Türkiye de Enerji Üretiminde Fosil Yakıt Kullanımı ve CO2 Emisyonu İlişkisi: Bir Senaryo Analizi

Transkript

1 EconWorld Working Paper Series No: doi: /EconWorld.WP Research Aricle Türkiye de Enerji Üreiminde Fosil Yakı Kullanımı ve CO2 Emisyonu İlişkisi: Bir Senaryo Analizi Hakan Çeinaş 1, İ. Mura Bicil 2, Kumru Türköz 3 Öze Elekrik üreiminde fosil yakıların kullanımı CO2 emisyonlarının armasında önemli ekenlerin başında gelmekedir. Bu çalışmada Türkiye de yılları için yıllık veriler ele alınarak fosil yakılarla CO2 emisyonları arasındaki uzun dönemli ilişkiden yola çıkılarak üreimde fosil yakı seçimi ile ilgili farklı bileşimlere göre oluşurulan senaryolara dayalı CO2 emisyonu öngörüleri yapılmışır. Farklı üreim senaryolarına göre emisyondaki değişmeleri hesaplamak için Türkiye de elekrik üreimi Box-Jenkins meodolojisi ile ahmin edilmiş ve üreim projeksiyonu kullanılarak farklı yakı bileşimi senaryoları alında CO2 emisyonları hesaplanmışır. Buna göre elekrik üreiminde mevcu durumun devamı, kömüre alernaif olarak doğal gaz kullanımı, kömürden yenilenebilir enerjiye geçiş gibi alernaif senaryoların CO2 emisyonunu nasıl değişirdiği üreim projeksiyonuna bağlı olarak değerlendirilmişir. Anahar Kelimeler: CO2 Emisyonları, Enerji Üreimi, Fosil Yakılar JEL Kodları: Q2, Q4, Q47 Absrac The use of fossil fuels in elecriciy generaions is a major facor ha increases CO2 emissions. In his paper, annual daa beween used o predic CO2 emissions. Predicions based on alernaive generaion scenarios wih differen fuel combinaions and he long run relaion beween fossil fuels and CO2 emissions. Elecriciy generaion is prediced by using Box-Jenkins mehodology o accouning emission changes in Turkey. Then generaion predicions used for accouning CO2 emissions wih differen fuel combinaion scenarios. Accordingly, how he CO2 emissions changes under alernaive scenarios ha he coninuaion of he curren siuaion in elecriciy generaion and he use of naural gas and renewable resources as an alernaive o coal has been evaluaed depending on generaion forecas. Keywords: CO 2 Emissions, Energy Producion, Fossil Fuels JEL Codes: Q2, Q4, Q47 1 Economics Deparmen, Faculy of Economics and Adminisraive Science, Kyrgyzsan-Turkey Manas Universiy, Kyrgyzsan. ceinash@yahoo.com 2 İkisa Bölümü, İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi, Balıkesir Üniversiesi, Balıkesir, Türkiye. murabicil@balikesir.edu.r 3 İkisa Bölümü, İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi, Balıkesir Üniversiesi, Balıkesir, Türkiye. kumru.urkoz@balikesir.edu.r 1

2 Türkiye de Enerji Üreiminde Fosil Yakı Kullanımı Çeinaş, Biçil & Türköz 1. Giriş Elekrik enerjisi ikamesi güç olan ve günlük yaşamda hemen her alanda ihiyaç duyulan özellikle üreim sürecinde önemli bir girdi nieliği aşıyan bir enerji ürüdür. Bu bağlamda ekonomik gelişmeye bağlı olarak alebi her geçen gün aran elekrik enerjisinin her geçen gün daha fazla üreilmesi gerekmekedir. Bunun yanında elekrik enerjisi depolanamadığı için üreildiği anda ükeilmesi gereken özel bir nieliğe sahipir. Elelkrik üreiminde fosil yakı, yenilenebilir kaynaklar ve nükleer enerji kullanılmakadır. Üreim yönemine ve kullanılan kaynağa göre elekrik üreimi neicesinde karbondioksi salınımı gerçekleşmekedir. Karbondioksi salınımlarında meydana gelen arışlar üm ülkeler için ciddi ehdiler oluşuran iklim değişikliği ve küresel ısınma gibi çevresel