlarının devamını sağlayan biyolojik işlemleri sahip oldukları içgüdüleri ile sağlarlar. İnsanlar ise çevresine uyum gösterebilen, çevresini etkileme ve değiştirme gücü sayesinde ihtiyaçlarını karşılayabilen varlıklardır. Gereksinimlerini karşılama yöntem ve araçlarında ilerlemeler olduğu için, insanoğlunun ihtiyaçları da zaman içerisinde artar ve çeşitlenir (Kuzgun, 2004). Bu artan ve çeşitlenen ihtiyaçlarını karşılamak için insanoğlu, yaşamını öğrenme yoluyla kazandığı davranışlar ile devam ettirir (Koptagel-İlal, 1982). Bilindiği gibi öğrenme yoluyla organizma çevresine etkin uyum sağlar. İnsanoğlunun davranışlarının büyük çoğunluğunu öğrenilmiş davranışlar oluşturur (Senemoğlu, 2009). İnsanların konuşması, çeşitli tutum ve alışkanlıkları kazanması, hayatın her aşamasındaki öğrenme ile ilgilidir (Selçuk, 2010). Bu nedenle davranışlarımızın nasıl meydana geldiği veya neden öyle davrandığımız gibi soruların yanıtlarını öğrenme kavramı çerçevesinde araştırılması gerektiği düşünülmektedir. Öğrenme, bireye yaşantılarından yararlanma olanağı sağlamada önemli bir işleve sahiptir (Howe, 1980). Öğrenme eğitim sürecinin en önemli kavramlarından biridir. Öğrenmenin tanımının nasıl yapılacağı öğrenmeye bakış açısına göre şekillenmektedir. Öğrenmenin, teorisyenler, araştırmacılar ve uygulamacılar tarafından evrensel olarak kabul edilmiş bir tanımı yoktur (Shuell, 1986; Akt; Schunk, 2009). Bilim insanlarının öğrenme ile ilgili yaptıkları çalışmalar incelendiğinde farklı tanımların olduğu görülmektedir: Öğrenme, doğuştan getirilen davranışları, eğilimleri, olgunlaşmayı ve yorgunluk, ilaç vb. etkilerle meydana gelen organizmanın geçici durumlarını kapsamayan, çevredeki etkileşimler yoluyla davranışların oluşması ya da değiştirilmesi sürecidir (Bower ve Hilgrad, 1981; Akt; Senemoğlu, 2009). Sadece büyüme sürecine atfedilmeyen, insanın eğilimlerinde ve yeterliklerinde belli bir zaman diliminde oluşan bir değişmedir (Gagne, 1983; Akt; Senemoğlu, 2009). Bilgide ve davranışta kalıcı değişikliklere neden olan yaşantı sürecidir (Woolfolk, 1993). Tekrar ya da yaşantı sonucu davranışta meydana gelen oldukça devamlı bir değişikliktir (Morgan, 2006). İnsan davranışında pratikten kaynaklanan görece sürekli bir değişimdir (Atkinson, Atkinson, Smith, Bem, Hoeksema, 2008). 170

3 Davranışlarda ya da öğrenilmiş biçimde davranabilme kapasitesinde meydana gelen ve pratikten, deneyimin diğer şekillerine kadar çeşitli alanlarda sonuç veren bir değişikliktir (Shunk, 2009). Büyüme, vücutta değişik etkilerle oluşan geçici değişmelere atfedilmeyecek, yaşantı ürünü olarak meydana gelen davranışta ya da potansiyel davranıştaki nispeten kalıcı izli değişmedir (Senemoğlu, 2009). Davranışta ya da davranış potansiyelinde görece tutarlı bir değişikliğe sebep olan tecrübeye dayalı bir süreçtir (Zimbardo, 2012). Tanımlar farklı olsa da öğrenmeyi açıklayan başlıca özellikler şöyle sıralanabilir: 1. Öğrenme yoluyla davranışta bir değişme meydana gelir. 2. Davranışta meydana gelen değişme oldukça kalıcı ve uzun sürelidir. Yani kalıcı davranış değişikliğidir. 3. Öğrenme, öğrenen bireyin aktif katılımı ve yaşantı kazanma sonucu oluşur (Senemoğlu, 2009; Kılıç, 2012). 4. Öğrenme gerçekleştiğinde transfer edilmesi mümkündür. 5. Öğrenme yoluyla gösterilen davranıştaki değişmenin yorgunluk, hastalık, ilaç kullanma gibi etkenlerle geçici olarak meydana gelmemiş olması gerekir. 6. Öğrenme yoluyla gösterilen davranışın sadece büyüme sonucunda oluşmaması gerekir (Senemoğlu, 2009). Öğrenme İle İlgili Kavramlar Öğrenmeyi daha iyi anlamak için bazı önemi kavramlar bulunmaktadır. Aşağıda bu kavramlar ele alınmıştır; Refleks Refleks, doğuştan getirilen, belli bir uyarıcıya karşı organizmanın belli ve basit bir davranış gösterme eğilimidir (Bacanlı, 2001). Başka bir tanıma göre, bir uyarıcıya karşı gösterilen oldukça hızlı ve tutarlı tepkiler olarak ifade edilebilir (Selçuk, 2010). Refleksler bilinçli tepkiler değildir ve hayati öneme sahiptirler. Ateşe değen elimizin hemen geri çekilmesi, dizimizin belli bir noktasına vurulduğunda ayağımızın kalkması gibi. Reflekslerin işlevi organizmayı istemli eylemlere hazırlamaktır ve bu işlev yaşam boyu sürer (Bacanlı, 2001; Çırak, 2010; Selçuk, 2010). Refleksler içgüdüye göre daha basit bir yapıya sahiptir. Refleksler ertelenebilir ancak engellenemezler. İçgüdü ise ertelenemez. Refleksin özellikleri incelendiğinde; 171

4 1. Doğuştan getirilmiştir, 2. Belli bir uyarıcısı vardır, 3. Belli bir davranıştır, 4. Basit bir davranıştır, 5. Organizmanın biyolojik donanımında yer alır. Refleksler öğrenilmemiş oldukları için öğrenmenin dışında ele alınmaktadır. İçgüdü İçgüdü, doğuştan organizmada var olan, karmaşık ve öğrenilmemiş, türe özgü olan, kişiliğin gelişiminde rol oynayan temel psikolojik güçtür. Gündelik hayatta içgüdü bireyin içinden geldiği gibi davrandığında ortaya koydukları ve/veya bireyin bilinçli olarak yapmadığı davranışlardır gibi algılanır ve kullanılır (Bacanlı, 2001; Selçuk, 2010). İnsanlarda içgüdü yoktur yalnız içgüdüye benzer davranışlar vardır ve bunlara da içgüdüsel davranışlar denir. En bilenen örneği annelik içgüdüsünün olduğu yönündeki düşüncelerdir. Annelik bir içgüdü değil içgüdüsel davranıştır, prolaktin hormonunun etkisiyle ortaya çıkan bir davranıştır. Aynı hormon erkeklere enjekte edildiğinde, erkeğin de anne gibi davranışlar göstermeye başladığı araştırmalarca kanıtlanmıştır (Bacanlı, 2001). İçgüdüsel davranış, bir türün, gelişimsel ve/veya çevresel koşullarda, belli uyarıcılar karşısında belli bir davranış yapısı sergilemeye yönelik tek biçimli, kalıtsal, otomatik eğilim olarak tanımlanmaktadır (Markland, Ryan, Tobin ve Rollnick, 2005). Tanım incelendiğinde bir davranışın içgüdü sayılabilmesi için; 1. Doğuştan gelmesi, 2. Bir türün tüm üyelerinde bulunması, 3. Başka türlerde o biçimde bulunmaması, 4. Karmaşık bir davranış örüntüsü olması, 5. Belli bir biyolojik gereksinim ile ortaya çıkmamış olması gerekmektedir (Bacanlı, 2001; Markland, Ryan, Tobin ve Rollnick, 2005; Selçuk, 2010). Öğrenilmediklerinden dolayı içgüdüler öğrenmenin dışında ele alınmaktadır. Davranış Organizmanın her türlü etkinliğine davranış adı verilir. Organizmanın gözlenebilen ya da gözlenemeyen açık ya da örtük etkinliklerinin tümünü kapsar (Senemoğlu, 2009). Davranış, organizmanın dışarıdan gözlenebilen ya da kendisince hissedilebilen tepki ve 172

