Doğal İşsizlik Oranı mı? İşsizlik Histerisi mi? Türkiye İçin Sektörel Panel Birim Kök Sınaması Analizi

Transkript

1 EGE AKADEMİK BAKIŞ / EGE ACADEMIC REVIEW Clt: 11 Sayı: Nsan 011 ss Doğal İşszlk Oranı mı? İşszlk Hsters m? Türkye İçn Sektörel Panel Brm Kök Sınaması Analz Is Natural Rate of Unemployment or Hysteress? Sector-Specfc Panel Unt Root Test Analyss for Turkey Bülent GÜLOĞLU 1, M.Serdar İSPİR ÖZET Bu çalışmada Türkye de sektörel şszlğn doğal şszlk oranı önsavıyla mı yoksa şszlk hsters önsavıyla mı açıklanablr olduğu ncelenmektedr. Bu amaçla Türkye dek 9 sektörün dönemn kapsayan şszlk oranı serlernden oluşan panel ver set oluşturularak, şszlk serlernn durağanlığı sınanmaktadır. Durağanlık, son dönemlerde gelştrlen ve her sektörde farklı tarhlerde ve farklı sayılarda kırılmaya zn veren br panel brm kök sınamasıyla sınanmaktadır. Elde edlen sonuçlar dğer çalışma sonuçlarından farklı olarak Türkye Ekonomsn oluşturan sektörlern şszlk oranlarının doğal şszlk önsavının özel br türü tarafından açıklanablr olduğunu göstermektedr. Anahtar Kelmeler: Doğal şszlk oranı, hster, panel brm kök test. ABSTRACT In ths study we nvestgate whether sector-specfc unemployment n Turkey s explaned by natural rate of unemployment or hysteress hypothess. We employ sectoral unemployment rate n nne Turksh leadng sectors coverng the perod and test the statonarty of unemployment rates. For the test we use a recently developed panel unt root test whch allows for dfferent number of structural breaks n unemployment seres n dfferent dates. Unlke the other studes, the results obtaned n ths study show that the sectoral unemployment can be explaned by a specal case of the natural rate of unemployment hypothess. Keywords: Natural unemployment rate, hysteress, panel unt root test. 1. GİRİŞ İşszlğn dnamk eğlmler hakkında lteratürde k öneml önsav mevcuttur. Bunlardan lk, Fredman (1968) ve Phelps (1968) tarafından ler sürülen doğal oran önsavıdır. Bu görüşe göre uzun dönemde şszlk, doğal oranına ulaşacak ve bu oran üzernde ücret enflasyonu le şszlk arasında br değş-tokuş lşks olmayacaktır (uzun dönem Phllps Eğrs doğal oran üzernde dkey olarak gerçekleşecektr). Buna karşılık kısa dönemde sözkonusu değş tokuş lşks (negatf eğlml Phllps eğrs) geçerl olacaktır. Bu sürecn ekonometrk olarak anlamı şszlk sersnn trend durağan ya da ortalamada durağan (ortalamaya dönme eğlmnde) olduğudur. Başka br fadeyle br şokun ardından şszlk oranı, uzun dönem denge sevyesne ger dönecektr. İşszlk le lgl knc yaklaşım hster önsavı olarak blnmektedr. Blanchard ve Summers (1986, 1987), Layard vd. (1991) ve Barro (1988) nun katkılarıyla şekllenen bu yaklaşıma gore, ş pyasasındak katılıklar nedenyle, şoklar şszlk düzey üzernde kalıcı etklere sahptr. Yan ekonomdek br şoktan sonra şszlk oranları artacak ve esk sevyesne ger dönmeyecektr. Bu durumda oluşacak yen dengede şszlk oranları esk sevyelernn çok üzerlernde olacaktır. Ekonometrk açıdan bunun anlamı şszlk sersnn durağan olmayan br süreç tarafından türetldğdr. İşszlk dnamklern doğal oran veya hster önsavlarıyla açıklamaya yönelk uygulamalı lteratür ağırlıklı olarak gelşmş ülke ekonomler (OECD ve AB üyes ülkeler) üzernde yoğunlaşmıştır. Sözkonusu çalışmalarda, breysel ekonomlern ve ülke gruplarının şszlk serler brm kök sınamalarına tab tutulmuş ve serlern durağan olup olmadıkları araştırılmıştır. Bu çalışmalara lk olarak Blanchard ve Summers (1986) ın Fransa, Almanya, İngltere ve ABD ekonomler çn yaptığı araştırma örnek gösterleblr. Yazarların bulgularına göre dönemnde Fransa, Almanya ve İngltere de hster önsavı geçerldr. Doğrusallık varsayımı altında breysel brm kök sınama yöntemlernn uygulandığı dğer bazı çalışmalara da Brunello 1 Doç. Dr., Pamukkale Ünverstes, İktsad ve İdar Blmler Fakültes, Ekonometr Bölümü, bguloglu@pau.edu.tr Yrd. Doç. Dr., Pamukkale Ünverstes, İktsad ve İdar Blmler Fakültes, İktsat Bölümü, sspr@pau.edu.tr 05

2 Bülent GÜLOĞLU, M.Serdar İSPİR (1990), Roed (1996), Feve vd. (003) ve Gray (004) örnek gösterleblr. Bu çalışmalarda Brunello (1990), dönemnde Japonya da, Roed (1996) dönemnde Avustralya, Kanada, Japonya ve AB ülkelernde, Gray (004) dönemnde İngltere de hster etklerne rastlarken, Feve vd. (003), dönemnde Avustralya, Belçka, Danmarka, Fnlandya, Hollanda, Kanada, Norveç ve İngltere de hster önsavını reddetmşlerdr. Song ve Wu (1998), Smyth (003) ve Chang vd. (005) se, doğrusallık varsayımı altında panel brm kök sınamalarının uygulandığı çalışmalar arasında yeralmaktadır. Song ve Wu (1998), dönem çn 15 OECD ülkesnde hster etksne rastlamazken, Chang vd. (005), dönem çn