problemlere yol açmakadır. Küresel olarak üm dünyada hissedilen bu problemlerin emel sebebi; üreim ve ükeim için gerekli büün enerjinin yenilenebilir enerji kaynaklarından sağlanması yerine fosil yakılardan sağlanmasından kaynaklanmakadır. Fosil yakıların yaygın olarak kullanılması, sera gazlarının yoğunluğunu arırmaka; aran sera gazları ise sera ekisine yol açarak yerkürenin karbon uma kapasiesini azalmaka ve amosferin doğal dengesini bozmakadır. Karbondioksi emisyonlarının bu olumsuz ekisini oradan kaldırmak mümkün olmasa da azalmak amacıyla; üreimden ükeime gerekli olan büün enerjinin fosil yakılardan değil de yeni eknolojilerden ve yenilenebilir enerji kaynaklarından sağlanması gerekmekedir. Bu kapsamda çalışmada; Türkiye de elekrik enerjisi üreiminde kullanılan fosil yakılar ile CO 2 salınımları arasındaki ilişkiden yola çıkılarak alernaif üreim senaryoları alında döneminde CO 2 salınımlarının izleyeceği seyir araşırılmakadır. Bu bağlamda elekrik üreimi CO 2 emisyonu ilişkisini konu alan lieraür incelenmiş ve ardından geleceke elekrik üreimi alernaiflerine bağlı olarak salınımlarda meydana gelen değişiklikleri espi edebilmek için öncelikle Türkiye de gerçekleşirilen elekrik üreimi dönemi elekrik üreim verileri kullanılarak dönemi için üreim değerleri Box-Jenkins meodolojisiyle ahmin edilmişir. CO 2 emisyonları ile üreimde kullanılan fosil yakılar arasındaki uzun dönemli ilişki ve ahmin edilen üreim verilerinden harekele üç alernaif üreim senaryosu için CO 2 emisyonları elde edilmişir. Üç alernaif üreim senaryosundan ilki Türkiye deki mevcu üreim yapısının aynen devam edeceği Senaryo-1, üreimde kömürden doğalgaza doğru bir geçişin gerçekleşeceğinin varsayıldığı Senaryo-2 ve üreimde kömürden yenilenebilir enerjiye geçişin gerçekleşeceğinin varsayıldığı Senaryo-3 şeklinde belirlenmişir. Çalışmanın sonuç bölümünde ise alernaif senaryolara ilişkin yapılan emisyon ahminlerine dayalı değerlendirmeler yapılmışır. 2. Lieraür Say ve Yücel (2006) çalışmalarında; 1970 ve 2002 yılları arasında Türkiye nin ekonomik büyüme ve aran nüfusuyla paralel olarak gelişen oplam enerji ükeimi ve CO 2 emisyonları arasındaki ilişkiyi analiz emişlerdir. Çoklu doğrusal regresyon analizi sonucunda CO 2 emisyonları ve oplam enerji ükeimi arasında güçlü bir ilişki olduğu ve oplam enerji ükeiminin nüfus ve büyüme oranı ile paralel olarak arığı gözlemlenmişir. Ayrıca çalışmada 2015 yılı için Ulusal Kalkınma Planında yer alan büyüme hedeflerinin bir fonksiyonu olarak oplam enerji ükeimi ve enerji ükeiminin bir fonksiyonu olarak CO 2 emisyonları ahminlenmişir. Toplam CO 2 emisyonları Uluslararası İklim Değişikliği Paneli meodu ile de hesaplanmış ve sonuçlar karşılaşırılmışır. Buna göre iklim değişikliği paneli meodu ile yapılan ahminlerin daha yüksek olduğu gözlemlenmişir. Köne ve Büke (2010) çalışmalarında; enerji ilişkili CO 2 salınımlarının ahminini modellemek amacıyla rend analizi yaklaşımını kullanmışlardır yıllarının ele alındığı çalışmada 25 ülke için oplam CO 2 emisyonları belirlenmişir. Regresyon analizi sonucunda isaisiksel olarak anlamsız olan ülkeler analizden çıkarılmış ve isaisiksel olarak anlamlı 11 ülke için üç emel senaryo oluşurulmuşur. Yüksek ekonomik büyümeli baz senaryo, mevcu durum senaryosu ve düşük ekonomik büyümeli baz senaryo alında 2015 ve 2030 yılları için ahminlemeler yapılmış ve ulaşılan sonuçların söz konusu ülkelerde kabul edilebilir aralıka olduğu gözlemlenmişir. 2