5 hareketlerinin tümünü kapsayan bir kavramdır. El-kol hareketleri, konuşma, düşünme, mimik gibi (Selçuk, 2010). Öğrenilen bütün davranışlar performansa dökülemeyebilir. Ayrıca öğrenilen bir davranış sonradan ortadan kalkabilir, yani sönebilir. Şekil 1 de görüldüğü gibi davranışları genel olarak üç grupta toplamak mümkündür (Senemoğlu, 2009). DAVRANIŞ a.doğuştan davranışlar (İçgüdüsel davranışlar, gelen b. Geçici davranışlar (alkol, ilaç, hastalık vb.etkisi ile oluşan davranışlar) c.sonradan kazanılan davranışlar (Öğrenme ürünü davranışlar) İstendik Davranışlar İstenmedik Davranışlar Planlı eğitim ürünü olan davranışlar Kötü kültürel koşullar altında kazanılan davranışlar Gelişigüzel kültürleme ürünü olan davranışlar Eğitimin hatalı yan ürünü olan davranışlar Şekil 1: Davranışların Gruplanma Biçimi A)Doğuştan Gelen Davranışlar: İçgüdüsel ve refleksif davranışlardan oluşur. Bu davranışlarımızı öğrenme yoluyla değiştiremeyiz. Örneğin, kalp kasımızın çalışma davranışını öğrenme yoluyla değiştiremeyiz. Yine göz bebeğinin fazla ışıkta küçülmesi ve az ışıkta büyümesi refleksif bir davranıştır ve bunu öğrenme yoluyla değiştiremeyiz (Senemoğlu, 2009). B)Geçici Davranışlar: Alkol, ilaç yorgunluk, hastalık gibi etkenlerle ortaya çıkan, bu etkiler ortadan kalkınca bir daha görülmeyen geçici davranışlardır. 173

6 Örneğin bir çocuğun yüksek ateşi olduğunda gösterdiği davranışlar veya alkollü bireyin alkolün etkisiyle yaptığı konuşmalar gibi. C)Sonradan Kazanılan Davranışlar: Doğuştan getirilmeyen, öğrenme yoluyla edinilen, sonradan kazanılan davranışlardan oluşur. Örneğin, parmak kaldırdığında öğretmenin kendisine söz verdiğini gören öğrenci başka bir zamanda söz almak istediğinde parmak kaldıracaktır. Ağladığında istediğini elde eden bir çocuk ise, başka bir zamanda bir şey istediğinde tekrar ağlama davranışı gösterecektir. Öğrenme ürünü olan davranışla hemen uygulanabilir ya da daha sonra gerektiğinde uygulamak için saklanabilir. Bunun yanında öğrenme ürünü olan davranışlar iki yolla kazanılmaktadır. 1. Planlı eğitim yoluyla kazanılan davranışlar: Eğitim kurumlarında örneğin okullarda bir plan çerçevesinde kazandırılmaya çalışılan istendik nitelikteki davranışlardan oluşur. Bunun yanında bazen de eğitimin hatalı yan ürünü olan istenmeyen davranışlarda oluşabilir. Örneğin kopya çekme gibi. 2. Gelişigüzel kültürleme ürünü olan davranışlar: Yaşam içerisinde kendi kendine kazanılan davranışlardır. Bireyin evde, mahallede çevresiyle etkileşimi sonucunda kazandığı davranışları kapsar. Bu davranışlar bazen faydalı ve istendik nitelikte olabilirken, bazen de zararlı istenmeyen davranışlar olabilir. Örneğin bir çocuğun bulunduğu çevreye göre insanlara saygı duymayı, odasını toplamayı öğrenebilmesi gibi yankesicilik yapmayı, sigara içmeyi de öğrenmesi mümkündür (Senemoğlu, 2009). Performans Bu kavram icra ya da edim olarak da ifade edilmektedir. Bir insanın yaptıklarının tümü onun performansını (edim) oluşturur. Bir futbolcudan söz ederken maçta iyi performans gösterdi ya da performansı bugün çok kötüydü denilebilir. Bu durumda iyi veya kötü ortada bir performans vardır. Bir davranış düzeyi vardır (Bacanlı, 2001). Performans, olgunlaşma, öğrenme, güdü, fizyolojik durum gibi öğrenilmiş yahut öğrenilmemiş birçok unsurdan etkilenir. Bunun yanında performans ile öğrenme arasında bazı farklar vardır. İlk olarak performans organizmanın ne yaptığını, öğrenme ise ne yapacağını gösterir. İkincisi performans doğrudan gözlenerek ölçülebilirken, öğrenme doğrudan ölçülemez. Bireyin performansına bakarak onun bir şeyi öğrendiğini, öğrenmediğini veya eksik öğrendiğini söyleyebiliriz. Üçüncüsü ise, öğrenme performansı oluşturan unsurlardan yalnızca biridir. Performansı yorgunluk, motivasyon gibi öğrenme dışında başka etkenler de etkilemektedir (Çırak, 2010; Selçuk, 2010). 174

7 Uyarıcı Organizmanın duyu organlarını harekete geçiren ve bir tepkiye yol açan herhangi bir nesne ya da enerjiye uyarıcı denir. Bunlar dış dünyada yer alan ses, tat, koku, ısı veya enerji değişimi olabilir. Aynı zamanda bu uyarıcılar kas hareketleri, susama, acıkma gibi içsel veya bir ışık, ses gibi dışsal olabilir (Bacanlı, 2001; Selçuk, 2010). Tanımda üç öğe yer almaktadır; 1. Bireyin duyu organlarının harekete geçmesi, 2. Bireyde tepkiye yol açması, 3. İç veya dış bir durum değişikliğinin meydana gelmesi (Bacanlı, 2001). Uyarıcılar istek yaratan ve isteksizlik yaratan uyarıcılar olarak da ayrılırlar. İstek yaratan uyarıcı organizmayı araştırmaya ve isteğini gidermeye yönelten uyarıcıdır. Acıktığımızda yiyecek, susadığımızda su istek uyandıran uyarıcılardır. İsteksizlik yaratan uyarıcı ise organizmaya kaçınmaya veya kaçmaya yöneltir. Elektrik şokuna maruz kalmamak, aşırı sıcak veya aşırı soğuk ortamda bulunmamak gibi (İkiz, 2007). Uyarıcılar organizmada tepki yaratma gücüne sahiptir. Bazı uyarıcılar öğrenme süreci olmadan organizmada doğal tepki oluştururken (klasik koşullanma ilk aşaması), bazı uyarıcılar da ancak bir öğrenme süreci sonucunda uyarıcı özelliği kazanır (klasik koşullanmanın gerçekleştiği durum). Klasik koşullanmada başta doğal uyarıcı olan yiyecek ve doğal tepki olan salya ard arda belli tekrarlar sonucunda koşullanma haline dönüşmüştür. Organizma için nötr uyarıcı olan zil sesinin koşullu uyarıcı haline gelmesi ile gösterilen koşullu tepki olan salya salgısının salgılanması durumu gibi. Tepki Uyarıcıların organizmayı etkilemesi sonucu organizmanın gösterdiği her türlü sinir, kas, salgı gibi davranışlardır. Tepkiler basit veya karmaşık olabilir. Sadece bir kas hareketi basit bir tepkiye, soğuk havanın etkisiyle bireyin yerinden kalkıp pencereyi kapatması karmaşık bir tepkiye örnek olarak gösterilebilir. Davranışlar gibi tepkilerin de açık veya gizli olabildiği ve görece ölçülebildiği söylenebilir (Selçuk, 2010). Tepki, uyarıcısına göre belirlenir. Yani bir durumda tepki olan bir davranış başka bir açıdan uyarıcı olabilir. Uyarıcı ile tepki arasındaki ilişki karşılıklıdır. Öğretim sırasında öğretmenin sorusu bir uyarıcı, öğrencinin cevabı ise bir tepkidir yine yüksek sesli bir müzik uyarıcı buna karşılık komşunun duvarını yumruklamak bir tepkidir (Bacanlı, 2001). 175

