Oya Ercan, stanbul lise gençlerinde riskli davran fllar n s kl ve cinsiyete göre da l m. Girifl

Transkript

1 Oya Ercan, stanbul lise gençlerinde riskli davran fllar n s kl ve cinsiyete göre da l m Girifl Ergenlik ça çocukluktan eriflkinli e geçifl dönemi olarak tan mlanan, fiziksel ve ruhsal birçok de iflikli in gerçekleflti i bir yaflam dilimidir. Ancak, eriflkin sa l k davran fllar n n ve yaflam biçiminin bireyden bireye çok büyük farkl l klar gösterdi i ve bu özelliklerin ergenlik ça nda flekillendi i bilinmektedir. Örne in araflt rmalar sigara içme davran fl n n 11 yafl nda bafllayabildi ini ortaya koymufltur (1,2). Benzer flekilde alkol ya da madde ba ml s olan eriflkinlerin ço unun bu maddeleri ilk kez ergenlik döneminde denedikleri de bilinmektedir (2). Di er taraftan günümüzde, adolesanlar n sa l n tehdit eden nedenlerin büyük ölçüde kendi davran fllar ndan kaynakland bilinmektedir. Giderek daha çok say da genç eskisine oranla daha küçük yafllarda sa l n riske atabilecek veya direkt olarak etkileyebilecek davran fllarda bulunmaktad r (3). Tüm dünyada, mortalite riski, geliflen koruyucu sa l k hizmetlerine paralel olarak çocukluk ça nda yafl büyüdükçe giderek azalma e ilimi göstermektedir. Adolesan döneminde ise mortalite riski birden artmaktad r. Bu risk art fl bafll ca kazalar, intihar, adam öldürme ve AIDS e ba l olarak geliflmektedir (4). Sigara içme, alkol ve uyuflturucu kullanma, yüksek ya ve karbonhidrat içerikli ancak besin de eri düflük yiyeceklerin fazla tüketilmesi, sürekli diyet yapma, pasif bofl zaman aktivitelerine fazla, spora az zaman ay rma, emniyetsiz ve ehliyetsiz araç kullanma ve korunmas z cinsel iliflkiye girme gibi riskli davran fllar ergenlik döneminde s k karfl lafl lan sorunlar oluflturmaktad r (5-12). Bu riskli davran fllar n bu dönemde engellenmemesi veya düzeltilmemesi halinde, ergenlik döneminde yol açt klar problemlere ek olarak eriflkin yaflam biçimini de olumsuz etkileme- 200

2 Türk Pediatri Arflivi : leri söz konusu olacakt r. Ergenlik dönemi riskli davran fllar yla ilgili bir di er önemli noktay ise ergenlerin birden fazla riskli davran fl bir arada gösterme e iliminde olmalar oluflturmaktad r (13). ABD de ergenlerin yapt motorlu araç kazalar n n % 57 sinde sürücünün ehliyetsiz oldu u saptanm flt r (14). fiili de intihar girifliminde bulunan gençlerden % 65 inin intihar giriflimi s ras nda alkollü oldu u belirlenmifltir (4). Pasif bofl zaman aktiviteleriyle fazla zaman geçiren adolesanlar n spor yapan adolesanlara göre daha sa l ks z beslendikleri gözlenmifltir (11). Bu nedenle o an için sadece bir riskli davran fl gösterdi i saptanan adolesan n bile dikkatli olarak de erlendirilmesi, yönlendirilmesi ve e itilmesi gerekmektedir. Türkiye gibi yafl aras gençlerin nüfusun % 10.8 ini oluflturdu u bir ülkede adolesanlar n madde ba ml l d fl ndaki riskli davran fllar n araflt ran genifl kapsaml bir araflt rma bulunmamaktad r (15). Bu nedenle stanbul liselerinde okuyan gençlerin kendileri taraf ndan ifade edilen sa l k durumlar, riskli davran fllar ve bu davran fllar n ortaya ç kmas - na neden olan sosyal ve kiflisel faktörler hakk nda bilgi sahibi olabilmek, ayn zamanda gençlerin sa l klar n korumak ve gelifltirmek üzere haz rlanacak programlarda öncelikleri tespit edebilmek amac yla kesitsel bir araflt rma planland. Bu yaz da bu araflt rman n bir parças olarak, gençlerin sa l kla ilgili davran fllar n n n prevalans ve cinsiyete ve s n flara göre farkl l klar bildirilmektedir. Yöntem ve Gereçler Bu çal flma, stanbul da liseye devam eden ergenlerin kendileri taraf ndan ifade edilen sa l k durumlar - n, sa l kla ilgili davran fllar n ve bunlara etki eden faktörleri belirlemek üzere planlanm fl, ö rencilerin kendilerinin okuyup yan tlad klar soru formlar n n de erlendirilmesine dayanan kesitsel araflt rman n bir bölümünü oluflturmaktad r. Araflt rmaya stanbul ilinde 26 resmi veya özel lise ve lise dengi meslek okulunda okuyan 4200 ö renci kat ld. Bu araflt rma için stanbul Üniversitesi Cerrahpafla T p Fakültesi Dekanl ndan ve stanbul l Milli E itim Müdürli- ü nden gerekli izin al nd. Örneklem seçimi Örneklem seçimi için katmanl küme yöntemi kullan ld. Örneklem birimi okul kabul edildi. Katmanlama öncelikle ilçelerin flehirlileflme derecesine göre yap ld (metropolitan, küçük ilçe, ve k rsal alan). Liseler resmi ve özel liseler olarak ve e itim tiplerine göre grupland r ld (genel, Anadolu lisesi, meslek lisesi). Araflt rmaya dahil edilecek okullar stanbul l Milli E itim Müdürlü ü taraf ndan haz rlanm fl 1995/ 96 okullar rehberi nden yararlan larak belirlendi (16). stanbul ilinde 208 devlet lisesinde ö renci ve 140 özel lisede ö renci oldu u saptand. Örneklem büyüklü ü her s n f için, 1290 kifli devlet okullar ndan, 210 kifli özel okullardan olmak üzere 1500 kifli olarak belirlendi. Bu örneklem büyüklü üyle %95 güven, %80 güç, ± 3 hata pay ve 1.44 etki boyutu sa lanaca saptand. Okullar 19 farkl ilçeden rastlant sal olarak seçildi. Okul içerisinde s n flar da okula gidildi i gün rastlant sal olarak belirlendi. Soru formlar n n uygulanaca gün seçilen s n flarda bulunan ö rencilerin hepsi araflt rma grubuna dahil edildi. Araflt rmada kullan lan veri toplama araçlar Araflt rmada veri toplama arac olarak iki ayr soru formu kullan ld. Birinci soru formu 18 sayfa ve 84 sorudan oluflmaktayd. Bu soru formu daha önce Dünya Sa l k Örgütü Avrupa bölgesi taraf ndan 1997/1998 y l nda yap lan Okul ça ndaki çocuklar n sa l kla ilgili davran fllar (HBSC 98) adl araflt rmada kullan lm flt. Soru formunu araflt rmam zda kullanabilmek için HBSC 98 yürütücüsünden izin al nd (12). HBSC 98 soru formu çekirdek sorular ve odak sorular olmak üzere iki ana bölümden oluflmaktayd. Çekirdek sorular; baz demografik özellikler, sa l kla ilgili davran fllar, ö rencilerin kendi sa l klar yla ilgili görüflleri, psikososyal uyumlar, arkadafl iliflkileri, okullar hakk ndaki görüflleri ve okullar n n üzerlerindeki etkileri hakk nda bilgi toplayan sorulardan; odak sorular ise, okul deneyimleri, aile iliflkileri, sosyoekonomik durum ve fiziksel görünümle ilgili sorulardan olufluyordu. Ayr ca, 1997/1998 HBSC araflt rmas nda kullan m ülkelerin iste ine b rak lm fl soru gruplar ndan fliddetle ve t bbi tedaviyi gerektiren ancak öldürücü olmayan kazalarla ilgili olanlar ana soru formuna eklendi. Araflt rmac lar n uçucu-uyuflturucu madde kullan m (1 soru), cinsel davran fllar (3 soru), fiziksel ve cinsel istismar (5 soru) konular nda haz rlad klar sorular, bu konular n da incelenmesi gerekti i düflünüldü ünden soru formuna eklendi. 201