Belçka, Danmarka, Fnlandya, Fransa, İrlanda, İtalya, Portekz, İngltere ve Norveç te hster etks saptamışlardır. Smyth (003) se Avustralya eyaletlernn dönem şszlk verlernden hareketle hster önsavının geçerllğne karar vermştr. Sözkonusu çalışmalarda yer yer çelşkl sonuçlara rastlanması büyük ölçüde brm kök sınama yöntemlernn farklılığı ve konu bağlamında seçlen yöntemlern yeterszlğ le zah edleblr. Doğal oran önsavına yapısalcı okulun etks le yapılan katkılar konu le lgl lteratüre farklı br boyut kazandırmıştır. Pssardes (1990), Phelps (1999), Blanchard ve Wolfers (000) gb ktsatçılara göre, doğal şszlk oranı çsel br ktsad değşken gb pyasa hareketlernden etklenmektedr. Bu durumda ekonomde meydana gelen şoklar şszlk üzernde kalıcı br etk yaratmaktadır. Başka br fade le şoktan sonra şszlğn uzun dönemde denge değerne uyarlanma hızı yavaş olacaktır. Yazarlar bu durumu doğal şszlk oranının özel br türü olarak ele almaktadır. Bu bakış açısına göre hster, şokların tamamen kalıcı olduğu duruma karşılık gelmektedr. Ekonometrk açıdan şokların etksnn uzun sure kalıcı olduktan sonra azalmaya başladığı durum, uzun hafıza süreçler -Cuestas ve Gl-Alana (009)- ve yapısal kırılmalı durağan süreçler -Camarero vd. (006, 008)- le zah edleblr. Burada dkkat edlmes gereken nokta şokların kalıcılığının yakın brm kök sürecne, hsternn se brm kök sürecne karşılık geldğdr. Gl-Alana ve Henry (003), İngltere dek dönem şszlk dnamklernn uzun hafıza süreçlern analz ederken, şszlk le reel faz ve petrol fyatları arasında kesrl eşbütünleşme lşks tespt etmşler buna karşılık şszlk sersnn bütünleşme derecesnn 1 den büyük (1.18) olduğunu saptamışlardır. Caporale ve Gl-Alana (007), öncek çalışmalardan farklı olarak İngltere, Japonya ve ABD ekonomler çn, hster etksn uzun hafıza süreçlern, yapısal kırılma ve doğrusal olmayan dnamkler le brlkte ele alarak, ABD ve Japonya da (sırasıyla ve dönemler çn) yapısalcı okulun görüşlern, İngltere de se ( dönem çn) hster önsavını doğrulayacak sonuçlara ulaşmışlardır. Candelon vd. (009), ABD ekonoms sektörlernn dönem sşszlk serlernn, yapısal kırılma ve mevsmsel şokların etkleryle brlkte uzun hafıza süreçlern analz ederken, yapısalcı okulun görüşünü destekler bulgulara ulaşmışlardır. Bu çalışmada dkkat çekc husus, sektörlern şszlk serlern geleneksel mevsmsel düzeltme yöntemler le fltreledkten sonra hster etksnn ortaya çıkıyor olmasıdır. Cuestas ve Gl-Alana (009) se, Merkez Doğu Avrupa ülkelernn şszlk serlernn, yapısal kırılma ve doğrusal olmayan özellkler le brlkte kesrl bütünleşme süreçlerne bağlı olarak, serlern ortalamaya dönme eğlmnde fakat şokların etklernn uzun süre kalıcı olduğu sonucuna ulaşmışlardır. İşszlk serlernde br veya brden fazla yapısal kırılmanın varlığı halnde durağanlık süreçlernn analz edldğ bazı çalışmalar se şu şeklde özetleneblr: Arests ve Marscal (000) OECD ülkesnn dönem verleryle k kırılmalı brm kök sınaması sonuçlarına göre, Almanya, Avustralya, Belçka, Danmarka, Fnlandya, Kanada, Lüksemburg, İsvçre ve İngltere de hster etksne rastlamamışlardır. Yazarlar ayrıca, bu çalışma bulgularından hareketle yapısal kırılmaların dkkate alınmadığı brm kök sınama yöntemlernn konu bağlamında hatalı belrleme sorunu olduğunu saptamışlardır. Murray ve Pappell (001) 17 OECD ülkesn ve dönemn kapsayan şszlk verler le hster etksn tek kırılmalı panel brm kök sınaması yaparak hster etksnn olmadığı sonucuna varmışlardır. Yazarlar yapısal kırılmaların dkkate alınmadığı panel ve breysel brm kök sınama yöntemlerne göre kend testlernn daha y sonuç verdğn rapor etmektedr. Leon-Ledsama ve McAdam (004), 1 Merkez Doğu Avrupa ve 15 AB üyes ülke verler le dönem çn şszlğn yapısal kırılma ve doğrusal olmayan dnamklern panel ve zaman sers brm kök sınama yöntemleryle analz etmşlerdr. Sözkonusu çalışmada, brm kök önsavları (hster etks) reddedlrken yüksek ve düşük şszlk dengeler tespt edlmş ve AB ülkelernn uyarlanma hızlarının dğer gruba göre daha yavaş olduğu saptanmıştır. Camarero vd. (006), brden fazla çsel yapısal kırılmalı panel brm kök sınama yöntem le 19 OECD ülkesnn dönem şszlk verlernden hareketle hster önsavını reddetmektedrler. Aynı yazarlar Avrupa Brlğ ne son dönemde üye olan ülkelern (Çek Cumhuryet, Estonya, 06