3 EconWorld Working Paper Series No: Lin, Liou ve Huang (2011) yapıkları çalışmada; Tayvan da 2010 ve 2012 yılları arasında CO 2 emisyonlarındaki arışı gri ahminleme yönemi ile analiz emişlerdir den 2006 ya kadar CO 2 emisyonlarında %47 arış olan Tayvan da ahmin sonuçlarına göre, gelecek üç yıl içinde emisyonların mevcu durumdan daha fazla aracağı öngörülmüşür. Henüz Kyoo Prookolünü imzalamayan ve Birleşmiş Milleler üyesi olmayan Tayvan için CO 2 emisyonlarındaki ciddi arış enerji ükeiminin azalılması yolunda poliikalar izlenmesi gerekiğini oraya çıkarmışır. Pao ve Tsai (2011) çalışmalarında; Brezilya da döneminde CO 2 emisyonları, enerji ükeimi ve çıkı arasındaki ilişkiyi incelemişlerdir. Gri ahminleme yöneminin kullanıldığı çalışmada dönemleri için ahminleme yapılmışır. Tahmin sonuçları, uzun dönemde emisyonların hem enerji ükeimine hem de çıkıya karşı inelasik olduğunu, ancak enerjinin çıkıya oranla emisyonlar üzerinde daha belirleyici olduğunu gösermişir. Nedensellik sonuçlarına göreyse gelir, enerji ükeimi ve emisyonlar arasında iki yönlü ve güçlü bir nedensellik ilişkisi olduğu gözlemlenmişir. Wang, Nie ve Shi (2011) çalışmalarında; Çin in gelecekeki birincil enerji alebi ve CO 2 emisyonlarını analiz emişlerdir. IPAT modelinin kullanıldığı çalışmada düşük karbon senaryosuna göre, sanayileşmeyle birlike 2020 yılında birincil enerji alebinin 4,48 milyar on ve CO 2 emisyonunun 10,58 milyar on olacağı, oplam GSMH nin ise mevcu durum senaryosu ile karşılaşırıldığında 8.26 Yuan azalacağı espi edilmişir. İki senaryo arasında enerji alebinin yapısında büyük farklılıklar olmadığı gözlemlenmiş ancak düşük karbonlu ekonomiye geçmek için düşük karbonlu senaryonun baz alınması gerekiği vurgulanmışır. Pao, Fu ve Tseng (2012) yapıkları çalışmada; Çin de CO 2 emisyonları, enerji ükeimi ve ekonomik büyüme arasındaki ilişkiyi doğrusal olmayan gri ahminleme (Nonlinear Grey Bernoulli Model- NGBM) meodu ile analiz emişlerdir. Tahmin sonuçları Çin de yılları arasında yıllık emisyonların %4,47, enerji ükeiminin %-0,06 ve reel GSYH büyümesinin %6,67 olacağını gösermişir. Koenegrasyon es sonuçlarına göreyse, uzun dönemde emisyonların ve reel çıkının inelasik, enerji ükeiminin ise elasik olduğu gözlemlenmişir. Çalışmanın sonuçları; çevresel Kuznes eğrisi hipoezinin Çin için geçerli olmadığını ve reel çıkının emisyonlar üzerinde negaif ekisinin olduğunu gösermişir. Özer, Görgün ve İncecik (2013); Türkiye elekrik seköründe CO 2 emisyonlarını azalmak amacıyla senaryo analizine dayalı çalışmalarında yıllarını esas almışlardır. Uzun vadeli enerji alernaifleri planlama sisemi yönemi (LEAP) nin kullanıldığı çalışmada mevcu durum senaryosu ve azalma senaryosu olarak iki farklı yaklaşım ele alınmışır. Mevcu durum senaryosu alında CO 2 emisyonları belirgin bir şeklide ararken, azalım senaryosu uygulandığında elekrik kaynaklı CO 2 emisyonlarının yılları arasında yıllık %5,8 aracağı ve aynı dönemde elekrik arışlarının %6,6 aracağı öngörülmüşür. Ayrıca çalışmada eğer azalma senaryosu poliikalarla konrol edilebilirse CO 2 emisyonlarındaki azalmanın söz konusu dönemde %17,5 i aşabileceği de belirilmişir. Maros, Rodriquez ve Sanchez (2013) yapıkları çalışmada; İspanya da ve döneminde fosil yakı fiyaları, CO 2 fiyaları ve elekrik fiyalarını çok değişkenli model yardımıyla ahminlemeyi ve ilgili verilerin