3 Oya Ercan, stanbul lise gençlerinde riskli davran fllar n s kl ve cinsiyete göre da l m Araflt rmada kullan lan 2. veri toplama arac 4 sayfa ve 112 sorudan oluflan, geçerlilik ve güvenilirlik araflt rmas önceden yap lm fl olan Ahenbach n yafl grubu gençler için kendini de erlendirme ölçe iydi (17). Bu ölçe in araflt rmada kullan labilmesi için gereken izin al nd. Uygulama Pilot HBSC 98 soru formunun pilot çal flmas araflt rma grubuna dahil edilmeyen bir devlet lisesinde 120 ö renciyle yap ld. Pilot çal flma sonras nda baz sorular n anlam n netlefltirmek için birkaç kelime de iflikli i yap ld. Genel Araflt rmaya kat lmak üzere seçilmifl okullar n müdürlerine önce mektupla, 2 hafta sonra ise telefonla haber verildi. ki özel okul müdürü d fl nda araflt rmaya kat lmay reddeden olmad. Soru formu tüm okullarda dakikal k bir ders süresinde uyguland. S n fta uygulama s ras nda araflt rmac lardan bir kifli, daha önce e itilmifl bir anketör ve s n f veya ders ö retmeni bulundu. Uygulama öncesi ö renciler araflt rmac taraf ndan bilgilendirilirken ve ö rencilerin sorular yan tlan rken standart bir yönerge izlendi. Uygulamaya bafllamadan önce hem araflt rmac taraf ndan sözlü olarak, hem de soru formunun ilk sayfas nda yaz l olarak ö rencilere araflt rmaya kat l m n iste e ba l oldu u, verilen yan tlar n anonim kalaca, dürüst yan tlar vermenin önemi, soru formlar üzerine isimlerini yazmalar n n gereksiz oldu u belirtildi ve soru formlar n n doldururken birbirleriyle konuflmamalar rica edildi. Ö rencilerden araflt rmaya kat lmay reddeden olmad. Soru formlar n n uygulanmas aflamas Mart- Nisan 2000 aylar nda tamamland. Davran fllar n tan mlanmas Bu çal flmada istatistiki de erlendirme için öncelikle yan tlar araflt r lan tüm davran fllar için dikotom haline getirildi. Sigara içme davran fllar Sigara deneme: Yaflam boyunca en az bir bütün sigaray içmifl olmak. Düzenli sigara içme: Günde en az bir sigara içiyor olmak. Alkollü içki kullan m Alkol deneme: Herhangi bir alkollü içkiyi tatm fl olmak. Alkol kullanma: O anda nadiren de olsa bira, rak, flarap, votka, cin veya di er alkollü içkilerden bir veya birden fazlas n n içiyor olmak. S k alkol kullanma: En az ayda bir kez herhangi bir alkollü içkiyi içiyor olmak. S k bira içme: En az ayda bir kez bira içiyor olmak. Sarhofl olma: Yaflam boyunca en az bir kez sarhofl olmufl olmak. Madde kullan m Madde kullanma: Yaflam boyunca en az bir kez uyuflturucu madde (esrar, eroin, morfin, kokain, marihuana, LSD), uçucu madde (tiner, bali) veya doktor taraf ndan reçete edilmemifl yat flt r c, sakinlefltirici, amfetamin ve anabolizan steroid içeren ilaçlardan en az birini kullanm fl olmak. Uyuflturucu kullanma: Yaflam boyunca en az bir kez marihuana, esrar, eroin, morfin, kokain, LSD den en az birini kullanm fl olmak. Uçucu madde kullanma: Hayat boyunca en az bir kez tinel ya da bali kullanm fl olmak. Bofl zaman aktiviteleri Az egzersiz: Haftada 1 defadan az terleyecek ya da nefes nefese kalacak a rl kta egzersiz yapmak. K - sa süreli egzersiz: Haftada 1 saat veya daha az süreyle nefes nefese kalacak ya da terleyecek a rl kta egzersiz yapmak. Uzun süre televizyon izleme: Günde en az 4 saat süreyle televizyon izlemek. Uzun süre bilgisayar oyunu oynama: Haftada en az 4-6 saat süreyle bilgisayar oyunu oynamak. Beslenme davran fllar ve difl sa l S k meflrubat içme, s k kek/ pasta yeme, s k cips/ patates k zartmas yeme, s k fleker/ çikolata yeme, s k hamburger/ salam/ sosis yeme, s k çay/ kahve içme: Bu yiyecek veya içecekleri günde en az bir kez tüketmek. Az difl f rçalama: Her gün en az bir kez difl f rçalamamak. Perhiz yapma: O anda kilo kaybetmek için perhizde olmak. Trafik kurallar Düzenli kemer takmama: Arabaya binildi inde emniyet kemerinin her zaman tak lmamas. Düzenli kask takmama: Bisiklete binildi inde her zaman kask tak lmamas. Ehliyetsiz araba kullanma: Sürücü ehliyeti olmad halde araba kullanmak. fiiddet ile ilgili davran fllar Okulda zorbal a u rama: Son yar y lda en az bir kez zorbal a u ram fl olmak. Silahla zorbal a u rama: Son yar y lda okulda veya okul çevresinde sopa, çak, b çak ya da ateflli silahla en az bir kez zorbal a u ram fl olmak. Okulda zorbal k yapma: Son yar y lda okulda en az bir kez di er ö rencilere zorbal k yapmak. Silah tafl ma: Son yar y lda okulda ya da okul çevresinde en az bir kez sopa, çak, b çak ya da ateflli silah tafl mak. Kavga etme: 202