3 Doğal İşszlk Oranı Mı? İşszlk Hsters M? Türkye İçn Sektörel Panel Brm Kök Sınaması Analz Macarstan, Letonya, Ltvanya, Polonya, Slovakya ve Slovenya) dönem genel şszlk oranlarının durağanlığını yapısal kırılmayı dkkate alarak ve dkkate almadan olmak üzere k şeklde ncelemştr - Camarero vd. (008)-.Bu çalışmalarda, yapısal kırılmayı dkkate almayan panel sınamaları hster önsavını kabul etme eğlmde ken, yapısal kırılmayı dkkate alan panel sınaması, panel oluşturan her br ülke çn breysel ve ülkelern genel çn ortak doğal şszlk oranı önsavını kabul etme eğlmdedrler. Konu bağlamında uluslararası teork ve uygulamalı lteratür bulguları brlkte değerlendrldğnde brm kök sınama yöntemlernn terchnn (bulguların sabet bakımından) önem arzettğ görülmektedr. İşszlğn uzun dönem dnamkler Türkye örneğnde ele alındığında ulaşılan bulgular bu çerçevede değerlendrlmeldr. Zra konunun Türkye şszlk verler le ncelendğ kapsamlı br lteratür - Küçükkale (001), Pazarlıoğlu ve Çevk (005, 007), Barışık ve Çevk (008), Nargeleçekenler (008) - mevcuttur. Bu çalışmalarda ulaşılan bulgular da kısaca şu şeklde özetleneblr. Küçükkale hster etksn yıllık toplam şszlk oranlarını kullanarak Kalman fltres teknğyle ncelemştr. Pazarlıoğlu ve Çevk (005) hster etksn genel şszlk oranlarını kullanarak Ratchet model yardımıyla ncelemştr. Pazarlıoğlu ve Çevk (007) vermllk, ücretler ve şszlk arasındak lşkler yapısal kırılma testler ve eşbütünleşme analz yardımıyla ncelemştr. Barışık ve Çevk (008) genel şszlk oranları yerne Türkye ekonomsndek dokuz sektöre lşkn şszlk oranlarını kullanarak hster etksn kesrl brm kök sınama yöntemyle ncelemşlerdr Yazarlar keskl brm kök sınaması yaparken Ba-Perron (1998) yapısal kırılma testne göre buldukları kırılma tarhlerne göre serler düzeltmşlerdr. Sözkonusu çalışmada, Geweke ve Porter-Hudak (1983) tarafından gelştrlen yarı parametrk teknk ve Phlps (1999) tarafından gelştrlen uyarlanmış Log-Perodoğram teknklern kullanılarak yapılan kesrl brm kök sınaması sonuçları, yapısal kırılma tarhler göz önüne alındığı ve alınmadığı durumlarda büyük farklılıklar göstermektedr. Yapısal kırılma dkkate alınmadığında kesrl brm kök sıfır önsavı % 1 anlamlılık düzeynde Geweke-Porter-Hudak teknğne göre üç, uyarlanmış Log-Perodoğram teknğne göre se k ser çn red edlrken, yapısal kırılma dkkate alındıktan sonra Geweke-Porter-Hudak teknğne göre beş, uyarlanmış Log-Perodoğram teknğne göre se sekz ser çn sıfır önsavı red edlmektedr. Bu çalışmalardan farklı olarak Nargeleçekenler (008) şszlk oranlarındak hster etksn panel brm kök sınama yöntem le ele almıştır. Nargeleçekenler çalışmasında kentsel ve kırsal şszlk oranlarıyla, cnsyete göre şszlk oranlarında yapısal kırılma durumunu test etmek üzere tek br kırılmaya zn veren Im ve Lee (001) panel brm kök sınamasını kullanmıştır. Konu bağlamında Türkye le lgl uygulamalı lteratürden çıkarılablecek genel sonuç, Barışık ve Çevk (008) dışında tüm yazarların hster etksnn varlığını kabul etme eğlmnde olduklarıdır. Bu çalışmada se Türkye de sektörel şszlğn doğal şszlk oranı önsavıyla mı yoksa şszlk hsters önsavıyla mı açıklanablr olduğu ncelenmektedr. Buradan hareketle Türkye dek 9 sektörün dönemn kapsayan yıllık şszlk oranı serlernden oluşan panel ver set oluşturularak, şszlk serlernn durağanlığı sınanmaktadır. Türkye dek şszlğn uzun dönem dnamklernn öncek çalışmalardan farklı olarak sektörel bazda ele alınması, dönem çnde gerçekleşen şoklara ve bu şokların kalıcı (veya geçc) etklerne her br sektörün farklı tepk vereblecek olması bakımından önemldr. Burada yne öncek çalışmalardan farklı olarak, kullanılacak panel ver setnn (sektörler tbaryle şszlk oranlarının) durağanlığının brden fazla yapısal kırılmanın (5 kırılmaya kadar) varlığı halnde sınanmasına zn vereblen panel brm kök sınama yöntem terch edlmektedr. Bu terch, konunun uluslararası lteratürde teork bağlantılarıyla brlkte ele alınış bçm, Türkye ekonomsnn lgl dönemde geçrdğ krzler ve nhayet bzden önce yapılmış çalışmalardan farklılaşma tbaryle, kanımızca lteratüre katkı sağlayacak ntelktedr. Bu bağlamda öncelkle karşılaştırma amacı le geleneksel brm kök sınama yöntemler ve ardından Carron- Slvestre vd.(005a, 005b) tarafından gelştrlen ve çoklu yapısal kırılmayı dkkate alan panel brm kök sınama yöntem uygulanmaktadır. Çalışma dört bölümden oluşmaktadır. Grş bölümünden sonrak knc bölüm çalışmada kullanılan panel çoklu yapısal kırılma sınamasının tanıtımına ayrılmıştır. Üçüncü bölümde çalışmada kullanılan verler ve amprk analz anlatılmaktadır. Dördüncü bölüm sonuç bölümü olup çalışmadan elde edlen bulgular yorumlanmaktadır. CARRİON-İ SİLVESTRE PANEL BİRİM KÖK SINAMASI Carron--Slvestre ve dğerler gelştrdkler panel KPSS (PANKPSS) brm kök sınamasında çoklu 07