fiyalarındaki dalgalanmaları karşılaşırmalı olarak analiz emeyi hedeflemişlerdir. Tek değişkenli ve çok değişkenli analizin birlike kullanıldığı çalışmada özellikle elekrik fiyaları için ulaşılan sonuçların kısa ve yakın vadenin sonuçlarıyla uarlılık göserdiği gözlemlenmişir. Çalışmada ayrıca bren perolün, kömürün ve gaz fiyaları için yapılan iyileşirmenin bu güç piyasaları arasındaki çapraz korelasyona neden olduğu da belirilmişir. Özcan (2016) çalışmasında; Türkiye de döneminde yakı ürlerine göre elekriken kaynaklanan sera gazı emisyonlarını ahminlemişir. Türkiye Elekrik İleim A.Ş. (TEİAŞ) nin 5 yıllık elekrik üreim kapasiesi projeksiyonunun baz alındığı çalışmada Türkiye nin gelecek dönemlerde CO 2 emisyonlarında arışlar olacağı öngörülmüşür. Ayrıca çalışmada projeksiyon periyodunun her yılı için fosil yakılar arafından üreilen elekriğe uygulanan karbon vergisinden elde edilen ahmini gelirler hesaplanmış ve bu gelirlerin ekonomiye kaynak yaraacağı belirilmişir. 3

4 Türkiye de Enerji Üreiminde Fosil Yakı Kullanımı Çeinaş, Biçil & Türköz 3. Veri ve Yönem Çalışmada dönemine ilişkin yıllık zaman serileri kullanılmışır. Kullanılan zaman serilerine ilişkin birimler, elde edildiği kaynak ve zaman serilerine ilişkin kısalmalar Tablo- 1 de göserilmişir. Tablo 1: Değişkenlere İlişkin Açıklamalar Zaman Serisi Değişken İsmi Birim Veri Kaynağı Elekrik Üreimi EURT Gwh. TUİK Karbondioksi Emisyonu CO 2 K. DÜNYA BANKASI Kömürden Üreilen Elekrik KOMUR Gwh. TUİK Sıvı Yakı ve Doğal Gazdan Üreilen Elekrik SDG Gwh. TUİK Elekrik üreiminde alernaif üreim senaryolarına göre karbondioksi emisyonlarının nasıl değişeceğine ilişkin ahmin iki aşamalı olarak gerçekleşirilmekedir. Öncelikle Box- Jenkins meodolojisiyle elekrik üreimi zaman serisi modellenmiş ve geleceke gerçekleşeceği öngörülen üreim verileri elde edilmişir. Ardından karbondioksi emisyon mikarları ile kömürden, sıvı ve doğalgazdan üreilen elekrik enerjisi mikarları arasındaki ilişki sınır esi yaklaşımıyla belirlenmişir. Değişkenler arasındaki uzun dönem ilişkisini göseren modelde Box-Jenkins meodolojisiyle elde edilen üreim projeksiyonları kullanılarak farklı üreim senaryoları için emisyon değerleri hesaplanmışır. Elekrik üreiminde Linyi, aşkömürü, ihal kömür, doğalgaz, jeoermal, fuel oil, moorin, biogaz ve aık, hidrolik ve rüzgâr kullanılmakadır. Çalışmada bu kaynaklar kömür, sıvı+doğalgaz, hidrolik ve yenilenebilir başlıkları alında ele alınmışır. Senaryolar oluşurulurken baz senaryo için TEİAŞ Üreim Kapasie Projeksiyonu kullanılmışır Birim Kök Tesi Çalışmada EURT, CO2, KOMUR ve SDG değişkenleri arasındaki ilişkiler araşırılmadan önce değişkenlerin düzey değerlerinde mi yoksa fark değerlerinde mi durağan oldukları Augmened Dickey Fuller ve Philips Perron birim kök esleri uygulanarak belirlenmişir. Tablo 2: ADF ve PP Birim Kök Tesi Sonuçları ADF TESTİ Düzey Kriik Değer Fark Kriik Değer Değişkenler Düzey (es is.) Fark (Tes is.) 1% 5% 10% 1% 5% 10% EURT CO 2 0,126-5, KOMUR 0,009-4, SDG 0,176-4, PP TESTİ Düzey Kriik Değer Fark Kriik Değer Değişkenler Düzey (es is.) Fark (Tes is.) 1% 5% 10% 1% 5% 10% EURT CO 2 0,67-5, KOMUR 0,23-4, SDG 0,12-4, Tablo-2 de verilen sonuçlara göre EURT, CO2, KOMUR ve SDG değişkenlerinin farkı alındığında es isaisiğinin anlamlı ve kriik değerlerden yüksek olması nedeniyle serilerin fark durağan olduğu sonucuna ulaşılmışır. Bu sonuçlara göre EURT, CO2, KOMUR ve SDG zaman serilerinin birinci farklarında durağan olduğuna karar verilmişir. 4