4 Türk Pediatri Arflivi : Son 12 ay içinde en az bir kez dövüflmek (fiziksel kavga). Yaralanmayla sonuçlanan kavga: Son 12 ay içinde en az bir kez doktor ya da hemflire taraf ndan tedavi edilmelerini gerektirecek a rl kta yaralanmalar na yol açan kavgaya kar flmak. Cinsel aktiviteler Cinsel iliflkiye girme: Yaflam boyunca en az bir kez cinsel iliflkiye girmek. Korunmas z cinsel iliflki: Hayat boyunca en az bir kez prezervatif kullanmadan cinsel iliflkiye girmek olarak tan mland lar. statistiksel de erlendirme Ayn s n f içinde cinsiyetlere göre davran fllar n s kl - ki kare testiyle karfl laflt r ld. Farkl s n flarda okuyan ayn cinsten ö rencilerin davran fl s kl n n de- iflip de iflmedi i Spearman yöntemiyle korelasyon bak larak de erlendirildi. HBSC 98 soru formunun geçerlili i Sigara veya alkol kullan m yla ilgili sorulardan birine hay r, di erine ise evet yan t veren ö rencilerin, genel olarak soru formunda mant ks z yan tlar verdi i düflünülen ö rencilerin ve 14 yafl ndan küçük veya 20 yafl ndan büyük oldu unu belirten ö rencilerin soru formlar istatistik de erlendirmelere kat lmad (n=47). Bulgular Araflt rma grubunun büyüklü ü 4500 kifli olarak belirlenmesine ra men, 2 özel okulun araflt rmaya kat lmak istememesi ve s n flar n mevcutlar n n ancak 4200 e ulaflmas nedeniyle 4200 ö renci araflt rmaya kat labildi. Dört bin iki yüz ö renciden, 47 tanesinin soru formu yöntem ve gereçlerde belirtilen gerekçelerle de erlendirilmedi. Böylece istatistiki de erlendirmelere toplam 4153 (Kay p: % 7.7) ö renci kat ld. Bu oranda bir kayb n örneklemin temsil yetene ini bozmad na karar verildi inden araflt rma grubuna dahil edilmek üzere yeni okul seçimi yap lmad. Dört bin yüz elli üç ö rencinin 1324 ü (%32) lise 1. s n f ö rencisi, 1511 i lise 2. s n f ö rencisi (%36), 1318 i lise 3. s n f ö rencisi (% 32) idi. Araflt rma grubunun demografik özellikleri tablo 1 de verilmifltir. Sigara içme davran fllar Ö rencilerin sigara içme davran fllar n n s n flara ve cinsiyete göre da l m Tablo 2 de verilmifltir. Sigara deneme: Sigara denemifl olan ö renci say - s 1811 (%44) idi. K zlarda bu oran % 40.5 (n= 788), erkeklerde ise % 47 (n= 1020) idi. S n f büyüdükçe hem k zlar n hem de erkeklerin sigara deneme oranlar art yordu (s ras yla r=0.24, p<0.001; r=0.15, p<0.001). Düzenli sigara içme: Ö rencilerin 597 si (%14) düzenli sigara içmekte oldu unu belirtti. K zlarda bu oran % 11 (n=214), erkeklerde % 18 (n=382) idi. S n f büyüdükçe düzenli olarak sigara içen k zlar n ve erkeklerin oran belirgin olarak art yordu (s ras yla r=0.14, p<0.001; r=0.16, p<0.001). O anda sigara içmekte olan ö rencilerin tümünde bir haftal k sigara say s medyan de eri 15 ti. Bu say k zlarda haftada 10 adet, erkeklerde ise 20 adetti ve erkeklerde k zlardan anlaml olarak daha yüksekti (r=0.16, p<0.001). Alkollü içki kullan m Ö rencilerin alkollü içki kullan m yla ilgili davran fllar n n s n flara ve cinsiyete göre da l m Tablo 2 de verilmifltir. Alkol deneme: Ö rencilerin 2476 s (% 61) alkol denediklerini belirtti. Bu oran k zlarda % 61 (n=1181), erkeklerde % 60 (n=1286) idi. S n f ilerledikçe k zlar n ve erkeklerin alkol deneme oranlar anlaml olarak art yordu (s ras yla r=0.13, p<0.001; r= 0.12, p<0.001). Alkol kullanma: Alkol kullanmakta oldu unu ifade eden ö renci say s 1739 (%42) idi. Bin alt yüz seksen yedi (% 41) kifli bira, 713 (% 17) kifli flarap, 848 (% 20) kifli rak, 697 (% 17) kifli likör, 320 (% 8) kifli cin, 245 (% 6) kifli ise di er içkileri içmekte oldu unu belirtti. S k alkol kullanma: Ö rencilerin 435 i (% 11) s k alkol kulland n ifade etti. Bu oran k zlarda % 7.5 Tablo I: Araflt rma grubunun demografik özellikleri Tablo I: Araflt rma grubunun demografik özellikleri Toplam Lise 1 k z Lise 1 erkek Lise 2 k z Lise 2 erkek Lise 3 k z Lise 3 erkek Ö renci say s (%46) 714 (%54) 719 (%48) 786 (%52) 633 (%48) 683 (%52) 203

5 Oya Ercan, stanbul lise gençlerinde riskli davran fllar n s kl ve cinsiyete göre da l m Tablo II: Ö rencilerin s n flara ve cinsiyetlere göre sigara, alkol ve madde kullanma davran fllar Tablo II: Ö rencilerin s n flara ve cinsiyetlere göre sigara, alkol ve madde kullanma davran fllar Davran fllar 1. s n f 2. s n f 3. s n f Toplam K zlar Erkekler p Toplam K zlar Erkekler p Toplam K zlar Erkekler p N= 1317* N=603 N=714 N=1505 N=719 N=786 N=1316 N=633 N=683 n % n % n % n % n % n % n % n % n % Sigara deneme 430 (41) 168 (28) 262 (37) 0, (47) 326 (46) 375 (48) 677 (52) 294 (47) 383 (56) 0,0004 Düzenli sigara içme 104 (8) 30 (5) 74 (11) 0, (14) 81 (11) 133 (17) 0, (21) 103 (16) 175 (26) 0,0004 Alkol deneme 657 (51) 301 (51) 356 (51) 941 (63) 458 (64) 483 (63) 869 (67) 422 (68) 447 (66) S k alkol kullanma 80 (19) 22 (13) 58 (22) 0, (23) 50 (17) 100 (28) 0, (31) 73 (24) 130 (36) 0,001 S k bira içme 71 (17) 19 (12) 52 (20) 0, (20) 38 (13) 90 (26) 0, (28) 58 (20) 120 (34) 0,0001 Sarhofl olma 147 (11) 47 (8) 100 (14) 0, (20) 125 (17) 175 (22) 0, (27) 141 (22) 210 (31) 0,0003 Madde kullanma 75 (6) 41 (7) 34 (5) 98 (7) 51 (7) 47 (6) 110 (9) 60 (10) 50 (8) Uyuflturucu kullanma 11 (0.8) 2 (0.3) 9 (1.3) 28 (2) 6 (0.8) 22 (3) 29 (2) 9 (1.5) 20 (3) * N: lgili sorulara yan t veren toplam ö renci say s. Sorulara yan t veren ö renci say s de iflebildi inden N sorudan soruya farkl l klar göstermektedir. p: Sol taraftaki sütunlarda kalan k z ve erkek ö rencilerin karfl laflt r lmas. Yaln zca anlaml fark olanlar verilmifltir. Tablo III: Ö rencilerin cinsiyetlere ve s n flara göre bofl zaman aktiviteleri, beslenme davran fllar ve difl sa l Tablo III: Ö rencilerin cinsiyetlere ve s n flara göre bofl zaman aktiviteleri, beslenme davran fllar ve difl sa l 1. s n f 2. s n f 3. s n f Toplam K zlar Erkekler p Toplam K zlar Erkekler p Toplam K zlar Erkekler p N= 1317 * N=603 N=714 N=1505 N=719 N=786 N=1316 N=633 N=683 n % n % n % n % n % n % n % n % n % Az egzersiz 316 (24) 204 (34) 112 (16) 0, (28) 264 (37) 156 (20) 0, (32) 272 (43) 149 (22) 0,00001 K sa süreli egzersiz 724 (56) 415 (70) 309 (44) 0, (56) 513 (73) 319 (41) 0, (59) 474 (76) 296 (44) 0,00001 Uzun süre 373 (28) 152 (25) 221 (31) 0, (26) 158 (22) 230 (29) 0, (25) 135 (21) 194 (29) 0,003 TV izleme Uzun süre bilgisayar 279 (21) 50 (8) 229 (32) 0, (23) 82 (11) 261 (33) 0, (20) 65 (10) 198 (29) 0,00001 oyunu oynama S k meflrubat içme 843 (67) 