4 Bülent GÜLOĞLU, M.Serdar İSPİR kırılma durumunu ve panel oluşturan serlern ortalamalarında ve trendlerndek kırılmayı göz önüne almaktadır. Söz konusu yöntem panel oluşturan her br yatay kest brm çn farklı tarhlerde ve farklı sayılarda yapısal kırılma durumunun ortaya çıkmasına zn vermektedr. Gelştrlen sınama Hadr (000) sınamasına dayanmakta olup sıfır önsavı oradak gb durağanlık önsavıdır. Carron- Slvestre sınamasıyla panel oluşturan bütün serlern durağanlığı ortak ve breysel olarak sınanablmektedr. Yapısal kırılmayı dkkate alarak ncelenen model şu şeklde yazılablr: y t u 1,,..., N t 1,,..., T t Bu denklemde b t, m m t, k D Tb, k ) t k 1 k 1 (1) şeklnde tanımlanmaktadır. Burada εt, ~..d(0, σ ε, ) ve b0 = b olup br sabttr. Yukarıdak denklemn kukla değşkenler se T b, k nc yatay kest çn k ncı kırılma tarh olmak üzere şu şeklde tanımlanmaktadır: D (, ) = 1 t 1 çn; 0 dğer T b k t t t ( DU, k = T b, k +, kt, t 1, t (1) Carron--Slvestre vd. (005 a.b.) böylelkle şu üç durumu göz önüne almaktadırlar: a) yapısal kırılmalar panel oluşturan her br ser çn farklı etklere sahptr. Bu etkler q,k ve j,k le ölçülmektedr. b) Yapısal kırılmalar panel oluşturan her br ser çn farklı br tarhte ortaya çıkablr. c)yapısal kırılma sayısı serden serye değşeblr. Bunlara laveten yatay kest bağımlılığı Maddala ve Wu (1997) parametrk olmayan bootstrap yöntemyle düzeltlmektedr. Uzun dönem dönem varyansın varyansın sabt sabt olduğu varsayımı altında H 0 : ε, =0 (=1,,.N) durağanlık önsavı LM Hom statstğ statstğ kullanılarak kullanılarak sınanablr: N 1 LM Hom ( )= N ( ˆ T S ) Burada S t = 1 t 1 Yukarıdak fadelerde (,t ) EKK kalıntılarını gösterrken, ω se u t nn uzun dönem varyansının tutarlı br tahmncsn fade etmektedr. l term LM sınama statstğnn yapısal kırılma tarhlerne bağlı olduğunu göstermektedr. Her br yatay kest brm çn l vektörü şu şeklde tanımlanmaktadır: û T t u ) j ve j 1 N N 1 ˆ 1 t, (3) ˆ lmt s dr. 1 T, t DU, k, t 1 t T b, k > çn; 0 dğer. =(,1,..,m ) = (T / T...T / T) b,1 b,m Modelde, k = 1,,..., m olduğu çn m tane kırılmaya zn verlmekte ve Hadr modelnde olduğu gb u, t ve ε, t nn karşılıklı bağımsız dağıldığı varsayılmaktadır. Burada sıfır önsavı Hadr den braz farklı olarak H 0: =0 ε, ( =1,,.N) şeklndedr. Bu önsav altında denklem 1 şu şeklde yenden yazılablr: m m * y,t= + φ,kdu,k,t +,kdt +,k,t t+u,t k=1 k=1 * (Burada (Burada DT,k,t =t- T b,k =t- t> T b,k t> çn, çn, 0 dğer) 0 Denklem a) breysel yapısal kırılma etklern (ortalamadak değşmn yapısal kırılmadan kaynaklandığı durum), b) geçc etkler, (b 0 çn) c) geçc yapısal kırılma etklern (, k 0 çn) yan breysel trendlerdek değşm çermektedr. () Dolayısıyla l her br yatay kest brm çn yapısal kırılmaların tüm gözlemlere (T) oranla görel konumunu belrtmektedr. Uzun dönem varyansın yatay kest brmler arasında değşmesne zn verldğnde se LM Het statstğ şu şeklde fade edleblr: N 1 LM Het ( )= N ( ˆ T S ) t, 1 t 1 LM statstkler şu şeklde standardlaştırılmıştır. Z( )= Z(l) statstğnn önce sonra çn asmtotk olarak standard normal dağılım gösterld- ndard al dağ ğ spatlanmıştır. Burada ξ ve ς beklenen değer ve varyansların her br yatay kest çn artmetk ortalamasıdır. Başka br fadeyle T (4) N(LM(λ)-ξ) ~N(0,1) ς T, N (5) 08

5 Doğal İşszlk Oranı Mı? İşszlk Hsters M? Türkye İçn Sektörel Panel Brm Kök Sınaması Analz ξ = N N N 1 ξ ve ς = 1 N ς = 1 = 1. Z(l) değşken çn breysel beklenen değer ( ξ ) ve varyanslar ( ς ), şu şeklde hesaplanablr (Carron-Slvestre vd. (005a.,005b.)): =A m +1 k=1,k b = q,k =0 kısıtlaması altında l,0 =0, l,m+1 =1, A=1/6 ve B=1/45 alırken b q,k 0 çn A=1/15 ve B=11/6300 olarak almaktadırlar. Denklem 5 tek Z(l) statstğnn hesaplanması yapısal kırılmaların tarhlernn blnmesn gerektrr. Carron--Slvestre ve dğerler yapısal kırılmaları çsel olarak belrlemekte ve bu amaçla Ba ve Perron un (1998) hata kareler toplamının global mnmzasyonu sürecn zlemektedrler. Ba ve Perron (1998) sürecnde kırılma tarhlernn tahmn olarak (T b,1...t b,m ) dzs çn denklem den elde edlen hata kareler toplamını (RSS) mnmze eden argüman seçlmektedr. Bu süreç matematksel olarak şu şeklde gösterleblr: (T ˆ...T ˆ ) arg mn = RSS b,1 b,m ' ' Tb,1,... Tb,m b,1 b,m (T...T ) (λ -λ ),k-1 Mümkün tüm m m max =(1,, N) değerler çn kırılma tarhler tahmn edldkten sonra, her br yatay kest çn uygun kırılma sayısı seçlerek m nn optmal değer belrlenr. Ba ve Perron (1998) burada k farklı süreç önermektedr. Süreçlerden br Lu- Wu ve Zdek (1997) tarafından gelştrlen değştrlmş Schwarz blg krterlerne (LWZ) dayanmaktadır. İknc süreç yapısal kırılma sayısının belrlenmes çn ard arda F statstğnn hesaplanmasına dayanmaktadır. Ba ve Perron (1998), F statstğnn asmtotk dağılımını sadece trend çermeyen regresyon model çn türetmesne rağmen knc sürecn kullanılmasını tavsye etmektedrler. Carron--Slvestre vd. (005 a.b.) yapısal kırılma sayısını belrlerken trendsz regresyon çn knc sürec, trendl regresyon çn brnc sürec yan blg krterlerne dayanan sürec kullanmaktadırlar. 