8 ÖĞRENMEYİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER Birçok faktör öğrenmeyi etkilemektedir. Bunlar olumlu ya da olumsuz faktörler yani öğrenmeyi kolaylaştıran veya zorlaştıran faktörler olarak karşımıza çıkmaktadır. Öğrenmeyi doğrudan etkileyen faktörler ve dolaylı etkileyen faktörler vardır. Öğrenmeyi dolaylı etkileyen faktörler öğreten (öğretmen) ve öğrenme ortamıdır. Öğrenmeyi doğrudan etkileyen faktörler ise 3 gruba ayrılarak incelenebilir; 1. Öğrenenle ilgili faktörler. 2. Öğrenme yöntemleriyle ilgili faktörler. 3. Öğrenilecek malzeme ve öğrenme ortamı ile ilgili faktörler. 1. Öğrenenle İlgili faktörler Öğrenenin iyi bir öğrenme gerçekleştirebilmesi için sahip olması gereken özellikleri anlatır. A) Türe Özgü Hazıroluş: Organizmanın bir davranışı gösterebilmesi için biyolojik donanımının yani genetik donanımının uygun olması gerekir. Buna türe özgü hazır oluş denir. Winfred (2002) e göre, aynı durumla karşılaşan bir türün tüm üyelerinin otomatik olarak gösterdiği ve nispeten sabitleşmiş davranışlara türe özgü davranışlar denilmektedir. Dünya üzerindeki her canlı kendi türüne özgü davranışları yapabilecek kapasiteyle doğar. Papağana konuşma öğretilebilir ama kargaya öğretilemez. Aynı şekilde insanlara kuşlar gibi uçmayı öğretemeyiz. B) Olgunlaşma: Vücut organlarının kendinden beklenen fonksiyonları yerine getirebilecek düzeye gelmesidir. Yaşın getirdiği belirli davranışların yaşantılar yoluyla kazanılması için bireyin olgunlaşması gerekir (İkiz, 2007). İkiz (2007) in ifade ettiği gibi, olgunlaşma, yaşa bağlı olarak genetik olarak programlanmış değişimlerin ortaya çıkma sürecidir. Algısal gelişim, bilişsel gelişim ve dil gelişimi incelendiğinde çocukların belirli yaş dönemlerinde belirli öğrenmelere kendiliğinden hazır hale geldiği görülmektedir. Olgunlaşma sonucunda birey, öğrenmeyi kolaylaştıran bir dönemde bulunmuş olur (Kosslyn ve Rosenberg, 2003). Olgunlaşma öğrenmeyle kazanılacak davranışların ön koşuludur. Olgunlaşma aynı zamanda yaş ve zeka ile ilişkilidir. 1. Yaş: Yaşla birlikte öğrenme düzeyinde farklılıklar ortaya çıkar. İyi bir öğrenmenin olabilmesi için organizmanın davranışı öğrenebileceği yaşa gelmesi gerekir (Bacanlı, 2001). İnsan yavrusunun yürümesi için 9 ay civarının uygun olması, kalemi düzgün tutup yazı yazabilmesi için ise 6 yaş 176

9 civarının uygun olması gibi. Bunun yanında yaşlı bireylerin de hücre kayıpları nedeniyle daha yavaş öğrendikleri bilinmektedir. 2. Zekâ: Zekâ, yeni bir bilgiyi öğrenebilmek, karşılaşılan problemleri çözebilmek, olaylar ve konularla ilgili akıl yürütebilmek, gözle görünmeyen konular hakkında düşünebilmek gibi becerileri kapsar. Zihinsel açıdan olgunluk zeka kavramı ile ele alınır. Bazı kişiler yaş olarak büyümüş olsalar da zihinsel açıdan yeterli olgunluğa erişmediklerinden öğrenemezler (Bacanlı, 2001). Zekâ çok farklı şekillerde tanımlanmaktadır. Ortak noktalardan hareket edilirse zekâ, öğrenme kapasitesini, bireyin kazanabileceği toplam bilgileri ve yeni durumlara ve genel olarak çevreye başarılı bir şekilde uyum yapabilme yeteneğini anlatmaktadır (Çırak, 2010). Öğrenme bireyin karşılaştığı problemi çözüp daha üst düzeye ulaşma ve ona uyum sağlama yeteneği olarak bakıldığında, zekâ potansiyelleri daha üstte olanların daha iyi uyum yapacakları böylece daha iyi ve hızlı öğrenecekleri söylenebilir (Çırak, 2010). C) Genel Uyarılmışlık Hali ve Kaygı: 1. Genel Uyarılmışlık Hali: Bireyin dışarıdan gelen uyarıcıları alma derecesidir. Bir öğrenmenin olabilmesi için bireyin uygun uyarılmışlık düzeyine gelmesi gereklidir. Birey dışarıdan çok az uyarıcı alıyor ve uyarıcılara kapalıysa (ör: uyku hali) uyarılmışlık düzeyinin düşük, çok fazla uyarıcı almışsa (ör: panik hali) yüksek uyarılmışlık düzeyindedir anlamına gelir. Her iki durumda öğrenmeyi zorlaştırır. İyi bir öğrenme için orta düzeyde bir uyarılmışlık hali gerekmektedir. 2. Kaygı: Kaygı, nedeni belli olmayan korku ya da sürekli kötü bir şey olacağına dair hissin baskın olduğu psikolojik durum olarak tanımlanır (Cüceloğlu, 1991; Morgan, 2006). Genel uyarılmışlık hali için geçerli olan durum kaygı için de geçerlidir. Orta düzeyde bir kaygı duymak öğrenmeyi kolaylaştırmaktadır. Kaygının öğrenmeye etkisi bireysel farklılıklar gösterir. Akademik yetenek ve benlik saygısı gibi özellikler kaygının öğrenme üzerinde etkisini çeşitlendirmektedir. Morgan (2006) a göre akademik yeteneği çok yüksek ya da çok düşük olan öğrencilerde kaygı durumu fazla etkili olmamaktadır. Ancak orta akademik yetenekteki öğrenciler için kaygı önemli bir etkendir. D) Eski Yaşantıların Aktarılması: Öğrenmenin gerçekleşmesinde, yeni bir bilginin ya da yeni bir becerinin öğrenilmesi büyük oranda öğrenilecek bu yeni bilgi veya beceriyle ilgili olan ön (eski) yaşantılara bağlıdır. Çünkü her yeni öğrenme eski öğrenmenin üzerine kurulur (Selçuk, 2010). Yani birey öğrenmeyi kolaylaştıracak başka bilgilere sahip olduğunda öğrenme kolaylaşır. Bunun tersi de söz konusu olabilir, bu durumda bireyin önceki bilgileri yeni bilgiler öğrenmesini zorlaştırabilir. Buna öğrenmede aktarım 177