388 (67) 455 (67) 971 (66) 471 (67) 500 (66) 848 (67) 403 (65) 445 (68) S k kek/ pasta yeme 397 (32) 199 (34) 198 (29) 392 (27) 192 (27) 200 (26) 374 (29) 184 (30) 190 (29) S k cips/ k zarm fl 540 (43) 248 (43) 292 (43) 489 (33) 231 (33) 258 (34) 401 (31) 184 (30) 217 (33) patates yeme S k fleker / 790 (63) 396 (68) 394 (58) 0, (63) 463 (66) 461 (61) 0, (61) 405 (65) 386 (58) 0,01 çikolata yeme S k hamburger/ 490 (39) 222 (38) 268 (40) 534 (37) 227 (32) 307 (41) 0, (37) 216 (35) 247 (38) sosis/ salam yeme S k çay/ kahve içme 971 (76) 404 (68) 567 (82) 0, (88) 506 (71) 621 (81) 0, (80) 487 (77) 552 (82) 0,01 Az difl f rçalama 262 (20) 41 (7) 221 (31) 0, (20) 42 (6) 217 (28) 0, (14) 27 (4) 161 (24) 0,00001 Perhiz yapma 94 (9) 68 (16.5) 26 (4) 0, (11) 104 (20) 23 (3) 0, (11) 91 (22) 20 (3) 0,00001 * N: lgili sorulara yan t veren toplam ö renci say s. Sorulara yan t veren ö renci say s de iflebildi inden N sorudan soruya farkl l klar göstermektedir. p: Sol taraftaki sütunlarda kalan k z ve erkek ö rencilerin karfl laflt r lmas. Yaln zca anlaml fark olanlar verilmifltir. 204

6 Türk Pediatri Arflivi : Tablo IV: Ö rencilerin cinsiyetlere ve s n flara göre trafikle ilgili davran fllar, fliddetle ilgili davran fllar ve cinsel aktiviteleri Tablo IV: Ö rencilerin cinsiyetlere ve s n flara göre trafikle ilgili davran fllar, fliddetle ilgili davran fllar ve cinsel aktiviteleri Davran fllar 1. s n f 2. s n f 3. s n f Toplam K zlar Erkekler p Toplam K zlar Erkekler p Toplam K zlar Erkekler p N= 1317 * N=603 N=714 N=1505 N=719 N=786 N=1316 N=633 N=683 n % n % n % n % n % n % n % n % n % Düzenli kemer 595 (56) 231 (53) 364 (58.5) 663 (52) 240 (43) 423 (58.5) 0, (49) 220 (43) 343 (54) 0,0002 takmama Ehliyetsiz araba 439 (98) 81 (99) 358 (98) 505 (96) 100 (98) 405 (96) 452 (93) 89 (97) 363 (92) kullanma Okulda zorbal a 439 (34) 132 (22) 307 (43) 0, (30) 164 (23) 284 (37) 0, (28) 142 (23) 226 (33) 0,00001 ü rama Silahla zorbal a 106 (8) 22 (4) 84 (12) 0, (8) 17 (2) 96 (12) 0, (7) 11 (2) 79 (12) 0,00001 u rama Okulda zorbal k 228 (17) 59 (10) 169 (24) 0, (20) 88 (12) 209 (27) 0, (19) 81 (13) 162 (24) 0,00001 yapma Silah tafl ma 120 (9) 28 (5) 92 (13) 0, (8) 21 (3) 103 (13) 0, (8) 17 (3) 84 (12) 0,00001 Kavga etme 586 (45) 138 (23) 448 (64) 0, (43) 160 (22) 472 (61) 0, (39) 121 (19) 381 (57) 0,00001 Yaralanmayla 102 (8) 25 (4) 77 (11) 0, (6) 17 (2) 78 (10) 0, (6) 13 (2) 64 (10) 0,00001 sonuçlanan kavga Cinsel iliflkiye girme 186 (14) 6 (1) 180 (26) 250 (17) 11 (1.5) 239 (32) 295 (23) 20 (3) 275 (42) Korunmas z cinsel iliflki 110 (58) (64) * N: lgili sorulara yan t veren toplam ö renci say s. Sorulara yan t veren ö renci say s de iflebildi inden N sorudan soruya farkl l klar göstermektedir. p: Sol taraftaki sütunlarda kalan k z ve erkek ö rencilerin karfl laflt r lmas. Yaln zca anlaml fark olanlar verilmifltir. 205

7 Oya Ercan, stanbul lise gençlerinde riskli davran fllar n s kl ve cinsiyete göre da l m (n=145), erkeklerde % 13 (n=288) idi. S n f büyüdükçe k zlar n ve erkeklerin s k alkol kullanma oran anlaml olarak yükseliyordu (s ras yla r=0.11, p=0.002; r=0.11, p=0.002). S k bira içme: Ö renciler aras nda bira içme s kl - na bak ld nda; 377 (% 9) kifli s k bira içti ini belirtti. Bu oran k zlarda % 6 (n=115), erkeklerde % 12 (n=262) idi. S n f büyüdükçe erkek ö rencilerin s k bira içme oran anlaml olarak art yordu (r=0.11, p<0.001), k zlarda ise de iflmiyordu. Sarhofl olma: Ö rencilerin 798 i (% 19) (k zlar: n=313, % 16; erkekler: n=485, % 22) sarhofl oldu- unu belirtti. S n f büyüdükçe k zlar ve erkekler aras nda sarhofl olanlar n oranlar anlaml olarak art yordu (s ras yla r=0.15, p=0.000; r=0.16, p=0.000). Madde kullan m Ö rencilerin madde kullan m ile ilgili davran fllar n n s n flara ve cinsiyetlere göre da l m Tablo 2 de verilmifltir. Madde kullanma: Ö rencilerin 283 ü (% 7) k zlar n % 8 i (n=152), erkeklerin %6 s (n=131) madde kulland n belirtti. K rk dokuz (% 1.3) ö renci esrar (k zlar; n=9, %0.4, erkekler; n=40, % 2), 16 (% 0.4) ö renci marihuana (k zlar; n=11, %0.6, erkekler; n=5, % 0.3), 11 (% 0.3) ö renci kokain (k zlar; n=2, %0.1, erkekler; n=9, % 0.4), 5 (% 0.1) ö renci eroin veya morfin (k zlar; n=2, %0.1, erkekler; n=3, %0.1), 8 (%0.2) ö renci LSD (k zlar; n=3, %0.2, erkekler; n=5, %0.3) kullan m, 9 (% 0.3) ö renci amfetamin kullan m (k zlar; n=4, % 0.3, erkekler; n=5, %0.3), 9 (%0.2) ö renci anabolizan steroid (k zlar; n=2, %0.2, erkekler; n=7, %0.4) kullan m belirtti. Ö rencilerin en s k kulland klar maddelerin sakinlefltirici ve yat flt r c ilaçlar oldu u belirlendi (n=234, % 6). Bu ilaçlar kullanan k zlar n say s erkeklerden anlaml olarak yüksekti (k zlar; n=141, % 8, erkekler; n=92, % 5) (p= ). Uyuflturucu kullanma: Uyuflturucu kullanan gençlerin say s 89 (% 2) idi. K zlarda bu oran % 1.4 (n=27), erkeklerde ise % 3 (n=62) bulundu. Uçucu madde kullanma: Toplam 27 (% 0.7) ö renci uçucu madde kullan m bildirildi. K zlarda bu oran %0.4 (n=7), erkeklerde ise % 0.9 (n=20) idi. Bofl zaman aktiviteleri Ö rencilerin bofl zaman aktivitelerinin s n flara ve cinsiyetlere göre da l m Tablo 3 te verilmifltir. Az egzersiz: Ö rencilerin 1157 si (% 28) az egzersiz yapt n belirtti. Bu oran k zlarda % 38 (n=740), erkeklerde % 19 (n=417) idi. S n f büyüdükçe az egzersiz yapan k zlar n ve erkeklerin oranlar de iflmiyordu K sa süreli egzersiz: Ö rencilerin 2326 s (% 56 ) k sa süreli egzersiz yapt n belirtti. Bu oran k zlarda % 72 (n=1402), erkeklerde % 42 (n=924) idi. S - n f büyüdükçe k sa süreli egzersiz yapan k zlar n ve erkeklerin oran de iflmiyordu Uzun süre TV izleme: Ö rencilerin 1090' (% 26) uzun süre TV izlediklerini belirttiler. Bu oran k zlarda %23 (n=445), erkeklerde % 30 (n=645) idi. S n f büyüdükçe uzun süre TV izledi ini belirten