3. VERİ VE AMPİRİK ANALİZ ve =B m +1 4 (λ,k -λ,k-1) k= Ver Çalışmada Türkye İstatstk Kurumu nun (TUİK) yapmış olduğu sınıflamaya göre dokuz sektöre (Tarım, ormancılık, avcılık ve balıkçılık; Madenclk ve taşocakçılığı; İmalat Sanay; Elektrk, Gaz ve Su; İnşaat ve bayındırlık şler; Toptan ve perakende tcaret; Lokanta ve oteller; Ulaştırma, haberleşme ve depolama; Mal kurumlar, sgorta, taşınmaz mallara at şler ve kurumları) at yıllarını kapsayan yıllık verler kullanılmıştır. Sektörel şszlk oranları TUİK n hanehalkı şgücü anketlernden alınan şszlk rakamlarının toplam çalışablr nüfusa oranlanmasıyla bulunmuştur. Sektörel şszlk oranları serler Ek 1 dek grafklerde gösterlmştr. Grafklere bakıldığında, sektörel şszlk oranlarının durağan olmadığı zaman çnde artma eğlmnde olduğu görülmektedr. İzleyen bölümde şszlk serlernn durağanlığı formel olarak test edlecektr. 3.. Amprk Analz Çalışmanın bu alt bölümünde Carron--Slvestre vd. (005a, 005b.) tarafından gelştrlen yapısal kırılmalı panel brm kök sınama yöntem şszlk verlerne uygulanmaktadır. Ancak daha önce karşılaştırma yapmak amacıyla breysel (zaman sers) genşletlmş Dckey-Fuller (1979) sınaması le yapısal kırılmayı ve yatay kest bağımlılığını dkkate almayan ve brnc kuşak panel brm kök sınamaları olarak adlandırılan Levn-Ln-Chu (00), Im-Pesaran-Shn (003), Maddala-Wu (1999), Cho (001) ve Hadr (1999) sınamaları uygulanmıştır. Sıfır önsavının sernn brm köke sahp olduğu (durağan olmadığı) zaman sers genşletlmş Dckey-Fuller (ADF) sınama sonuçları her br sektör çn tablo 1 de görülmektedr. Buna göre, bütün sektörler çn hem sabtl, hem de sabtl ve trendl modeller çn % 1 anlamlılık düzeynde sıfır önsavı kabul edlrken, % 5 anlamlılık düzeynde sadece madenclk ve taşocakçılığı le Elektrk gaz ve su sektörlernde sıfır önsavı red edlmektedr. Bu sonuçların ktsad anlamı Dckey-Fuller sınamalarının hster önsavını desteklyor eğlmnde olmasıdır. Ancak breysel (zaman sers) brm kök sınamalarının gücü zayıf olduğundan bu sonuca htyatla yaklaşılması gerekmektedr. Panel brm kök sınamaları hem zaman hem de yatay kest boyutunu dkkate aldıklarından, breysel zaman sers brm kök sınamalarına göre daha güvenlr sonuç vermektedr. Bu bakımdan hster önsavını kabul etmeden önce panel brm kök sınama sonuçlarına bakılması gerekmektedr. 09

6 Bülent GÜLOĞLU, M.Serdar İSPİR Tablo 1: Zaman Sers Genşletlmş Dckey-Fuller (ADF) Sınama Sonuçları Sektörler Sabtl Sabtl ve Trendl ADF st. Prob. ADF st. Prob. Tarım,ormancılık,avcılık ve balıkçılık Madenclk ve taşocakçılığı ** İmalat Sanay Elektrk,gaz ve su ** İnşaat ve bayındırlık şler Toptan ve perakende tcaret,lokanta ve oteller Ulaştırma,haberleşme ve depolama Mal kurumlar,sgorta,taşınmaz mallara at şler ve kurumları Toplum hzmetler,sosyal ve kşsel hzmetler ** % 5 düzeynde sıfır önsavı reddedlmektedr. Panel brm kök sınamaları yatay kest brmlern brbrnden bağımsız ve bağımlı olarak ele almalarına göre k gruba ayrılmaktadır. Brnc kuşak sınamaları da denlen panel brm kök sınama yöntemler, panel oluşturan yatay kest brmlernn brbrnden bağımsız olduğu varsayımı altında gelştrlmşlerdr. Im, Pesaran ve Shn (000), Maddala ve Wu (1997), Levn,Ln ve Chu (00), Hadr (000) ve Cho (001) sınamaları bu tür panel sınamalarına örnektr. Hadr sınamasında sıfır önsavı panel oluşturan serlern ortaklaşa durağan olduğu şeklnde ken, dğer sınamalarda sıfır önsavı serlern brm kök taşıdığı önsavıdır. Bu sınamaların hepsnde ortak varsayım yatay kest bağımsızlığıdır. Bu kuvvetl br varsayım olduğu çn bu varsayımın ayrıca sınanması gerekr. Yatay kest bağımsızlığı Breusch ve Pagan (1980) ve Pesaran (004) tarafından gelştrlen LM sınamaları kullanılarak sınanablr. Yatay kest boyutunun zaman boyutundan büyük olduğu durumda (N>T) CDLM1, her ksnn büyük olduğu durumda se CDLM sınamalarını kullanmak uygun olacaktır 1. Bu çalışmada N=9, T=1 olduğundan CDLM1 ve CDLM sınamalarının her ks de kullanılablr. Yatay kest bağımsızlığı sınama sonuçları tablo de görülmektedr. Tablo sonuçları % 1 ve % 5 anlamlılık düzeylernde yatay kest bağımsızlığı önsavının reddedlemeyeceğn göstermektedr. Bu durumda brnc kuşak panel sınamalarını terch etmek daha doğru olacaktır. Tablo : Kestlerarası Bağımlılık Sınama Sonuçları Sabtl Sabtl ve Trendl test st. prob. test st. prob. CD LM CD LM Tablo 3: Brnc Kuşak Panel Brm Kök Sınama Sonuçları Sabtl Sabtl ve Trendl test st. Prob. test st. Prob. Levn. Ln & Chu st Im. Pesaran ve Shn W-st Maddala Wu st Hadr st.(sabt varyans) *** Hadr st (değşen varyans) *** *** *** % 1 düzeynde sıfır önsavı reddedlmektedr. 10