10 veya transferans denir (Bacanlı, 2001). Söz konusu aktarmanın yeni öğrenmeye katkısı varsa, buna olumlu aktarma (pozitif transferans), engelleyici bir özelliği varsa buna da olumsuz aktarma (negatif transferans) adı verilmektedir (Morgan, 2009). Olumlu ve olumsuz aktarmaya birer örnek vermek gerekirse; 1. Olumlu Aktarma: Bisiklet kullanmayı bilen birinin motosiklet kullanmayı kolay öğrenmesi, araba kullanmayı bilen bir bireyin yeni aldığı başka bir marka arabayı kullanabilmesi gibi. 2. Olumsuz Aktarma: İki parmak daktilo kullanan bireyin, 10 parmak daktilo kullanırken zorlanması, Q klavye kullanan bireyin F klavyeyi öğrenmede zorlanması gibi. Olumsuz transferle ilişkili olan bir diğer kavram da ket vurmadır. Ket vurma öğrenilmiş bir malzemenin hatırlanması sırasında ortaya çıkan bozucu etkiye denir. İkiye ayrılır ileriye ket vurma ve geriye ket vurma. İleriye ket vurma; öğrenilmiş iki malzemeden daha önce öğrenilen daha sonra (daha yeni olan) öğrenilmiş olanı hatırlamayı engellemesi ya da bozmasıdır. Örneğin, bireyin yeni aldığı bankamatik kartının şifresini eski bankamatik kartının şifresiyle karıştırması ya da cep telefon numarasını değiştiren birinin numarası sorulduğunda eski numarasını söylemesi gibi. Geriye ket vurma; yeni öğrenilmiş olan bir malzemenin önceden (eski) öğrenilmiş olan bir malzemenin hatırlanmasını engellemesi veya bozmasıdır. Örneğin Almanca bilen bir kişinin İngilizce öğrenmeye başladıktan sonra Almanca kelimelerin anlamını unutması sürekli aklına kelimelerin İngilizce anlamlarının gelmesi gibi. Olumlu ve olumsuz aktarmada, önceki öğrenme durumunda yer alan uyarıcı ve davranımlarla, yeni gerçekleştirilen öğrenmedeki uyarıcı ve davranımlar arasındaki benzerlikler önem arz etmektedir (Morgan, 2009). Bunlara ek olarak Solomon ve Perkins (1989) alt düzey ve üst düzey aktarım (transferans) kavramlarından söz etmektedir. Alt düzey transferans, spontane (kendiliğinden) veya otomatik olarak gelişmiş ve iyice yerleşmiş becerileri anlatır. Daha önce denenmiş eylem ve becerilerde gerçekleşir. Davranışlar, durumun benzerliğinden dolayı otomatik olarak ortaya çıkar. Bazen kişi ne yaptığından habersiz bir şekilde transferi gerçekleştirebilir. Bir arabayı kullanmayı öğrenen kişinin diğer arabaları da kullanabilmesi, bir kişinin farklı diş fırçaları ile dişini fırçalayabilmesi, bir matematik problemini okulda ve evde çözebilmesi gibi. Üst düzey transferans, soyut ve zihinseldir; bir durumda bilinçli bir soyutlama modeli oluşturmayı ve bu sayede diğer durumlarla bağlantı kurmayı içerir. Öğrenciler bir kuralı, ilkeyi, ilk örneği, şemayı vb. öğrendiklerinde ve bu öğrendiklerini daha genel bir şekilde kullandıklarında oluşur. Öğrenciler kuralı otomatik olarak uygulamadıklarından dolayı transfer mantıksal bir tercihtir. Öğrenme 178

11 sırasında ve daha sonrasında öğrenciler, bir problemin ana öğelerini öğrenip hangi beceri, strateji veya davranışı kullanacaklarına karar verdiklerinde soyutlama yapmış olurlar. E) Güdü (Motivasyon): İstekleri, arzuları, gereksinimleri, dürtüleri ve ilgileri kapsayan genel bir ifadedir. Güdüler organizmayı uyarır ve harekete geçirirken, organizmayı belirli bir amaca doğru yönlendirir. Açlık, susuzluk, uyku, cinsellik gibi fizyolojik kökenli güdülere dürtü adı verilir. Başarı, sevgi, sosyal onay, statü gibi daha karmaşık olanlarına gereksinim (ihtiyaç) denilmektedir (Cüceloğlu, 1991; Morgan, 2006). Güdüler bir defa ortaya çıkıp doyurulduğunda ortadan kalkar yani doyurulmuş olur. Ta ki İhtiyaç hissedilen durum (açlık, uyku vb.) tekrar ortaya çıkana kadar. İhtiyaç hissedilen durum tekrar ortaya çıktığında ise güdülenmiş davranış organizma tarafından tekrar gösterilmeye başlar. Bu durum güdülerin döngüsel olduğuna işaret etmektedir. Locke (2000) güdülenmede 4 önemli kavrama işaret etmektedir; 1. İhtiyaçlar (fizyolojik ve psikolojik sağlık için gerekli olanlar), 2. Değerler (bireyin kendisi için faydalı gördüğü ve elde etmeye ve/veya sürdürmeye çalıştıkları), 3. Amaçlar veya niyetler (davranışın amacı veya niyetin ne olduğu?), 4. Duygular (güdü bir amaca veya değere ulaşmak için duyulan bir istek olduğundan değerleri ve duyguları bütünleştirir). Güdüler içsel veya dışsal kaynaklı olabilirler. İçsel güdülenmede bireyi harekete geçiren durum, kendi içsel ödüllendirme sistemine bağlıdır. Bunlar; açlık, susuzluk gibi fizyolojik dürtüler ya da merak, ilgi, başarma gibi sosyal güdüler olabilir. Evden okula giderken veya okuldan eve gelirken bir çocuğun otobüste devamlı kitap okuması, uçaklara ilgisi olan birinin uçaklar hakkında kendi kendine araştırma yapması gibi. Birey yaptığı etkinliklerden dolayı mutluluk ve/veya hoşnutluk duyar. Genellikle başarılı hissedeceği şeyleri yapmaya yönelerek yaptıklarından keyif alır. Aynı zamanda özsaygısı artar ve bir gruba ait olma duygusu gelişir. Raffiini (1996) ye göre, içsel güdülenme, bir öğrencinin akademik yönden başarılı olma ihtiyacını ve kendi kararları üzerindeki kontrolünü attırır. Dışsal güdülenme ise, öğrencileri öğrenme esnasında dışsal olarak etkileyen unsurlardır. Ödül alma, cezadan kurtulma, sosyal onay gibi bireyin dışında oluşan güdülenme durumları söz konusudur. Davranışçı kuramda yer alan pekiştirmeler gibi. Bunu şöyle bir örnekle açıklayabiliriz. Ayşegül anne babasının harçlığını kesmemesi için veya öğretmeninin gözüne girmek için derslerine çalışır ise dışsal kaynaklı güdülenmiş demektir. Eğer Ayşegül merak ettiği şeyleri öğrenmeye çalışıyor bundan da keyif alıyorsa veya derslerine çalışarak ilerde hayal ettiği mesleği yapmak istiyorsa içsel 179

12 kaynaklı güdülenmiş demektir. Bazı araştırmalarda içsel güdülenmenin başarıyı arttırdığı sonucuna ulaşılmıştır. Gottfried (1985), 567 ilköğretim ve ortaöğretim öğrencileri ile gerçekleştirdiği çalışmasında içsel güdülenmenin akademik başarı üzerindeki etkisini incelemiştir. Sonuçlar, içsel güdülenmenin başarı ve yarışma algısı ile olumlu ilişkiler gösterdiği ancak akademik kaygı ile olumsuz ilişkisi olduğunu ortaya koymuştur. Cameron ve Pierce (1994) ın yaptıkları bir meta analiz çalışmasının sonucunda; sözel övgüler ve olumlu geri bildirimlerin içsel güdülenmeyi arttırdığı, bununla beraber dışsal güdülenmede kullanılan ödül ve pekiştireçlerin ise içsel güdülenmeye zarar vermediği ifade edilmiştir. Bireyi harekete geçiren güdüler birincil güdüler ve ikincil güdüler olarak ikiye ayrılır. Birincil güdüler daha çok fizyolojik olup bedensel gereksinimlerin doyurulmasına yöneliktir. Açlık, susuzluk, cinsellik, uyku, güvenlik, tuvalet ihtiyacı gibi. İkincil güdüler ise, öğrenme yaşantıları sonucunda oluşmuştur. Başarma, güç, ait olma, yakın ilişkiler kurma, egemenlik gibi. Bunların içinde evrensel olanlar bulunurken, içinde yaşanılan toplum tarafından şekillenenler de mevcuttur. İkincil güdüler zaman zaman da dolaylı olarak birincil güdüleri doyurma yönünde hareket eder. Örneğin para yalın hali ile bir kâğıt parçasıdır. Bunun yanında para ile açlığınızı giderebilir, su alabilirsiniz. Aynı zamanda çok para kazanarak güç elde edebilir, yakın ilişkiler kurabilirsiniz. Bütün canlıların güdülenmesi aslında yaşamın devam ettirme ve potansiyellerini ortaya çıkarma isteğiyle ilişkilidir. Güdülenme insan öğrenmesinde de diğer canlıların öğrenmesi kadar önemlidir. Yeterince güdülenmeyen birey diğer koşullar sağlanmış olsa bile (yaş, zeka, olgunluk, hazırbulunuşluk gibi) istenilen öğrenmeyi gerçekleştiremeyebilir. Eğitimöğretim durumlarında öğrencileri öğrenmeye güdüleyecek ortamların oluşturulması gerekmektedir. F) Dikkat: Grabe (1986) ye göre dikkat, kişinin amaçlarına ulaşabilmesi ve bilişsel süreçleri harekete geçirip sürdürmesi için harcadığı sınırlı insan kaynağıdır. Aynı zamanda dikkat, bilincin belli bir noktada toplanması halidir. Dikkat, insanların algısı ve öğrenmesi üzerinde etkilidir. Bu nedenle öğrenme için gerekli bir önkoşuldur. Duyu organları yoluyla bireyler gün içerisinde sayılamayacak kadar çok uyarıcıyla karşı karşıya gelirler. Bunlardan hangisinin algılanacağı yani seçileceği dikkat ile ilişkilidir. Bu açıdan Shunk (2009) dikkati, birçok potansiyel girdinin bazılarını seçme süreci olarak tanımlamaktadır. Birey tarafından dikkat edilen uyarıcının ise, yine bireyin ihtiyaçlarına, güdüsüne veya olgunlaşma durumu gibi unsurlara göre şekillendiği unutulmamalıdır. Örneğin, öğrenmenin iyi olması için öğrencinin derse karşı dikkatinin olması gerekir. Bunun için öğretmen çeşitli 180