5 EconWorld Working Paper Series No: Elekrik Üreimi Tahmini Türkiye de elekrik üreimi dönemi elekrik üreimi verileri ile Box-Jenkins meodolojisi kullanılarak dönemi için elekrik üreimi öngörüsü oluşurulmuşur. Box Jenkins yaklaşımı modelin belirlenmesi, ahmin edilmesi, ayır edici konrol ve ön raporlama şeklinde dör aşamadan oluşmakadır. İlk aşamada serilerin durağanlığı dikkae alınarak ookorelasyon ve kısmi ookorelasyonlar hesaplanarak poansiyel modeller belirlenir. Ardından poansiyel modellere ilişkin paramere ahminleri yapılarak alernaif modeller arasından yüksek bir belirlenim kasayısına, F-isaisiğinin anlamlılığına, Akaike ve Schwarz Bilgi krierlerinin küçük olmasına, haa kalını kareler oplamının küçük olmasına, olabilirlik oranının yüksek olmasına ve Pormaneau Q-isaisiklerinin anlamsız olmasına dikka edilerek uygun model seçilir (Sevükekin ve Çınar, 2014). Tablo 3: Model Belirleme Krierleri ARIMA Model LogL AIC SIC HQ (2,1,2) (3,1,2) (2,1,3) (0,1,1) (2,1,0) (0,1,0) (0,1,2) (2,1,4) (1,1,0) (4,1,2) (1,1,1) (3,1,3) (3,1,0) (2,1,1) (0,1,3) (4,1,0) (1,1,2) (3,1,1) (4,1,3) (4,1,1) (0,1,4) (1,1,3) (4,1,4) (1,1,4) (3,1,4) Box-Jenkins yaklaşımına göre fark durağan olan EURT zaman serisi için poansiyel ARIMA modelleri için bilgi krierleri ablo-3 eki gibidir. Tablo-3 eki sonuçlara göre EURT serisi için ARIMA (2,1,2) modeli seçilmişir. 5

6 Türkiye de Enerji Üreiminde Fosil Yakı Kullanımı Çeinaş, Biçil & Türköz Tablo 4: ARIMA (2,1,2) Modeli Tahmin Sonuçları Değişken Kasayı Sandar Haa -İsaisiği Olasılık D. C 7574, ,000 AR(1) AR(2) MA(1) MA(2) R-squared F-isaisiği (Olasılık D.) (0,024) Adjused R-squared DW EURT değişkeni için ARIMA (2,1,2) model ahmin sonuçları Tablo-4 e verilmişir. Alernaif modellere göre bilgi krieri değeri en uygun model olan ARIMA (2,1,2) modelidir. Alernaif modeller arasından seçilen ARIMA (2,1,2) modeli ile EURT değişkeni için dönemi elekrik üreimi ahminleri Tablo-5 eki gibidir. Tablo-5 e sunulan ahmin bulgularına göre; Türkiye de elekrik üreimi döneminde yıllık oralama %2,9 düzeyinde arış göserecekir. Tablo 5: ARIMA (2,1,2) Modeli Elekrik Üreim Tahmini Yıllar Elekrik Üreimi (GWh) Bir Önceki Yıla Göre % Değişme CO 2 Emisyonu ile Elekrik Üreiminde Kullanılan Yakı İlişkisi ve Senaryo Analizi Elekrik üreiminde kullanılan yönem ile CO2 emisyonları arasında önemli bir ilişki bulunmakadır. Türkiye de enerji kaynaklarına göre elekrik üreimi ve payları Tablo-6 da verilmişir. Tablo-6 daki verilere göre; Türkiye de elekrik üreiminde (kömür ve doğalgaz) fosil yakılar önemli paya sahipir. Enerji üreiminde fosil yakıların kullanılması önemli ölçüde CO2 emisyonu arışı anlamına gelmekedir. 6

7 EconWorld Working Paper Series No: Tablo 6: Elekrik Üreiminde Alernaif Kaynakların Payları Yıllar Kömür Sıvı Yakı Doğal Gaz Hidrolik Yenilenebilir Kaynak: TÜİK Çalışmanın bu bölümünde CO 2 emisyonu ile üreimde fosil yakı kullanımı arasında ilişki olup olmadığı Peseran vd. (2001) çalışmasında gelişirilen eşbüünleşme yaklaşımıyla araşırılmışır. Karbondioksi emisyonu ile EURT ve SDG değişkenleri arasında eşbüünleşme ilişkisi olup olmadığı Denklem-1 de yer alan kısılanmamış haa düzelme modeli ahmin edilmişir. Değişkenler arasında eşbüünleşme ilişkisinin olup olmadığına ( H 0 : ) hipoezi es edilerek karar verilmişir. Burada için hesaplanan F isaisiği