7 Doğal İşszlk Oranı Mı? İşszlk Hsters M? Türkye İçn Sektörel Panel Brm Kök Sınaması Analz Yatay kest bağımsızlığını varsayan brnc kuşak sınama sonuçları tablo 3 te görülmektedr. Hem sabtl, hem de sabt ve trendl model çn Levn-Ln- Chu, Im-Pesaran-Shn ve Maddala-Wu sınamaları serlern brm köke sahp olduğu hpotezn %5 anlamlılık düzeynde reddedemezken, sadece sabtl (trendsz) model çn, hem sabt varyans hem de değşen varyans varsayımı altında yapılan Hadr sınamaları durağanlık önsavını bu düzeyde reddetmektedrler. Sabt ve trendl model çnse yalnızca sabt varyans varsayımı altında yapılan Hadr sınaması % 5 anlamlılık düzeynde durağanlık önsavını reddetmemektedr. Bu sonuçlar da doğal şszlk önsavına karşı hster önsavını destekler ntelktedrler. Bu aşamaya kadar ele alınan bütün sınama yöntemler yapısal kırılmanın olmadığı varsayımına dayanmaktadır. Bu durum se gerek ktsad açıdan (şszlk hsters teorsnn yapısal kırılmalar le bağlantısı açısından) gerekse ekonometrk açıdan mevcut sonuçlara htyatla yaklaşılmasını gerekl kılmaktadır. Zra Perron a (1989) göre, serlerde yapısal kırılma durumu varsa sıfır önsavı aşırı bçmde kabul edleblmektedr. Böylece gerçekte durağan br süreç tarafından üretlen br ser çn sınama sonuçları hatalı bçmde brm kök sürec sonucuna götüreblmektedr. Çalışmanın öncek bölümlernde de belrtldğ gb Carron--Slvestre vd. (005a, 005b) tarafından gelştrlen ve yapısal kırılmayı dkkate alan panel KPSS brm kök sınaması konu le lgl lteratür dkkate alındığında, öncek bulgulara göre daha güvenlr sonuçlar vermektedr. Sınama sonuçları yapısal kırılma tarhleryle brlkte tablo 4 ve tablo 5 te görülmektedr. Tablo 4 ün panel A kısmındak sonuçlar, sabt terml model çn yapısal kırılmayı dkkate alan breysel panel KPSS test sonuçlarını göstermektedr. Elde edlen bulgular % 5 anlamlılık düzeynde nşaat ve bayındırlık şler sektörü harcnde her br sektör çn breysel durağanlık önsavının reddedlemeyeceğn göstermektedr. Tablo 4 ün panel B kısmında se dokuz sektör çn panel ortak durağanlık sınama sonuçları asmtotk krtk değerleryle brlkte verlmştr. Yatay kest bağımsızlığı hpotez % 5 düzeynde red edlemedğnden LM statstkler panel C dek bootstrap krtk değerleryle değl asmtotk krtk değerleryle karşılaştırılmalıdır. Panel B dek sınama statstk değerler % 5 anlamlık düzeyndek krtk değerlerden çok yüksek olduklarından hem sabt varyans hem de değşen varyans durumu çn durağanlık önsavları reddedlmektedr. Tablo 5 te se sabt ve trendl model çn panel brm kök sınama sonuçları verlmştr. Breysel panel KPSS test sonuçlarına göre % 5 anlamlılık düzeynde durağanlık önsavı sadece toptan ve perakende tcaret, lokanta ve oteller sektörü çn reddedlrken dğer sektörler çn kabul edlmektedr. Tablo 5 n panel B kısmındak sonuçlara göre se ortak durağanlık önsavı % 5 anlamlılık düzeynde reddedlmektedr. Özetle yapısal kırılmayı dkkate alan breysel panel brm kök sınamaları le ortak panel brm kök sınama sonuçları çelşmektedr. Ancak ortak panel brm kök sınamaları yapılırken, panel oluşturan serlern sadece br tanesnde ble sıfır hpoteznn red edlmes, sınama sonucunu sapmalı yapablmektedr. (sıfır önsavının aşırı red edlmes durumu). Böyle br durumda ortak panel brm kök sınamalarından elde edlen sonuçlar yerne breysel brm kök sınamalarından elde edlen sonuçlara daha fazla güvenlr olacaktır. Breysel panel KPSS sınama sonuçlarına göre değerlendrldğnde, hem sabtl, hem de sabt ve trendl model çn tek br sektör harcnde hster önsavına karşı doğal şszlk oranı önsavının desteklendğ görülmektedr. Bu sonuç çalışmayı, Türkye üzerne yapılan öncek çalışmalardan büyük olçüde farklılaştırmaktadır. Konu bağlamında Türkye nn şszlk dnamklernn analz edldğ çalışmalarda Barışık ve Çevk (008) ve bu çalışmanın önceklerden farklılaşması dkkat çekcdr. Zra her k çalışmada da yapısalcı okulun teork katkısı eksennde ekonometrk yöntemler terch edlmştr. Türkye nn yakın coğrafyasından kaynaklı (Körfez krz, Rusya krz vs.) ve kend ç dnamklernden kaynaklı) krzler (1994, 000 ve 001 krzler), ekonomnn br çok alanında cdd şoklara ve yapısal dönüşümlere yol açmaktadır. Dolayısıyla bu süreçlern dkkate alınmadığı teknklerle yapılan çalışmalar şszlğn dnamğn hster etks olarak açıklamaktadır. Fakat konu tüm detaylarıyla ve kırılma etksyle brlkte ele alındığında bazı sektörler harcnde şokların şszlk üzernde uzun sure kalıcı etk yaratmatığı ve yapısal kırılmaların brm kök sürec türetmedğ anlaşılmaktadır. 11