13 pekiştireçler verme ya da kaygılandırma gibi yolları kullanarak öğrencinin dikkatini çekmeye çalışabilir. Tablo 1: Öğretmenlere Öğrencinin Dikkatini Toplamak ve Sürdürmek İçin Bazı Öneriler (Schunk, 2009). Araç İşaretler Hareket Uygulama Öğrencilere derslerin başında ya da etkinlikleri değiştirmeleri gerektiğinde işaretler vermek. Öğrenme materyalini sınıfa sunarken hareket etmek. Öğrenciler sıralarında çalışırken sınıf içerisinde dolaşmak. Çeşitlilik Farklı eğitim materyalleri ve öğretim araçları kullanmak. Tek düze konuşmalardan kaçınmak. İlgi Dersleri uyarıcı materyallerle işlemek. Ders sırasında farklı zamanlarda öğrencilerin ilgisini çekmeye çalışmak. Sorular Öğrencilerden dersin bir bölümünü, dinledikleri veya anladıkları bir kısmını kendi kelimeleriyle anlatmasını istemek. Kendi öğrenmelerinden kendilerinin sorumlu olduğunu vurgulamak. 2. Öğrenme Yöntemleriyle İlgili Faktörler İyi bir öğrenme için kullanılan yöntemlerin öğrenmeyi kolaylaştırması ya da zorlaştırması üzerinde durulmaktadır. A) Öğrenmeye Ayrılan Zaman: Öğrencilerin öğrenme için ayırdıkları zaman bireysel farklılık gösteren ve öğrenmeyi etkileyen önemli bir faktördür. Öğrenciler aralıklı çalışma ya da toplu çalışma stratejilerini kullanırlar. Aralıklı çalışma; günde birkaç saat veya haftada birkaç saat gibi programlar yaparak öğrencinin öğrenme malzemesini (konu-ders-kitap vb.) sistematik bir biçimde tekrar etmesi, yani çalışmasıdır. Toplu çalışma; öğrenme malzemesini (konu-ders-kitap vb.) sadece sınav zamanı sıkışık bir şekilde çalışan öğrenme stratejisini anlatır. Bu öğrenciler bir dönem veya bir yıl öğrenme malzemesiyle ilgilenmezler sınav gününden önceki gece sabahlayarak sınava hazırlanırlar (Bacanlı, 2001; Morgan, 2006). Burada hangisi daha faydalıdır sorusunun net bir yanıtı bulunmamaktadır. Toplu çalışan öğrencilerin ertesi gün yapılan sınavlarda daha başarılı oldukları ve daha yüksek notlar aldıkları da görülmektedir. Öğrenciler kısa zamanda 181

14 yüksek notlar aldıkları bu yöntemi tercih etmektedirler. Yalnız bu bilgiler kısa sürede unutulmaktadır. Aralıklı çalışan öğrencilerin öğrendiği bilgilerin ise daha uzun süre hatırlandığı görülmektedir. Aralıklı çalışmada öğrenmenin daha kalıcı olduğu görülmektedir. Bu noktada uzun süre hatırlanması istenilen bilgilerin aralıklı çalışma yöntemiyle öğrenilmesi, daha sonra işe yaramayacağı düşünülen bilgilerin ise toplu çalışma ile öğrenilmesi iyi sonuçlar vermektedir denilebilir (Bacanlı, 2001). B) Öğrenilen Konunun Yapısı: Her öğrenme malzemesinin (konu-derskitap vb.) kendine özgü bir yapısı vardır. Öğrenme malzemesi yapısına göre parçalara bölerek çalışma ve bütün halinde çalışma olarak ikiye ayrılabilir. Burada da hangisinin daha faydalı olduğu konuya, derse veya kitaba göre değişmektedir. Parçalara bölerek öğrenme; genel olarak eğitim sistemleri parçalara bölerek öğrenmenin üstün olduğu bazı durumlardan söz etmektedir. Bunlardan biri, bütünü parçalara ayırmanın kolay olması. Örneğin yabancı dildeki kelimelerin öğrenilmesi, bazı boks, golf gibi spor becerilerinin öğrenilmesi gibi. İkincisi, öğrenilecek malzemenin aşırı uzun olması. Bu durumda öğrenci malzemeyi baştan sona tekrarlarken toplu öğrenmenin olumsuz etkileriyle karşı karşıya gelir. Üçüncüsü, parçalara bölerek öğrenme, öğrenenin güdülenmesine yardımcı olmakta, bir malzemeyi iyice öğrenmenin verdiği kendini başarılı hissetme duygusunu yaşamasını sağlamaktadır. Öğrenme malzemesi uzun ve zor ise bu kural çok daha önemlidir. Ancak, parçalara bölerek öğrenmenin iki olumsuz yönü vardır; bunlardan ilki öğrenilen parçaların bir araya getirilmesi için ek tekrarlara ihtiyaç duyulmasıdır. Diğeri de, parçaları birbirine karıştırma ve sıralarını bozma tehlikesidir. Bütün halinde öğrenme; bazı koşullarda da bütün halinde öğrenme parçalara bölerek öğrenmeden daha verimlidir. Bunlardan birincisi, öğrenme malzemesinin tamamının parçalara bölünemeyecek kadar kısa olduğu zamandır. İkincisi, öğrenme malzemesinin kolay anlaşılır ve birbirine kolay bağlanabilir olduğu durumlardır. Üçüncüsü ise, öğrenenin kendisine bağlıdır. Öğrenenin öğrenme becerisi, yeterliliği, zeki ve çabuk kavrayan biri olması durumunda bütün halinde öğrenme daha verimli olacaktır (Morgan, 2006). Üniversite öğrencilerine birçok öğrenme malzemesi (konu, ders, kitap vb.) için geçerli olabilecek şöyle bir çalışma şekli önerilebilir; öğrenci bütün halinde çalışma yöntemi ile işe başlamalı, dikkat gerektiren bölümlere daha fazla eğilmeli, üzerinde daha fazla durmalı yani parçalara bölmeli ve sonra tekrar bütün olarak çalışma yöntemine dönmelidir. Kısaca bir ders kitabındaki bir bölümü çalışırken bütünparça-bütün sıralaması şeklinde çalışmak iyi bir strateji olabilir (Morgan, 2006, s, 124). 182