k zlar n veya erkeklerin oran de iflmiyordu Uzun süre bilgisayar oyunu oynama: Ö rencilerin 885'i (% 21) uzun süre bilgisayar oyunu oynad n belirtti. Bu oran k zlarda % 10 (n=197), erkeklerde % 32 (n=688) idi. S n f büyüdükçe bu davran fl gösteren k zlar n ve erkeklerin oran de iflmiyordu Beslenme davran fllar ve difl sa l Ö rencilerin beslenme davran fllar ve difl sa l ile ilgili davran fllar n n s n flara ve cinsiyetlere göre da- l m Tablo 3 te verilmifltir. Beslenme: Ö rencilerin 2662 si (% 64) (k zlar: n=1262, % 66.5; erkekler: n=1400, % 67) s k meflrubat içti ini, 1163 ü (% 28) (k zlar: n= 575, % 30; erkekler: n=588, % 28) s k kek/ pasta yedi ini, 1430 u (% 34) (k zlar: n=663, % 35; erkekler: n=767, % 36) s k k zarm fl patates/ cips yedi ini belirtti. S n f büyüdükçe k zlar n s k patates k zartmas / cips yeme davran fl anlaml olarak azal yordu (lise 1. S - n f % 43, lise 3. S n f %30) (r= -0.10, p<0.001). Ö rencilerin 2505 i (% 60) (k zlar: n=1264, % 66; erkekler: n=1241, % 59) s k fleker/ çikolata yedi ini belirtti. S n f büyüdükçe k zlar n ve erkeklerin bu davran fl nda anlaml bir de ifliklik tespit edilmedi Ö rencilerin 1487 si (% 36) (k zlar: n=665, % 35; erkekler: n=822, % 40) s k hamburger/ sosis/ salam yedi ini ifade etti. S n f büyüdükçe k zlar n ve erkeklerin bu davran fl nda anlaml bir de ifliklik saptanmad Ö rencilerin 3137 si (% 75) (k zlar: n=1397, % 72; erkekler: n=1740, % 82) s k çay/ kahve içti ini belirtti. S n f büyüdükçe k zlar n ve erkeklerin bu davran fl nda anlaml bir de ifliklik olmuyordu 206

8 Türk Pediatri Arflivi : Az difl f rçalama: Ö rencilerin 709 u (% 17) (k zlar: n=110, % 6; erkekler: n=570, % 27) az difl f rçalad n belirtti S n f büyüdükçe k zlar n ve erkeklerin bu davran fl nda anlaml bir de ifliklik gözlenmedi Perhiz yapma: Ö rencilerin 332 si (% 8) (k zlar: n=263, % 13.5; erkekler N=69, % 3) perhiz yapt - n belirtti. S n f büyüdükçe her iki cinsin bu davran fl n n s kl nda anlaml bir de ifliklik olmuyordu Trafik kurallar Ö rencilerin trafik kurallar yla ilgili davran fllar n n s - n flara ve cinsiyetlere göre da l m Tablo 4 te verilmifltir. Düzenli kemer takmama: Arabaya bindi inde düzenli kemer takmad n belirten ö renci say s 2332 (% 56) (k zlar: n=691, % 58; erkekler: n=1130, % 85) idi. S n f büyüdükçe k zlar n ve erkeklerin düzenli kemer takmama davran fl nda anlaml bir de ifliklik olmad görüldü Düzenli kask takmama: Bisiklete bindi ini ifade eden ö rencilerin 2840/2987'si (% 98) (k zlar: n=1186/1197, % 99; erkekler: n= , % 99) düzenli kask takmad n belirtti (Bu verilerle ki kare testi yap lmas uygun olmad istatistiki de erlendirme yap lmam flt r). Ehliyetsiz araba kullanma: Araba kulland n bildiren ö rencilerin 1396/1459 u (%96) (k zlar: n=270/276, % 98; erkekler: n=1126/1183, % 95) ehliyetsiz araba kulland n belirtti. (Bu verilerle ki kare testi yap lmas uygun olmad istatistiki de erlendirme yap lmam flt r) fiiddet ile ilgili davran fllar Ö rencilerin fliddetle ilgili davran fllar n n s n flara ve cinsiyetlere göre da l m Tablo 4 te verilmifltir. Okulda zorbal a u rama: Son yar y lda zorbal a u rad n belirten ö renci say s 1255 (% 30) (k zlar: n=438, % 22.5; erkekler: n=817, % 38) idi. Bu davran fl n s kl her iki cinste de s n f büyüdükçe de iflmiyordu Silahla zorbal a u rama: Üç yüz dokuz (% 7) (k zlar: n=50, % 3; erkekler: n=259, % 12) ö renci silahla zorbal a u rad n belirtti. Bu davran fl n s kl - her iki cinste de s n f büyüdükçe de iflmiyordu Okulda zorbal k yapma: Okulda zorbal k yapt n ifade eden ö renci say s 768 (% 18) (k zlar: n=228, % 12; erkekler: n=540, % 25) idi. Bu davran fl n s kl her iki cinste de s n f büyüdükçe de- iflmiyordu Silah tafl ma: Ö rencilerin 345'i (% 8 ) (k zlar: n=66, % 3; erkekler: n=279, % 13) okulda silah tafl d n belirtti. S n f büyüdükçe her iki cinste de bu davran fl n s kl nda bir de ifliklik olmuyordu Kavga etme: Bin yedi yüz yirmi (% 41) (k zlar: n=419, % 21.5; erkekler: n=1301, % 61) kavga etti ini belirtti. S n f büyüdükçe her iki cinsin bu davran fl nda herhangi bir de ifliklik olmad saptand Yaralanmayla sonuçlanan kavga: Ö rencilerin 274'ü (% 7) (k zlar: n=55, % 3; erkekler: n=219, % 10) yaralanmayla sonuçlanan kavgaya kar flt n ifade etti. S n f büyüdükçe her iki cinsin bu davran fl - n n s kl de iflmiyordu Cinsel aktiviteler Ö rencilerin cinsel aktivitelerinin s n flara ve cinsiyetlere göre da l m Tablo 4 te verilmifltir. Cinsel iliflkiye girme: Otuz dördü k z ö renciler olmak üzere toplam 685 (% 16) cinsel iliflkiye girdi ini belirtti. S n f büyüdükçe erkek ö renciler aras nda cinsel iliflkiye girmifl olanlar n oran anlaml olarak art yordu (r=0.13, p=0.001). Korunmas z cinsel iliflki: Cinsel iliflkiye girdi ini belirten erkek ö rencilerin % 34 ü (n=232) en az bir kez prezervatif kullanmadan cinsel iliflkiye girdi ini belirtti. Tart flma Araflt rmam zda stanbul'da lise ö rencilerinin % 44 oran ile hemen hemen yar s n n sigaray denedi i ve az msanmayacak bir k sm n n da (%14) düzenli olarak sigara içti i ve her iki davran fl n da erkeklerde k zlara göre anlaml olarak daha yüksek oranda görüldü ü, s n f büyüdükçe sigara ile ilgili davran fllar n görülme s kl n n her iki cinste de anlaml olarak artt ve erkeklerin içti i sigara say s n n da k zlar nkinden anlaml olarak daha fazla oldu u tespit edildi. Araflt rmam zda sigara ile ilgili davran fllar n s kl n n gerek Türkiye de 1998 y - l nda lise 2. s n f ö rencileri, gerekse ABD de 1999 y l nda lise ö rencileri aras nda yap lan araflt rmalarda bulunandan belirgin olarak düflük olmas sevindiricidir (18,19). Gençlerimizin bu davran fllar nda s n f büyüdükçe anlaml bir art fl olmas ise 207