Peseran, Shin ve Smih (2001) ablo al ve üs kriik değerleri ile karşılaşırıldığında hesaplanan F isaisiği Peseran, Shin ve Smih (2001) ablo al ve üs kriik değerleri ile karşılaşırıldığında hesaplanan F isaisiği al sınırdan küçükse seriler arasında eşbüünleşme ilişkisi olmadığı, üs sınırdan büyükse eşbüünleşme ilişkisi olduğu, al sınır ile üs sınır arasındaysa eşbüünleşme olup olmadığına karar verilemediği durumu ifade emekedir.. Al sınır değerleri üm değişkenlerin I(0), üs sınır değerleri ise üm değişkenlerin I(1) olduğu varsayımına dayalıdır. CO2 5 0 KOMUR 1 m i1 CO2 1i SDG 6 1 i u n i0 KOMUR 2i i k i0 SDG 3i i CO2 4 1 (1) 7

8 Türkiye de Enerji Üreiminde Fosil Yakı Kullanımı Çeinaş, Biçil & Türköz Tablo 7: Sınır Tesi Sonuçları k F- İsaisiği Al Sınır Kriik Değerler (%5) Üs Sınır 2 7,45 Kriik Değerler (%1) 3,1 3,87 Al Sınır Üs Sınır 4,13 5 Tablo-7 deki sınır esi sonuçlarına göre; değişkenler arasında eşbüünleşme ilişkisi olduğuna karar verilmiş ve değişkenler arasındaki uzun dönemli ilişki 2 nolu denklemdeki biçimde ifade edilerek ahmin edilmişir. CO2 m CO2 n KOMUR 0 1i i 2i i 3i i i1 i0 i0 k SDG Denklem (2) de yer alan gecikme sayılarının belirlenmesinde Schwarz bilgi krieri kullanılmış ve maksimum gecikme uzunluğu 4 olarak alınmışır. Buna göre CO 2 değişkeninin 1, KOMUR değişkeninin (0) gecikmesiz değerleri ve SDG değişkeninin 3 gecikmesinin kullanılmasına karar verilmişir. Tahmin edilen ARDL modeli (1,0,3) modelidir ve model sonuçları Tablo-8 de yer almakadır. Tablo 8: Uzun Dönem Tahmin Sonuçları (ARDL 1,0,3) Değişkenler Kasayı isaisiği Sabi KOMUR SDG R Adj R F-is (0.000) DW (0.91) 0.54(0.59) 0.92(0.50) u (2) CO 2 emisyonları ile elekrik üreiminde kullanılan fosil yakılar arasındaki kısa dönemli ilişki ise ARDL (1,0,3) modeline dayalı haa düzelme modeli ile denklem (3) eki biçimde ifade edilmişir. k l CO2 1 2ECT 1 3iCO2 ikomur i isdg i i 4 5 (3) i1 i0 i1 Burada ECT 1 Tablo-8 de verilen uzun dönem ilişkiden elde edilen haa erimleri serisinin bir dönem gecikmeli değeridir. Bu değişken haa düzelme erimidir ve kasayısı kısa dönemdeki dengesizliğin ne kadarının uzun dönemde düzelileceğini gösermekedir. Haa düzelme eriminin kasayısının işareinin negaif ve isaisiki olarak anlamlı olması beklenmekedir. Tablo-9 da ARDL (1,0,3) modeline dayalı haa düzelme modeli sonuçları verilmişir. m 8

9 EconWorld Working Paper Series No: Tablo 9: ARDL (1,0,3) Modeline Dayalı Haa Düzelme Modeli Sonuçları Değişkenler Kasayı -isaisiği Sabi ,090 (0,92) ECT (-1) (0,001) DCO 2 (-1) (0,74) DKOMUR (0,49) DSDG (0,01) DSDG (-1) (0,07) DSDG (-2) (0,001) 2 R =0,64 ECT = CO 2 - (1.6725*KOMUR *SDG ) 2 AdjR =0,53 DW:2,18 F-is=5,55(0,002) Haa düzelme modeli sonuçlarına göre haa düzelme eriminin kasayısı isaisiksel olarak anlamlı ve negaifir. Bu aynı zamanda değişkenler arasındaki uzun dönemli ilişkinin daha güçlü ve sağlam bir kanıını emsil eiği gibi aynı zamanda daha önce ahmin edilen koenegrasyon es sonuçlarını da doğrulamakadır. CO 2 emisyonları ile elekrik üreiminde fosil yakıların kullanımı arasındaki uzun dönemli ilişkiden yola çıkılarak farklı senaryolara göre CO 2 emisyonlarında nasıl bir değişiklik olacağı üç alernaif senaryoya göre araşırılmışır. Buna göre Tablo-8 deki uzun dönem ilişkiden yola çıkılarak; Senaryo-1 Türkiye de elekrik üreiminde mevcu durumun devam edeceği, Senaryo-2 fosil yakılardan yenilenebilir enerjiye geçişin gerçekleşeceği, Senaryo-3 