15 C) Öğrencinin Aktif Katılımı: Burada öğrencinin öğrenme malzemesi karşısındaki duruşunu, öğrenme malzemesi ile ne kadar haşır neşir olduğunu anlatmaktan söz edilmektedir. Öğrencinin bir öğrenme durumunda pasif olmasından aktif olmasına doğru giden süreç dinleme--okuma--yazma-- anlatma şeklinde oluşmaktadır. Dinleme durumunda öğrenci pasif durumdadır. Anlatmaya gelindiğinde ise aktiftir. Bir öğrenci dinleme yönteminden anlatma yöntemine doğru gittikçe öğrenmesi artar. Bu durumda iyi bir öğrenme için önce dinlemek, sonra okumak ardından yazmak ve en sonunda da anlatmak iyi bir öğrenme yöntemi olarak sıralanabilir (Bacanlı, 2001). Örneğin, sınav öncesinde öğrencilerin diğer öğrencilerle bir araya gelerek, bir öğrencinin soru sorup diğerinin cevaplaması kullanılan anlatma yöntemlerinden biridir. Bunları yaparken öğrencinin temel çalışma becerilerine sahip olması beklenmektedir. Bunlar kısaca; 1. Not tutma, 2. Önemli yerlerin altını çizme, 3. Gözden geçirme, 4. Ana hatları çıkarma, 5. Ana fikri çıkarma, 6. Grafik veya şema çizme, 7. Örnekleri yazma, 8. Yüksek sesle tekrar yapma, 9. Başkasına anlatma (Eggan ve Kauchak, 2004) şeklinde ifade edilebilir. D) Geri Bildirim: İyi bir öğrenmenin gerçekleşebilmesi için, öğrencinin öğrenip öğrenmediği ya da ne kadar öğrendiği ile ilgili olarak bilgilendirilmesidir. Kısaca öğrenme sonucunun hemen bilinmesidir (Bacanlı, 2001). Öğrenci eksiklerinin ve/veya hatalarının neler olduğu hakkında hemen dönüt alırsa genellikle çabuk öğrenir. Ne kadar gelişme gösterdiğini bilmeyen öğrenci ise yavaş öğrenir veya hiç öğrenemeyebilir (Morgan, 2006). Örneğin, sınava giren öğrencinin sınav sonuçları hakkında hemen bilgilendirilmesi, öğrenciye cevap anahtarının verilmesi veya soruların sınıfta çözülmesi yoluyla öğrenciye dönüt verilebilir. Geri bildirimin (dönüt) öğrenen açısından yararları şöyle sıralanabilir; 1. Önbilgilerinin doğruluğunu test etmiş olur, 2. Aktarmayla yeni yapılandırdığı bilgilerin geçerliğine ilişkin bilgi edinir, 3. Konuya ilişkin mevcut anlayışını detaylandırmasına yardımcı olur, 4. Yeterliliğine ilişkin bilgi verir, 5. İçsel motivasyonu arttırır (İkiz, 2007). 183

16 3. Öğrenilecek Malzeme ve Öğrenme Ortamı İle İlgili Faktörler Öğrenme malzemesi ile öğrenilecek konu, şekil, şema, grafik, kitap, formül vb. anlatılmaktadır. Öğrenme malzemesinin taşıdığı bazı özellikler onun öğrenimini kolaylaştırabilir veya zorlaştırabilir. Telaffuz edilebilirlik bunlardan biridir. Telaffuz edilebilirlik sözel öğrenme malzemesinin öğrenilme hızını etkileyen bir faktördür. Araştırmalar kolay telaffuz edilen sözcüklerin daha kolay öğrenildiğini ortaya koymuştur. A) Algısal Ayırt Edilebilirlik: Genellikle etrafındaki malzemeden kolay ayırt edilebilenler çabuk öğrenilir. Örneğin, herkesin siyah takım elbise giydiği bir davette bir kişinin beyaz takım elbise giymesi gibi. Burada önemli olan kavram dikkattir. Ayırt edilebilirlik dikkati çeker ve bir şeye ne kadar çok dikkat ederseniz o şeyi öğrenmeniz o kadar kolay olur (Morgan, 2009). Evinize girmek için evinizin kapısını diğer kapılardan ayırt etmeniz gerekir yine çocuğunuzu okuldan almaya gittiğinizde onu diğer önlüklü/formalı çocukların arasından ayırt etmeniz gerekir. Ayırt etmede başarısız olunduğunda istenmeyen durumlarla karşılaşılabilir ve bu durum zaman ve emek kaybına yol açar. Öğrenilmesi gereken malzeme açısından konu ele alındığında ise, öğrenilmesi gereken uyarıcının (bölüm, paragraf, şekil, grafik, şema, formül vb.) diğer uyarıcılardan ayırt edilerek incelenmesi, irdelenmesi, anlaşılması yani öğrenilmesi gerekmektedir. B) Anlamsal Çağrışım: Öğrenilmesi istenen bir konu, bir kavram bireyin önceki bilgi birikimleriyle ve/veya geçmiş yaşantılarıyla ne kadar ilişkili ise öğrenme o kadar kolay olmaktadır. Bir kelime söylendiğinde öğrencinin aklına, geçmiş öğrenmeleri ya da yaşantısıyla ilişkili diğer kelimeler gelebilmektedir. Anlamsal çağrışımlar olarak adlandırabileceğimiz bu bağlantılar arttıkça, yani bir kavram diğer bir kavramı, o da başka bir kavramı çağrıştırdıkça öğrenme olasılığı da gittikçe artacaktır. Bu çağrışımsal basamaklar her bireyin zihninde farklı farklı olabilecektir. 184

17 Okul Öğrenci Öğretmen Teneffüs Ödev İnek Sert İlkeli Kantin Top Defter Süt Kuralcı Adil Tost Futbol Kitap Ot Notu kıt Dürüst Gofret Basketbol Şekil 2: Örnek Anlamsal Çağrışım Basamakları Psikologlara göre bir malzeme ne kadar anlamlı ise öğrenilmesi de o kadar kolaydır. Bu nedenle anlamsız hecelerin öğrenilmesi anlamlı kelimelerin öğrenilmesine göre daha zordur. Bu durumda bir malzemeyi anlamlı yapan şeylerin neler olduğu ele alınmalıdır. Bunlar da çağrışımsal, kavramsal ve basamak dizilerine ilişkin anlamlar olarak üçe ayrılmaktadır (Morgan, 2009). Çağrışımsal anlam; sözel bir malzemeyi çalışırken nelerin hatıra geldiğini anlatır. Sözel bir malzemeyi çalışırken çok çağrışım oluyorsa bu malzeme çok anlamlıdır demektir. Yani bir cümlede bulunan kelimelerle ilgili sizin ne kadar çok yaşantınız varsa, cümleyi öğrenmeniz ve hatırlamanız o kadar kolay olacak demektir. Bunun öğrenen ile ilgili faktörler olarak anlatılan aktarım (transferans) kavramıyla ilişkili olduğunu hatırlayınız. Bu nedenle öğretmenler kendi anlamsal çağrışımlarını kullanabilmeleri için öğrencilerinden, ders kitabındaki bir bölümü, okudukları bir öyküyü/romanı vb. kendi kelimeleriyle özetlemelerini ister. C) Kavramsal Gruplandırma: İlk olarak kavramın ne olduğu anlaşılmalıdır. Türk Dil Kurumu nun tanımları incelendiğinde, kavram; 185

18 1. Bir nesnenin veya düşüncenin zihindeki soyut ve genel tasarımı, mefhum, fehva, konsept, nosyon. 2. Felsefe açısından kavram, nesnelerin veya olayların ortak özelliklerini kapsayan ve bir ortak ad altında toplayan genel tasarım, mefhum, konsept, nosyon, olarak tanımlandığı görülmektedir (TDK, 2012). Bu durumda gemi kavramını tanımlarken; onu diğer taşıtlardan, ayrıca suda giden diğer taşıtlardan ayıran özelliklerini ve türlerini sınıflandırarak tanımlamak gerekir. Şöyle bir tanım yapılabilir; gemi, su üstünde gidebilen, bir yerden bir yere insan, yük ve farklı şeyler taşıyabilen büyük bir taşıttır. Yolcu gemisi, servis gemisi, yük gemisi, savaş gemisi gibi türleri vardır. Öğrenilmesi istenilen bir konunun kavramsal benzerliklere ve/veya farklılıklara göre yani özelliklerine göre gruplandırmak konunun öğrenilmesini kolaylaştıracaktır. Çünkü birbirine yakın veya benzer kavramları öğrenmek kolaydır. Ayrıca birbirine yakın veya benzer olan kavramları gruplar haline getirmek öğrenilebilirliği de arttıran bir durumdur. Bu nedenle kavramlar gruplandırıp basamaklar haline getirilirse öğrenme kolay gerçekleşir (Bacanlı, 2001). Şekil 3 de görüldüğü gibi gruplandırma yolu ile kavramsal basamaklar dizisi oluşturulabilir. Burada kavramsal basamaklar dizisinin, çağrışımsal anlam dizisinden farklı olduğunu unutmamak gerekir. Şöyle ki, çağrışımsal anlam dizisi öznel olup, bireyin geçmiş yaşantılarına dayanır. Ancak, kavramsal basamaklar dizisi mantıksal birtakım kurallara dayandığı için her yerde, her zaman, herkes tarafından aynı şekilde oluşturulabilir (Bacanlı, 2001). Öğretmenlere, ders başında veya sonunda, sınıflarında her öğrencinin konuyu anlamasını ve öğrenilenleri daha uzun süre hatırlamasını sağlayacak böyle kavramsal basamaklar dizisi oluşturması önerilebilir. Bu kavramsal basamaklar dizisi öğrencilerden, sınıfta veya ödev olarak hazırlanmak üzere istenebilir. 186