8 Bülent GÜLOĞLU, M.Serdar İSPİR Tablo 4: Yapısal Kırılma Bazlı Panel Brm Kök Sınama Sonuçları (Sabtl) Panel A: Yapısal Kırılma Tarhler ve Breysel KPSS Sınama Sonuçları Sektörler KPSS m Tb,1 Tb, Tb,3 Tb,4 Tb,5 Krtk değerler (%) Tarım,ormancılık,avcılık ve balıkçılık Madenclk ve taşocakçılığı İmalat Sanay Elektrk,gaz ve su İnşaat ve bayındırlık şler 1.674** Toptan ve perakende tcaret,lokanta ve oteller Ulaştırma,haberleşme ve depolama Mal kurumlar,sgorta,taşınmaz mallara at şler ve kurumları Toplum hzmetler,sosyal ve kşsel hzmetler Panel B: Panel Brm Kök Sınaması Model Test İst. Asmtotk Krtk değer LM( )(hom) LM( )(het) Panel C: Bootstrap Krtk Değerler (%) Model LM( )(hom) LM( )(het) ** % 5 düzeynde durağanlık önsavı reddedlmektedr. ** % 5 düzeynde durağanlık önsavı reddedlmektedr. Tablo 5:Yapısal Kırılma Bazlı Panel Brm Kök Test Sonuçları (Sabtl ve Trendl) Panel A: Yapısal Kırılma Tarhler ve Breysel KPSS Sınama Sonuçları Sektörler KPSS m Tb,1 Tb, Tb,3 Tb,4 Tb,5 Krtk değerler (%) Tarım,ormancılık,avcılık ve balıkçılık Madenclk ve taşocakçılığı İmalat Sanay Elektrk,gaz ve su İnşaat ve bayındırlık şler Toptan ve perakende tcaret,lokanta ve oteller 1.693** Ulaştırma,haberleşme ve depolama Mal kurumlar,sgorta,taşınmaz mallara at şler ve kurumları Toplum hzmetler,sosyal ve kşsel hzmetler Panel B: Panel Brm Kök Sınaması Model Test statstğ Krtk değer (% 5) LM( )(hom) LM( )(het) Panel C: Bootstrap Krtk Değerler (%) Model LM( )(hom) LM( )(het) ** % 5 düzeynde durağanlık önsavı reddedlmektedr. 1

9 Doğal İşszlk Oranı Mı? İşszlk Hsters M? Türkye İçn Sektörel Panel Brm Kök Sınaması Analz Bu bağlamda yapısalcı görüşün konu le lgl teork katkılarının önem daha y anlaşılmaktadır. Burada Türkye şokların kalıcı etklerne bağlı olarak doğal şszlk oranındak kaymaların varlığını ve bu oranlar etrafında ortalamaya dönme eğlmnn gerçekleştğn söylemek mümkündür. Ek şekl 1 dek grafklerde de bu eğlm görsel olarak gözlemleneblmektedr. Çalışmanın amprk bulgularından çıkarılablecek br başka orjnal sonuç da bazı sektörlern kırılma dönemler ve şddetlernn dğerlernden ayrılmasıdır. Bu da herbr sektörün ekonomk gelşmelere veya şoklara karşı kend ç dnamğnn olduğunu göstermektedr. Yne nşaat ve bayındırlık sektöründe dğer sektörlerden farklı olarak hster etksnn varlığı da bunun göstergesdr. Bu durum sektörün kendne özgü şgücü yapısıyla (şoklara karşı aşırı duyarlı, geçc şç, vasıfsız eleman çokluğu vs.) açıklanablr. 4. SONUÇ Bu çalışmada doğal şszlk oranı önsavına karşın hster önsavı Türkye dek dokuz sektörün dönemn kapsayan şszlk oranı serler kullanılarak sınanmıştır. Bu amaçla yapısal kırılmayı dkkate alan ve dkkate almayan brm kök sınamaları kullanılmıştır. Yapısal kırılmayı dkkate almayan zaman sers ve panel brm kök sınamaları doğal şszlk önsavına karşın hster önsavını desteklerken, yapısal kırılmayı dkkate alan panel brm kök sınaması doğal şszlk oranı önsavını desteklemektedr. Çalışma sonuçları Türkye üzerne yapılan daha öncek dğer brçok çalışmadan doğal şszlk önsavını desteklemes bakımından ayrılmaktadır. Çalışmadan elde edlen sonuçlar ktsat teorsnde doğal şszlk oranı önsavının özel br durumu olarak da adlandırılan ve geçc şokların şszlk oranı üzerndek etklernn uzun süre devam ettğn ancak kalıcı olmadığını söyleyen görüşle uyum çndedr. END NOTES 1 CD testler çn detaylı blg Pesaran (004) ten elde edleblr. Bootsrap krtk değerler karşılaştırma amacıyla verlmştr. KAYNAKLAR Arests, P. ve Marscal, I.BF. (1999) Unt Roots and Structural Breaks n OECD Countres Economcs Letters, 65: Ba, J. ve Perron, P. (1998) Estmatng and Testng Lnear Models wth Multple Structural Changes Econometrca, 66(1), Barışık, S. ve Çevk, İ.E. (008) Türkye de İşszlk Hstersnn Yapısal Kırılma ve Güçlü Hafıza Modellemes le Sektörel Analz TİSK Akadem, 3(6): Barro, R. (1988) The Natural Rate Theory Reconsdered: The Persstence of Unemployment Amercan Economc Revew, 78(): Blanchard, O. J. ve Summers, L. H. (1986) Hysteress and the European Unemployment Problem NBER Workng Paper Seres, No Blanchard, O. ve Summers, L. (1987) Hysteress n Umemployment European Economc Revew, 31(1): Blanchard, O. ve Wolfers, J. (000) The Role of Shocks and Insttutons n the Rse of European Unemployment: The Aggregate Evdence Economc Journal, 110(46): Breusch, T. ve Pagan, A. (1980) The Lagrange Multpler Test and Its Applcaton to Model Specfcatons n Econometrcs Revews of Economcs Studes, 47: Brunello, G. (1990) Hysteress and the Japanese Unemployment Problem: A Prelmnary Investgaton Oxford Economc Papers, 4: Camarero, M., Carron--Slverstre, J.L. ve Tamart, C. (006) Testng for Hysteress n Unemployment n OECD Countres: New Evdence Usng Statonarty Panel Tests wth Breaks Oxford Bulletn of Economcs and Statstcs, 68: Camarero, M., Carron--Slverstre, J.L. ve Tamart, C. (008) Unemployment Hysteress n Transton Countres: Evdence Usng Statonarty Panel Tests wth Breaks, Revew of Development Economcs Revew of Development Economcs, 