kömürden doğalgaza geçişin gerçekleşeceği şeklinde belirlenmişir. Alernaif üreim senaryoları alında gelecek on yılda emisyonlarda meydana gelecek olan değişmeler ARDL (1,0,3) modeli için elde edilen ve değişkenler arasındaki uzun dönem ilişkiyi göseren Denklem-4 ve ARIMA (2,1,2) modeli ile ahmin edilen elekrik üreim değerleri için dönemi için hesaplanmışır. CO ,6 1,672KOMUR 1, 095SDG u (4) Senaryo-1 Bu senaryoda elekrik üreiminde kömür, sıvı yakı ve doğalgaz, hidroelekrik ve yenilenebilir enerjinin paylarının TEİAŞ arafından hazırlanan üreim kapasie projeksiyonunda yer alan oplam güvenilir üreim kapasiesinin enerji kaynağı ürlerine göre dağılımı dikkae alınarak belirlenmişir. Buna göre Senaryo-1 de elekrik üreiminde alernaif kaynakların payı ve elekrik üreimi mikarları ile Denklem-4 e yer alan uzun dönem denklemi kullanılarak hesaplanan karbondioksi emisyonu ahminleri Tablo-10 daki gibidir. Tablo 10: Senaryo-1 için Dönemi Elekrik Üreimi ve CO 2 Emisyonu SENARYO 1 ÜRETİM PAYLARI ÜRETİM GWh Kömür Sıvı+Doğalgaz Hidro Yenilenebilir Kömür Sıvı+Doğalgaz Hidro Yenilenebilir SENARYO 1 KARBONDİOKSİT EMİSYONU TAHMİNİ (k) 9

10 Türkiye de Enerji Üreiminde Fosil Yakı Kullanımı Çeinaş, Biçil & Türköz Türkiye de döneminde elekrik üreiminde mevcu yapının değişmediği varsayımına dayanan Senaryo-1 kabul edildiğinde 2014 yılına kıyasla 2023 yılında CO2 emisyonları %20,85 (75883,04 k) arış göserecekir. Senaryo-2 Senaryo-2 fosil yakılar arasında ercihe dayalı bir senaryo olup elekrik üreiminde döneminde kömürden elekrik üreiminde güvenilir üreim kapasiesini kömürün payını azalarak doğalgazdan elekrik üreiminin arırılması varsayımına dayalı bir üreim kompozisyonuna dayanmakadır. Bu senaryoda elekrik üreiminde kömürün payı azalılıp doğalgazın payı arırılırsa üreim kompozisyonundaki bu değişikliğe bağlı olarak karbondioksi emisyonlarının nasıl değişeceği Tablo-11 de göserilmişir. Tablo 11: Senaryo-2 için Dönemi Elekrik Üreimi ve CO 2 Emisyonu SENARYO 2 ÜRETİM PAYLARI ÜRETİM GWh Kömü Hidr Yenilenebili Sıvı+Doğalga Sıvı+Doğalgaz Kömür r o r z Hidro Yenilenebilir SENARYO 2 KARBONDİOKSİT EMİSYONU TAHMİNİ (k) Her yıl kömürden elekrik üreiminin 1 puan azalarak doğalgazdan elekrik üreiminin payının arırıldığı Senaryo-2 ye ilişkin bulgular incelendiğinde 2014 yılına kıyasla 2023 yılında elekrik üreiminde kullanılan fosil yakıan kaynaklanan CO2 emisyonları %15,53 (56505,33 k) arış göserecekir. Senaryo-3 Senaryo-3 elekrik üreiminde 2014 yılından başlanarak kömürün payını her yıl için 1 puan azalırken yenilenebilir enerjinin payının arırıldığı varsayımıyla oluşurulmuşur. Tablo 12: Senaryo-3 için Dönemi Elekrik Üreimi ve CO 2 Emisyonu SENARYO 3 ÜRETİM PAYLARI ÜRETİM GWh Kömür Sıvı+Doğalgaz Hidr o Yenilenebilir Kömür Sıvı+Doğalgaz Hidro Yenilenebilir

11 EconWorld Working Paper Series No: SENARYO 3 KARBONDİOKSİT EMİSYONU TAHMİNİ (k) Senaryo-3 e göre Türkiye de döneminde kömürün payı her yıl azalılıp yenilenebilir enerjinin payı arırılırsa üreim kompozisyonundaki bu değişikliğe bağlı olarak karbondioksi emisyonlarının nasıl değişeceği Tablo-12 de göserilmişir. Bu senaryoya göre, 2014 yılına kıyasla 2023 yılında CO2 emisyonları %5,42 (19731,34 k) arış göserecekir. 