19 Canlılar İnsanlar Hayvanla r Bitkiler Kadınlar Erkekler Omurgalı lar Omurgası zlar Çiçekli bitkiler Çiçeksiz bitkiler Balıklar Süngerle r Kök Damarlı Kuşlar Sölenterl er Gövde Damarsız Kurbağal ar Yassı solucanlar Yaprak Sürüngen ler Yuvarlak solucanlar Çiçek Memelile r Böcekler İlkel kordalılar Şekil 3: Örnek Kavramsal Basamaklar Dizisi Öğrenmeyi Dolaylı Etkileyen Faktörler Öğreten (öğretmen) ve öğrenme ortamıdır. Sınıf yönetimi dersinde konunun üzerinde daha detaylı olarak durulacağından burada konu hakkında bazı bilgiler vermekle yetinilmiştir. Öğrenme, bir öğrenen ve bir öğreten arasında ya da bir sınıf ortamında gerçekleşiyor ise öğreten (öğretmen) faktörü ortaya çıkar. Planlı bir öğretim etkinliği içerisinde öğreten (öğretmen) eğitim-öğretim işini planlayan ve uygulayan kişidir. Bu durumda öğrenmenin gerçekleşmesi için; öğretenin (öğretmenin) bilgisi, tecrübesi, becerisi, yaklaşımı, iletişimi vb. gibi değişik faktörler öğrenenin öğrenmesinde etkili hale gelebilir. 187

20 Bunun yanında öğrenmeyi dolaylı olarak etkileyen öğrenme ortamı psikolojik ortam ve fiziksel ortam olarak genelde ikiye ayrılabilir. Psikolojik ortam, en genel anlamı ile öğrenme için uygun kişiler arası ilişkilerin olup olmadığını anlatır. Bir sınıfta bu, sınıfın iklimi ya da sınıfın havasıdır. Öğrenme ortamı, ortamda bulunan tüm bireylerin (öğrenen-öğreten) tutumlarını, becerilerini ve ilişkilerini yansıtır. Daha geniş olarak ele alındığında bu aynı zamanda veli-okul, veli-öğretmen, okul-öğretmen, okulöğrenci, öğrenci öğretmen, öğrenci-veli ilişkilerinden etkilenir ve bunları etkiler. Sınıf içerisinde olumlu psikolojik havayı oluşturan ve sürdüren kişi öğreten (öğretmen) dir. Fiziksel ortam ise; öğrenmenin gerçekleşmesini sağlayan uygun çevresel koşulları anlatmak için kullanılır. Isı, ışık, koku, gürültü, temizlik, estetik gibi. Uygun ısı, ışık, koku, temizlik, estetik ve gürültüsüz bir ortam öğrenme için istenilen bir durumdur. Bu nedenle öğrenen (öğrenci) için uygun fiziksel koşulların sağlanmasının öğrenmeyi olumlu etkileyeceği düşünülür. Eğitim-Öğrenme İlişkisi İnsanoğlu duyu organlarını kullanarak çevresi ile etkileşim kurar böylece yeni davranışlar öğrenir. İnsanlar davranışlarını öğrenme yoluyla değiştirir. Bu öğrenmelerin bir kısmı kendiliğinden yani informaldir. Bilim ve teknolojinin gelişimi, insanların meslek edinmeye başlamaları ve modern hayat ile birlikte insanoğlunun öğrenmesi eğitimcilerin çalışmaları ile birlikte planlı, programlı yani formal bir duruma gelmiştir. Çağdaş eğitim anlayışına göre eğitimin genel amacı; bedenen ve ruhen sağlıklı, topluma etkin şekilde uyabilen insanlar yetiştirmektir. Toplumsal çevresel koşulları sorgulamadan aynen uymak ve sürdürmek (edilgen uyum) yerine toplumu ileriye götürebilecek, geliştirebilecek değişimleri de sağlayabilecek (etken uyum) bireyler yetiştirmektir. Çağdaş eğitimin amacı özetle bireyi kendisi için ve toplum için yetiştirmektir (Yeşilyaprak, 2004). Eğitimin en bilinen tanımı, bireyin davranışlarında kendi yaşantısı yoluyla ve kasıtlı olarak istendik değişme meydana getirme sürecidir (Ertürk, 1972). Eğitimin hedefinin ise, bir öğrencinin planlanmış ve tertiplenmiş yaşantılar sayesinde kazanması kararlaştırılan ve davranış değişikliği veya davranış olarak ifade edilmeye elverişli bir özellik (Ertürk, 1972) olarak ifade edildiği görülmektedir. Bu tanımdan anlaşılacağı üzere eğitimin hedefi bireylerin davranışlarında değişiklikler meydana getirmektir. Eğitim bilimi, insan davranışları ve bunları değiştirme yolları ile ilgilendiği için hemen hemen tüm bilim dallarıyla doğrudan ya da dolaylı olarak 188

21 ilgilidir. Ancak eğitim en çok sosyal bilimler alanında; psikoloji, sosyoloji, hukuk, ekonomi ve felsefeden yararlanmaktadır. Eğitimin temel hedefinin insan davranışlarını değiştirmek olduğu göz önüne alındığında, insan davranışlarını inceleyen psikoloji bilimini tekrar hatırlatarak, günümüzde eğitim psikolojisinin (gelişim ve öğrenme) eğitim sürecinin ayrılmaz ve tamamlayıcı bir parçası olduğu yaygın olarak kabul edilmektedir. Günümüzde psikolojiden yoksun bir eğitim süreci tam sayılmamaktadır (Kepçeoğlu, 1992). Bu nedenle eğitim-öğretim çalışmaları öğrencinin yaş, içinde bulunulan gelişim dönemi, ilgi, beceri, zeka, tutum, yetenek gibi özellikleri doğrultusunda eğitim psikolojisinin (gelişim ve öğrenme) verilerinden yararlanarak düzenlenmektedir. Eğitim psikolojisi bireyin/çocuğun/öğrencinin davranışları ve bu davranışları oluşturan nedenleri inceleyerek elde ettiği verileri eğitimde kullanır. Eğitim psikolojisi insanların nasıl öğrendiklerini ve öğrenmeye etki eden faktörleri açıklar. Eğitimciler, eğitim psikolojisinin verilerine dayalı olarak, çocukların gelişim özelliklerine uygun programlar, öğretme yöntemleri ve eğitim durumları geliştirir. Özet Doğuştan getirilen davranışlar refleksler ve içgüdülerdir. Refleksler doğuştan getirilen, belli basit bir uyarıcıya karşı, belli ve basit tepkiler gösterme eğilimidir. İçgüdüler ise, doğuştan getirilen, türe özgü davranış örüntüleri olarak tanımlanabilir. İnsanlarda içgüdüye benzer davranışlar vardır ki bunlara içgüdüsel davranışlar denir. Hayvan davranışlarının çoğu içgüdü ile meydana gelirken, insan davranışlarının neredeyse tümü öğrenme yoluyla kazanılmıştır. Öğrenmeyle doğrudan ilişkili olarak; öğrenenden, öğrenme yöntemlerinden ve öğrenme malzemesinden kaynaklanan faktörler bulunmaktadır. Öğrenenden kaynaklanan faktörlerin başında türe özgü hazır oluş yer alır. Her canlı türüne özgü davranışları öğrenebilir. Bunu yanı sıra olgunlaşma (yaş, zeka), genel uyarılmışlık hali ve kaygı, güdü (motivasyon), aktarım (transferans) ve dikkat öğrenmenin gerçekleşmesini ya da gerçekleşmemesini sağlayan önemli unsurlardır. Öğrenme yönteminden kaynaklanan faktörler, öğrenmeye ayrılan zaman (aralıklı ya da toplu çalışma), öğrenilen konunu yapısı (parçalara bölerek çalışma-bütün halinde çalışma) ve öğrenenin katılım durumu (dinleme okuma yazma anlatma) şeklinde açıklanmıştır. Öğrenme malzemesi ve öğrenme ortamı ile ilgili faktörler olarak algısal ayırt edilebilirlik, anlamsal çağrışım ve kavramsal gruplandırma 189