1(3), Candelon, B., Dupuy, A, ve Gl-Alana, L.A. (009) The Nature of Occupatonal Unemployment Rates n the Unted States: Hysteress or Structural? Appled Economcs, 41: Caporale, G.M. ve Gl-Alana, L.A. (007) Modellng the US, UK and Japanese Unemployment Rates: Fractonal Integraton and Structural Breaks Computatonal Statstcs & Data Analyss, 5(11): Carron--Slverstre, J.L., Del Barro-Castro, T. ve Lopez-Bazo, E. (005a) Breakng the Panels: An Applcaton to the GDP Per Capta, Econometrcs Journal, 8(): Carron--Slverstre, J.L. (005b) Health Care Expendture and GDP: Are They Broken Statonary? Journal of Health Economcs, 4(5): Chang, T., Neh, K.C. ve We, C.C. (005) An Emprcal Note on Testng Hysteress n Unemployment for Ten European Countres: Panel SURADF Approach Appled Economcs Letters, 1:

10 Bülent GÜLOĞLU, M.Serdar İSPİR Cho, I. (001) Unt Roots Tests for Panel Data Journal of Internatonal Money and Fnance, 0: 9-7. Cuestas, J.C. ve Gl-Alana, L.A. (009) Unemployment Hysteress, Structural Changes, Non-Lneartes and Fractonal Integraton n Central and Eastern Europe Nottngham Unversty, Dscusson Papers, No. 009/6, ISSN: Dckey, D.A. ve Fuller, W.A. (1979) Dstrbuton of the Estmators for Autoregressve Tme Seres wth a Unt Root Journal of the Amercan Statstcal Assocaton, 74: Feve, P., Henn, P.Y. ve Jolvaldt, P. (003), Testng for Hysteress: Unemployment Persstence and Wage Adjustment Emprcal Economcs, 8: Fredman, M. (1968) The Role of Monetary Polcy Amercan Economc Revew, 58: Geweke, J. ve Porter-Hudak, S. (1983) The Estmaton and Applcaton of Long Memory Tme Seres Models Journal of Tme Seres Analyss, 4: Gl-Alana, L.A. ve Henry, S.G.B. (003) Fractonal Integraton and the Dynamcs of UK Unemployment Oxford Bulletn of Economcs and Statstcs, 65(): Gray, D. (004) Persstent Regonal Unemployment Dfferentals Revsted, Regonal Studes, 38: Hadr, K.(000) Testng for Statonarty n Heterogenous Panels Econometrcs Journal, 3: Im, K., Pesaran, H. ve Shn, Y. (003) Testng for Unt Roots n Heterogenous Panels Journal of Econometrcs, 115(1): Im, K. S. ve Lee, J. (001) Panel LM Unt Root Test wth Level Shfts, Techncal Report, Department of Economcs, Unversty of Central Florda. Küçükkale, Y. (001) Doğal İşszlk Oranındak Keynesyen İster Üzerne Klask br nceleme: Kalman Fltre Tahmn Teknğ le Türkye Örneğ , V. Ulusal Ekonometr ve İstatstk Sempozyumu, Eylül 19-, Adana. Layard, R., Nckell, S., ve Jackman, R. (1991) Unemployment, Macroeconomc Performance and the Labour Market, Oxford, Oxford Unversty Press. Levn A., Ln C. ve Chu J. (00) Unt Roots Tests n Panel Data: Asymptotc and Fnte Sample Propertes Journal of Econometrcs, 108: 1-4. Leon-Ledesma, M.A. ve McAdam, P. (004) Unemployment, Hysteress and Transton Scottsh Journal of Poltcal Economy, 51(3): Lu, J., Wu, S. ve Zdek, J.V.(1997) On Segmented Multvarate Regressons Statstca Snca, 7: Maddala, G.S. ve Wu, S. (1999) A Comparatve Study of Unt Root Tests wth Panel Data and a New Smple Test Oxford Bulletn of Economcs and Statstcs, 61: Murray, C.J. ve Pappell, H. (001) Testng for Unt Roots n Panels n The Presence Of Structural Change Wth An Applcaton to OECD Unemployment Bad H. Baltag, Thomas B. Fomby ve R. Carter Hll (eds.) Nonstatonary Panels, Panel Contegraton, and Dynamc Panels (Advances n Econometrcs, Volume 15), Emerald Group Publshng Lmted. Pazarlıoğlu, V. ve Çevk, İ.E (005) Ratchet Model Uygulaması :Türkye Örneğ, VII.Ulusal Ekonometr ve İstatstk Sempozyumu, İstanbul. Pazarlıoğlu, V. ve Çevk, İ.E (007) Ratchet Model Uygulaması: Dönem Türkye Örneğ Trakya Ünverstes Sosyal Blmler Ensttüsü Dergs, 9: Pesaran, H. (004) General Dagnostc Tests for Cross Secton Dependence n Panels, Unversty of Cambrdge Workng Paper, Phelps, E.S. (1968) The Role of Monetary Polcy Amercan Economc Revew, 58: Phelps, E.S. (1999) Behnd Ths Structural Boom: The Role of Asset Valuatons Amercan Economc Revew, 89: Phllps, P.C.B. (1999) Unt Root Log Perodogram Regresson, Unpublshed Manuscrpt, Yale Unversty. Pssardes, C. (1990) Equlbrum Unemployment Theory, Oxford, Basl Blackwell. Roed, K. (1996) Unemployment Hysteress - Macro Evdence from 16 OECD Countres Emprcal Economcs 1: Smyth, R. (003) Unemployment Hysteress n Australan States and Terrtores: Evdence from Panel Data Unt Root Tests The Australan Economc Revew, 36: Song, F.M. ve Wu, Y. (1998) Hysteress Unemployment: Evdence from OECD Countres The Quarterly Revew of Economcs and Fnance, 38:

11 Doğal İşszlk Oranı Mı? İşszlk Hsters M? Türkye İçn Sektörel Panel Brm Kök Sınaması Analz Ek Şekl 1: Sektörel İşszlk Oranları Serler Kaynak: TUİK (009) verlernden yazarlar tarafından düzenlenmştr. 15

12