4. Sonuç Elekrik üreiminde kullanılan kaynakların üreim sürecindeki kompozisyonlarında yapılan değişikliklere dayalı farklı üç üreim senaryosunun 10 yıllık bir dönem için CO2 emisyonlarında ciddi değişmeler yaraığı elde edilen sonuçlara yansımakadır. Ekonomik gelişmeyle birlike elekrik enerjisine duyulan gereksinim armakadır. Buna bağlı olarak aran enerji alebini karşılamaya yönelik üreim genişlemesi üreimde kullanılan kaynak kompozisyonuna bağlı olarak CO2 salınımlarını arırmakadır. CO2 salınımlarındaki önemli arışlar ise çevreye ciddi zararlar vermeke ve yaşamı olumsuz ekilemekedir. Bu bağlamda elekrik enerjisi üreiminde alernaif kaynaklar arasında yapılacak düzenlemeler ile elekrik enerjisi üreiminde daha az salınıma neden olacak kaynaklara geçiş ya da yenilenebilir enerji kaynakları yönünde bir değişikliğin CO2 salınımlarını önemli ölçüde azalacağı düşünülmekedir. CO2 salınımlarının azalılmasında enerji ükeiminin konrol edilmesi ve üreim sürecinde daha az salınıma neden olacak yönemlerin kullanılması ekili olmakadır. Bu çalışmada elde edilen bulgular da zaman içinde kademeli olarak fosil yakılardan elekrik enerjisi üreiminden vazgeçilmesinin CO2 emisyonlarında önemli ölçüde asarruf sağladığı görülmüşür. CO2 salınımlarının armasında yalnızca elekrik üreiminde değil diğer alanlarda da emisyon asarruf edecek üreim yönemleri kullanılarak ekolojik dengeye olumsuz ekileri düşük seviyelere çekmenin mümkün olacağı düşünülmekedir. KAYNAKÇA Köne, A. Ç. and Büke, T. (2010). Forecasing of CO2 Emissions from Fuel Combusion Using Trend Analysis. Renewable and Susainable Energy 14, doi: /j.rser Lin, C.S., Liou, F.M. and Huang, C. P. (2011). Grey Forecasing Model for CO2 Emissions: A Taiwan Sudy. Applied Energy 88, doi: /j.apenergy Maros, C.G., Rodriquez, J. and Sanchez, M. J. (2013). Modeling and Forecasing Fossil Fuels, CO2 and Eleciriciy Prices and Their Volailiies. Applied Energy doi: /j.apenergy Özcan, M. (2016). Esimaion of Turkey's GHG Emissions from Elecriciy Generaion by Fuel Types. Renewable and Susainable Energy Reviews 53, doi: /j.rser Özer, B., Görgün, E. and İncecik, S. (2013). The Scenario Analysis on CO2 Emission Miigaion Poenial in he Turkish Elecriciy Secor: Energy 49, doi: /j.energy Pao, H. T., Fu, H.C. and Tseng, L.C. (2012). Forecasing of CO2 Emissions, Energy Consumpion and Economic Growh in China Using Improved Grey Model. Energy 40, doi: /j.energy Pao, H.T. and Tsai, C.M. (2011). Modeling and Forecasing he CO2 Emissions, Energy Consumpion and Economic Growh in Brazil. Energy 36, doi: /j.energy

12 Türkiye de Enerji Üreiminde Fosil Yakı Kullanımı Çeinaş, Biçil & Türköz Pesaran, M. Shin, H.Y. ve Smih, R. J. (2001). Bounds Tesing Approaches To The Analysis Of Level Relaionship. Journal Of Applied Economerics 16(3), doi: /jae.616 Say, N. P. and Yücel, M. (2006). Energy Consumpion and CO2 Emissions in Turkey: Empricial Analysis and Fuure Projecion based on an Economic Growh. Energy Policy 34, doi: /j.enpol Sevükekin M. ve Çınar M. (2014). Ekonomerik Zaman Serileri Analizi, Dora Yayınevi, Bursa. Türkiye Elekrik İleim Anonim Şirkei (TEİAŞ) (2011). Türkiye Elekrik Enerjisi 10 Yıllık Kapasie Projeksiyonu ( ), Türkiye Elekrik İleim A.Ş. Genel Müdürlüğü APK Dairesi Başkanlığı. Türkiye İsaisik Kurumu (TÜİK). (2016). [hp:// Online Erişim Tarihi: ] Wang D., Nie, R. and Shi, H.Y. (2011). Scenario Analysis of China s Primary Energy Demand and CO2 Emissions based on IPAT Model. Energy Procedia 5, doi: /j.egypro World Bank (2016). [hp://daa.worldbank.org/indicaor/en.atm.co2e.kt?locaions=tr.online Erişim Tarihi: ] 12