9 Oya Ercan, stanbul lise gençlerinde riskli davran fllar n s kl ve cinsiyete göre da l m ABD araflt rmas n n sonuçlar ile benzer bir özelli- i oluflturmaktad r (19). Çok say da Avrupa ülkesi, ABD ve Kanada n n kat ld HBSC 1998 araflt rmas nda 15 yafl ndaki ö renciler aras nda sigara deneme oran % 40 ( srail, k zlar) ile % 90 (Grönland, k zlar) aras nda, düzenli sigara içme oran ise % 6 (Litvanya, k zlar) ile % 56 (Grönland, k zlar) aras nda bulunmufl ve ülkelerin bir ço unda k z ö renciler aras nda bu davran fl n daha yayg n oldu u saptanm flt r. Haftal k sigara tüketimi ise 4 (Litvanya, k zlar) ile 35 (Almanya, erkekler) aras nda de iflen say larda tespit edilmifl ve erkeklerin daha fazla say da sigara içtikleri gözlenmifltir (12) Ergenlerin ço unun sigara içmeyi denedikten sonra b rakt, bir k sm n n ise sigara içmeye bafllad ktan sonraki iki y l içerisinde nikotin ba ml s haline geldi i gösterilmifltir (20). Tablo 2 de görülebilece i gibi, lise 3. s n f ö rencilerinde lise 1. s - n f ö rencilerine göre, düzenli sigara içme oran ndaki art fl n sigara deneme oran ndaki art fltan daha fazla oldu u dikkati çekmektedir. Bu durum; daha önce yap lan çal flmalar n fl nda, sigara denemeden nikotin ba ml s olana dek geçen pencere döneminde e itimin yararl olabilece ini ve düzenli sigara içmeye geçiflin engellenebilece ini düflündürmektedir (21). Çal flmam zda lise 1. s n fta sigara deneme oran n n %41 gibi yüksek oranda bulunmas, e itim programlar n n lkö retim y llar nda bafllat lmas gerekti ini düflündürmektedir. Ayr ca yap lan araflt rmalar ergenlerde madde ba- ml l n n belli bir s ra izledi ini ve sigaradan alkole, alkolden uyuflturucu kullan m na geçildi ini gösterdi inden bu e itim ayr bir önem kazanmaktad r (22). ABD de sigara içme davran fl n n 11 yafl nda bafllad gösterilmifltir (1,2). Sonuçlar m z stanbul lise gençlerinde alkol deneme ve s k alkol kullanma davran fllar n n s ras yla % 61 ve % 11 oranlar nda gözlendi ini ortaya koymaktad r. Bu oranlar n ABD deki lise ö rencilerinde 1999 y l nda saptanan alkol deneme ve son 1 ay içinde en az bir kez alkollü içki içme oranlar ndan oldukça düflük olmas bu sorunun ülkemizde henüz çok büyük bir boyuta ulaflmad n düflündürmektedir (19). Yine, araflt rmam zda, sarhofl olma oran n n (% 19) SA- MAY 98 araflt rmas nda belirlenen orana (% 28) göre düflük olmas da k smen rahatlat c bir unsuru oluflturmaktad r (18). HBSC 98 araflt rmas nda ise erkeklerde en az iki kere sarhofl olma oran n n dahi % 72 ye vard ülkeler vard r (12). Çal flmam zda en az bir kere sarhofl olma oran n n erkekler için % 22 k zlar için % 16 gibi düflük bulunmas, s k alkol kullananlar n hemen hepsinin bira gibi düflük alkollü içkiyi tercih ettiklerini belirtmifl olmalar nedeni ile, gençlerimizin genel olarak düflük alkollü içkileri daha çok tükettikleri fleklinde yorumlanarak aç klanabilir. Di er taraftan bulgular m z SAMAY 98 ve HBSC 98 araflt rmalar nda saptananla uyumlu olarak k zlara göre daha çok say da erkek ö rencinin s k alkol kulland n göstermektedir (lise 1 p= 0.002, lise 2 p= , lise 3 p= ) (12,18). Ayr ca araflt rmam zda alkolle ilgili davran fllar n s kl n n s - n f büyüdükçe anlaml olarak artt n n saptanmas da önemli bir bulguyu oluflturmaktad r. Son y llarda alkolün genç ve geliflen beyinler üzerindeki negatif etkisinin daha önce san ld ndan ve eriflkinlerdekinden fazla oldu u belirlenmifl olup, bu etkinin alkol içilmedi i dönemde alkol içildi i s rada olandan belki daha da fazla oldu u belirtilmektedir (23). Bu nedenle alkol kullan m n n en az ndan beyin geliflimini tamamlayana kadar geciktirilmesi büyük önem tafl maktad r. Di er taraftan ergenlerin birden fazla riskli davran fl bir arada gösterme e ilimi bilindi inden ve araflt rmam zda ö rencilerin % 35 i araba kulland n belirlendi inden, alkol kullan m - n n alkollü araç kullan m n da beraberinde getirebilece i ve sorunun alkol kullan m n n çok ötesinde bir anlam kazanaca aç kt r. Bu nedenle, alkolün adolesan beyni üzerindeki etkilerinin anlafl lmas n da sa layacak flekilde alkol kullan m n engelleyecek e itim programlar n n alkol deneme oran n n % 51, s k alkol kullanma oran n n % 6 bulundu u lise 1. s - n f yafl ndan önce verilmesi gereklidir. Alkolün adolesan beyni üzerindeki etkileri bir yana, düzenli olarak alkol kullan m na ne kadar erken bafllan rsa gelecekte alkolik olma riski o kadar artt ndan bu konu büyük önem tafl maktad r (2). Araflt rmam zda madde kullan m % 7 oran nda saptanm fl ve en s k kullan lan maddelerin % 6 oran ile doktor taraf ndan reçete edilmemifl sakinlefltirici ve yat flt r c ilaçlar oldu u belirlenmifltir. Bu ilaçlar k z ö rencilerin erkeklerden anlaml olarak daha fazla kulland dikkat çekmektedir. Uyuflturucu madde kullan m n ise % 2 oran nda saptad m z araflt rmam zda, % 1.3 oran yla esrar n ikinci en s k kullan lan madde ve en s k kullan lan uyuflturucu madde oldu- u da belirlenmifltir. Madde kullan m aç s ndan so- 208

10 Türk Pediatri Arflivi : nuçlar m z gerek SAMAY 98 de gerekse 1997 de yap lan bir baflka araflt rmada saptanandan farkl l k göstermektedir (18,24). Örne in SAMAY 98 de uçucu madde kullan m madde kullan m içinde en s k ve % 9.6 oran nda bulunmufltur; biz ise bu oran % 0.7 gibi çok düflük olarak saptad k (18). Yine çal flmam zda esrar kullan m da SAMAY 98 de bulunandan (% 3.5) düflük bulunmufltur (18). ABD deki lise ö rencileri aras nda madde kullananlar n oran ise bizim araflt rmam zla k yaslanamayacak kadar yüksektir (19). Sonuçlar m z, muhtemelen, son y llarda özellikle medyada ve okullarda uyuflturucu madde kullan m n n zararlar n n gösterilmesinin ve anlat lmas n n faydalar n n bafllang ç yans malar n oluflturmaktad r. Madde kullan m ihtiyac duyan gençler belki de art k uyuflturucu maddelerden daha az zararl oldu unu düflündükleri yat flt r c ve sakinlefltirici ilaçlar kullanmaya yönelmifl