22 sayılabilir. Öğrenmeyle doğrudan ilişkili olmayan iki faktör vardır ki, bunlar öğreten (öğretmen) ve öğrenme ortamıdır. Tartışma Soruları 1. Öğrenme, refleks, performans, davranış, içgüdü, uyarıcı, tepki kavramlarını açıklayarak anlatınız. 2. Öğrenmeyi etkileyen faktörlerin kaça ayrıldığını yazarak, bu faktörleri açıklayınız. 3. İleriye ket vurma-geriye ket vurma kavramlarını birer örnekle açıklayınız. Değerlendirme Soruları 1. Ayşegül sürekli önceki adresinin aklına gel mesi sebebiyle yeni aldığı adresini öğrenmede güçlük çekmektedir. Bu durum aşağıdakilerden hangisiyle açıklanır? A) Geriye ket vurma B) İleriye ket vurma C) Olumlu transfer D) Kodlama E) Tepkisel koşull ama 2. Aşağıdakilerden hangisi reflekstir? A) Nefes almak B) Yüksekten korkmak C) Bir bebeği sevmek D) Topu yakalamak E) Yürümek 3. Öğrenme ve genel uyarılmışlık haliyle ilgili olarak aşağıdakilerden hangisi doğrudur? A) Uyarılma öğrenmeyi etkilemez B) Uyarılma öğrenmeyi olumsuz etkiler; uyarılma arttıkça öğrenme azalır C) Uyarılma öğrenmeyi olumlu etkiler; uyarılma arttıkça öğrenme artar D) Uyarılma belli bir düzeyde olmazsa öğrenme olmaz E) Uyarılma öğrenmeyle ilişkili değildir 4. I. Öğretmenin formasyon eksikliğinin olması II. Öğrenilenlerin karmaşık olması III. Öğrencinin duyu organlarındaki bozukluk IV. Öğrenmeye yeterince zamanın ayrılmaması V. Okulun dışındaki gürültüden etkilenmesi Yukarıdakilerden hangisi ya da hangileri öğrenmeyi doğrudan etkileyen faktörlerdendir? A) I, V B) IV, V C ) II, III, IV D) I, II, V E) I, III, V 5. Aşağıdakilerden hangisi öğrenme olarak kabul edilemez? A) Yalan söylemek B) Kopya çekmek C) Araba kullanmak 190

23 D) Öğretmenden korkmak E) Sarhoş olmak 6. Bir baba 3 yaşındaki oğluna iki tekerlekli bisiklete binmeyi öğretmeye çalışmakta ancak bunu başaramamaktadır. Babanın başarısızlığının en temel nedeni aşağıdakilerden hangisidir? A) Çocuğun dikkatinin dağınık olması B) Çocuğun öğrenme için uygun hazır olma düzeyinde olmaması C) Babanın kullandığı öğrenme yönteminin uygun olmaması C) Çocuğun genel uyarılmışlık düzeyinin düşük olması E) Çocuğun uygun zeka düzeyinde olmaması 7. Öğrenme faaliyetleri esnasında öğretmenin öğrencilere geribildirim- A) Öğrencilerin dikkatini konuya çekmesi dönüt vermesinin en önemli faydası aşağıdakilerden hangisidir? B) Sınıf içi psikolojik ortamın düzelmesine yardım etmesi C) Öğrencilerin gerekli düzeltmeleri zamanında yapabilmesi D) Dersle ilgili verdiği uygun örneklerin öğrenmeyi sağlaması E) Öğrencilerin derste sıkılmalarını önlemesi 8. Öğretmen, Türkçe dersinde isimler konusunu anlatmaktadır. İsimleri önce kök isimler ve türetilmiş isimler olarak ikiye; daha sonra türetilmiş isimleri isimden türeyenler, fiilden türeyenler, sıfattan türeyenler olarak üçe ayırmıştır. Öğretmenin uygulamaya çalıştığı kural aşağıdakilerden hangisid ir? A) Telaffuz edilebilirlik B) Algısal ayırt edilebilirlik C) Anlamsal çağrışım D) Kavramsal gruplandırma E) Kavramsal çağrışım 9. Ablası üniversitede öğrenci olan Murat, ablası kadar başarılı olarak çevresinden takdir alabilmek için derslerine çok çalışmaktadır. Murat ın durumunu aşağıdaki kavramlardan hangisi anlatır? A) İçsel güdülenme B) Dolaylı ceza C) Genel uyarılmışlık hali D) Olgunlaşma E) Dışsal güdülenme 10. Organizmanın gözlenebilen ya da gözlenemeyen açık veya örtük etkinliklerinin tümüne ne ad verilir? A) Davranış B) Yaşantı C) Öğrenme D) Güdü E) Hiçbiri CEVAP ANAHTARI: 1B 2A 3D 4C 5E 6B 7C 8D 9E 10A 191

24 Kaynaklar Atkinson, R. L., Atkinson, R. C., Bem, D. J. ve Hoeksema, S. N. (2008). Psikolojiye giriş (4. Baskı) (Çev. Yavuz Alogan). Ankara: Arkadaş Yayınevi. Bacanlı, H. (2001). Gelişim ve öğrenme (4. Basım). Ankara: Nobel Yayın. Cüceloğlu, D. (1991). İnsan ve davranışı. İstanbul: Remzi Kitabevi. Camero n, J. ve Pierce, W. D. (1994). Reinforcement, reward and instrinsic motivation: A meta analysis. Review of Educational Research, 64 (3), Çırak, Y. (2010). Öğrenmenin doğası ve temel kavramlar (Ed: A. Kaya). Eğitim psikolojisi. Ankara: PegemA Yayın. Eggan, P. ve Kauchak, D. (2004). Educational psychology: Windows on classrooms (6th Ed.). Upper Saddle River, NJ: Pearson Education Inc. Ertürk, S. (1972). Eğitimde program geliştirme. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Basımevi. Gerrig, Richard J. ve Zimbardo, Philip G. (2012). Psikolojiye giriş: Psikoloji ve yaşam (Çev. Gamze Sart). Ankara: Nobel Yayınevi. Grabe, M. (1986). Cognitive classroom learning: Understanding, thinking, and problem solving. In G.D. Phye & T. Andre (Eds). Attentional processes in education. Orlando: Academic Press. Gottfried, A. E. (1985). Academic instrinsic motivation in elementary and junior high school students. Journal of Educational Psychology, 77, Howe, M. (1980). The psychology of human learning. London: Harper&Rowe. İkiz, E. (2007). Öğrenmenin kapsamı ve etkileyen faktörler (Ed: M. Engin Deniz). Eğitim psikolojisi. Konya: Maya Akademi. Kepçeoğlu, M. (1992). Psikolojik danışma ve rehberlik (6. Baskı). Ankara: Kadıoğlu Matbaası. Kılıç, M. (2012). Öğrenmenin doğası (Ed: B. Yeşilyaprak). Eğitim psikolojisi. Ankara: Pegem Yayınları. Koptagel-İlal, G. (1982). Tıpsal psikoloji. İstanbul: Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Yayınları. 192