olabilirler. Özellikle k z ö rencilerin daha s k olarak bu ilaçlar kulland klar da göz önünde bulundurularak uyuflturucu madde kullan m ile ilgili programlarda bu ilaçlar n kullan m n n zararlar hakk nda da bilgi verilmesi uygun olacakt r. Çal flmam zda az ve k sa süreli egzersiz yapma riskli davran fllar n n tüm dünyada oldu u gibi k zlarda erkeklerden daha s k oldu u saptanm flt r (s ras yla p< , p< ) (12,19). Araflt rmam zda haftada bir saat ya da daha az süreyle egzersiz yapan ö rencilerin oran % 56 iken, ABD de lise ö rencilerinde bu oran % 35.3 bulunmufltur (19). Bunda ABD de herkesçe bilindi i gibi sa l kl geliflme ve sa l k aç s ndan spora büyük önem verilmesinin ve ders programlar n n da bu görüfle göre düzenlenmesinin etkin oldu unu düflünmek mümkündür. Araflt rmam z n sonuçlar na göre k zlara göre daha fazla egzersiz yapan erkekler, k zlara göre daha uzun süre ile televizyon seyrediyor ve bilgisayar oyunu oynuyorlard. HBSC 1998 araflt rmas na kat lan ülkeler aras nda günde 4 saat veya daha fazla süreyle televizyon izleme oran % 14 (Fransa, k zlar) ile % 46 ( Litvanya, erkekler) aras nda, haftada 4-6 saat bilgisayar oyunu oynama oran ise % 3 (Latvia, k zlar) ile % 46 (Almanya, erkekler) aras nda de iflen oranlarda tespit edilmifltir (12). Ayn araflt rmada bu riskli davran fl erkeklerde k zlara göre daha yüksek oranlarda gözlenmifltir. Araflt rmam zda beslenmeyle ilgili riskli davran fllardan s k meflrubat içme, s k kek/ pasta yeme, s k k zarm fl patates/ cips yeme aç s ndan k zlar ve erkekler aras nda farkl l k saptanmad. Ancak, k zlar n k zarm fl patates/ cips yeme davran fl s n f büyüdükçe azal yordu. Bu durum, yafllar büyüdükçe ve olgunlaflt kça görünümlerine daha önem vermeye bafllamalar ve bu davran fl n kilo art fl na yol açan zararl bir al flkanl k oldu unu alg lamalar ile aç klanabilir. Di er taraftan araflt rmam zda s k fleker/ çikolata yeme davran fllar k zlarda erkeklerden daha yayg nd r. Tersi, lise 2. s n ftaki erkeklerde s k hamburger/ sosis/ salam aç s ndan geçerlidir. S k çay/ kahve içme oranlar ise araflt rmam zda erkeklerde k zlardan anlaml olarak yüksek bulunmufltur. Bu davran fllar n cinsler aras ndaki farkl l klar n yüksek derecede anlaml bulmam z nedeni ile farkl l k sebeplerinin detayl olarak araflt r lmas n n yararl olaca n düflünüyoruz. HBSC 98 araflt rmas nda 15 yafl grubu gençler aras nda k zarm fl patates/ cips yeme oran n %2 (Belçika, k zlar) ile % 48 (Kuzey rlanda, k zlar) aras nda, fleker/ çikolata tüketiminin %14 (Finlandiya, k zlar) ile %81 (Kuzey rlanda, k zlar), meflrubat tüketiminin % 6 (Finlandiya, k zlar) ile % 78 (kuzey rlanda, erkekler) aras nda olmak üzere ülkeden ülkeye çok büyük farkl l klar gösterdi i tespit edilmifltir (12). Çal flmam zda az difl f rçalama davran fl gene erkeklerde k zlara göre anlaml olarak yüksek bulunmufltur: erkekler % 73 oran nda günde en az bir kere difl f rçalarken, k zlarda bu oran % 94 dür. HBSC 98 sonuçlar na göre günde bir kereden fazla difl f rçalayan 15 yafl grubu ö renci oran % 33 (Litvanya, erkekler) ile % 92 ( sviçre, k zlar) aras nda de iflmektedir (12). Perhiz yapma oran da k zlarda erkeklere göre daha yüksek bulunmufltur. Bu oran n k zlar m zda % 13.5 bulunmas, ABD de yine k zlarda % 62 gibi çok yüksek oranda saptand bilindi inden sorunun boyutunun çok büyük olmad n düflündürmektedir (12). Difl f rçalama ve perhiz yapma oranlar n n k zlarda yüksek bulunmas yine estetik kayg - lar n k zlarda daha belirgin olabilece i görüflü ile aç klanabilir. Araflt rmam z n bir di er çarp c sonucu da düzenli olarak emniyet kemeri takmama riskli davran fl n n, erkeklerde k zlara göre yüksek olmak üzere, oldukça s k oldu unun saptanmas d r. Araflt rmam zda, erkeklerin% 85 inde, k zlar n ise % 58 inde söz konusu olan bu davran fl, ABD de lise 209

11 Oya Ercan, stanbul lise gençlerinde riskli davran fllar n s kl ve cinsiyete göre da l m ö rencileri aras nda % 16.4 oran nda bildirilmektedir (19). Gençlerimizde bu oranlar n yüksek oluflu hepimizce bilindi i gibi eriflkinlerin bu konudaki tutumunun bir yans mas olabilir. Bu nedenle eriflkinlerin de bu konuda daha yo un e itilmesinin bu oranlar n düflmesinde yararl olaca n düflünüyoruz. Ayr ca gençlerimizin hemen hepsi k z erkek fark gözlenmeksizin bisiklete binerken kask takmamakta ve ehliyetsiz olmalar na ra men araba kullanmaktad rlar. Ülkemizde trafik terörü kavram n n mevcudiyeti, yine, bu konuda adolesanlarla birlikte toplumun tüm fertlerinin, yo un bir flekilde ve özellikle küçük yafllardan bafllayarak e itilmesi gerekti ini düflündürmektedir. Araflt rmam zda fliddetle iliflkili davran fllardan zorbal k yapman n erkeklerde k zlardan, yaklafl k 2 misli s k oldu u belirlenmifltir. Dünya Sa l k Örgütünün 1994 y l nda yapt araflt rmada da erkek ö rencilerin daha fazla zorbal k yapt ve ülkeden ülkeye % 13 (Wales, k zlar) ile % 86 (Almanya, erkekler) oran nda olmak üzere belirgin farkl l klar görüldü ü tespit edilmifltir Yine, çal flmam zda oldu u gibi Dünya Sa l k Örgütü nün araflt rmas nda da erkek ö rencilerin k z ö rencilere göre daha fazla zorbal k yapt saptanm flt r (8). Araflt rmam zda fliddetle ilgili riskli davran fllardan, son 12 ay içerisinde en az bir kez kavga etmenin ve son 12 ay içerisinde en az bir kere yaralanma ile sonuçlanan kavgaya kar flman n, erkeklerde k zlardan yaklafl k 3 misli s k oldu u da belirlenmifltir. Bizde % 41 olan son 12 ay içinde kavgaya kar flma oran, ABD de bu orana yak n olarak % 35.7 saptanm fl olup, yine erkekler aras nda daha s k görüldü ü belirlenmifltir (19). fiiddetle ilgili di er bir riskli davran fl da son yar y lda okulda veya okul çevresinde herhangi bir silah n tafl nmas olarak tan mlanmakta olup, ö rencilerimizde ABD lise ö rencilerine benzer olarak % 8 oran nda saptanm flt r (19). Bu sonuçlar, ABD de seyrek olmayarak ve ülkemizde henüz seyrek olarak gözlenen ve bir veya birden fazla kiflinin can kayb yla sonuçlanan fliddet olaylar n n gerçekleflti i bilindi inden çok endifle vericidir. Bu nedenle fliddet e ilimi tafl yan ö rencilerin saptanmas ve bu ö rencilere gerekli sa l k e itiminin verilmesi, gençlerimiz aç s ndan belki de en öncelikli konuyu oluflturmaktad r. Son olarak araflt rmam zda cinsel iliflkiye girme oran ülkemizde beklenebilece i gibi, k zlar için, oldukça düflük iken, erkeklerde % 31 gibi bir oran saptanm flt r. S n f büyüdükçe cinsel iliflkiye girmifl olan erkek ö rencilerin oran artmaktad r. Ayr ca bunlardan % 66 s cinsel iliflkiye korunmas z olarak girmektedir. ABD de erkek lise ö rencileri aras nda son cinsel iliflkide prezervatif kullanma oran % 58 dir (19). AIDS in s k olarak görüldü ü ve bu konuda e itimin süre geldi i ABD de korunmas z olarak cinsel iliflkiye giren erkek ö rencilerin oran n n % 42 gibi oldukça yüksek olmas na bak larak, korunmas z cinsel iliflkinin engellenmesinin oldukça zor oldu u ve erkek lise ö rencilerimizin, oldukça s k olarak gözlenen bu riskli davran fl yönünden e itilmeleri için çok çaba sarf edilmesi gerekti i akla gelmektedir. Sonuç Araflt rmam zda bat toplumlar ndakine benzer flekilde, stanbul lise gençleri aras nda sa l riske sokan davran fllar n yayg n oldu u tespit edildi. Bu nedenle ülkemizde de adolesanlara yönelik olarak haz rlanm fl ve toplum içinde yayg nlaflt r lm fl, koruyucu ve müdahale edici programlar n gelifltirilmesine ihtiyaç oldu u sonucuna var ld. Öncelikli konular sigara ve alkol kullan m, beslenme, trafik kazalar n ve fliddeti önleme olarak gözükmektedir. Ayr ca, haz rlanan programlar n etkinli ini de erlendirebilmek ve olas yeni sorunlar belirleyebilmek amac yla benzer araflt rmalar n belirli aral klarla tekrarlanmas gerekti- ini düflünmekteyiz. Teflekkür Bu araflt rmaya kat larak, gerçekleflmesini sa layan çok de erli stanbul lise gençlerimize ve uygulama s ras nda yard mlar n esirgemeyen okul idareci ve ö retmenlerine flükran ve sayg lar m z sunar z. Dr Tu ba Erener Ercan a, Dr Ayfle Yavuz a veri toplama arac n n Türkçelefltirme aflamas ndaki katk lar ndan ötürü teflekkür ederiz. Veri toplama aflamas nda beraber çal flt m z baflta ntern Dr Okan Ak n olmak üzere ö rencilerimize ve Silivri Toplum Hekimli i Merkezi hemflirelerine de erli yard mlar ndan ötürü teflekkür ederiz. Ayr ca Erkim laç Afi'ye ve Nova Nordics Sagl k Urunleri Tic. Ltd. Sti ye araflt rmam za yapt klar katk lardan ötürü teflekkürü bir borç biliriz. 210

12 Türk Pediatri Arflivi : Kaynaklar 1. Escobedo LG, Anda RF, Smith PF at all. Sociodemographic characteristics of cigarette smoking initiation in the United States. JAMA 1990;264: Kandel DB, Logan JA. Patterns of drug use from adolescence to young adulthood: I. Periods of risk for initiation, continued use, and discontinuation. Am J Public Health 1984;74: Ryan SA, Irwin CE. Risk behaviors. In: Friedman SB, Fisher MM, Schonberh SK, Alderman EM (eds). Comprehensive Adolescent Health Care 2nd ed. St Louis: Mosby, 1998: Lammers C, Blum RW. International Health. In; Friedman SB, Fisher MM, Schonberh SK, Alderman EM (eds). Comprehensive Adolescent Health Care. 2 nd ed. New York: Mosby, 1998: Elster AB, Kuznets NJ. AMA Guidelines for adolescent preventive services (GAPS). Recommendations and rationale. Baltimore: William&Wilkins, 1994: Boyer CB, Shafer MA, Wibbelsman CJ et al. Associations of sociodemographic, psychosocial, and behavioral factors with sexually risk and sexually transmitted diseaes in teen clinic patients. J Adolesc Health 2000; 27: Ventura SJ, Taffel SM, Mosher WD. Estimates of pregnancies and pregnancy rates for the United States, Am J Public Health 1988; 78: King A, Wold B, Smith CT. The health of youth; a cross- National survey. WHO regional publications, European series No: Lüleci E, Do an F. Student's evaluation of eating habits. Annual Congress of the European Society for Social Pediatrics 1999 stanbul, p= Story M, Rosenwinklel K, Himes JH at all. Demographic and risk factors associated with chronic dieting in adolescents. AJDC 1991;145: Cavadini C, Decarli B, Grin J et al. Food habits and sport activity during adolescence: differences between athletic and non-athletic teenagers in Switzerland. Europ J Clin Nutr 2000; 54, Suppl 1: Currie C, Hurrelmenn K, Settertobulte W et al. Health behaviour in school aged children: a WHO cross-national study. International report. WHO 2000; Health policy for children and adolescents series No DuRant RH, Smith JA, Kreiter SR et al. The Relationship between early age of onset of initial substance use and engaging in multiple health risk behaviors among young adolescents. Arch Pediatr Adolesc Med 1999; 153: Patel DR, Greydanus DE, Rowlett JD. Romance with the automobile in the 20th century: Implications for adolescents in a new millenium. Adolesc Med State Art Reviews. 2000; 11: Turkish Demographic and Health Survey Ministry of Health (TURKEY), Hacettepe University Institute of Population Studies, and Macro International Inc Ankara, Turkey 16. TC stanbul Valili i l Milli E itim Müdürlü ü Okullar Rehberi. Milli E itim Bas - mevi, stanbul, Erol N, K l ç C, Ulusoy M. Türkiye Ruh Sa l Profili Raporu. Eksem Tan t m Ltd. fiti. Ankara, Ögel K, Tamar D, Evren C et al. Tobacco, alcohol and drug use among high school students. Turkish J Psychiatry 2001; 12: Kann L, Kinchen SA, Williams BI et al. Youth Risk Behavior Surveillance -United States, MMWR August 14, 1998 / 47(SS-3); Baugh JG, Hunter SM, Webber LS at all. Developmental trends of first cigarette smoking experience in children: the Bogalusa heart study. Am J Public Health 1982; 72: Botvin GJ. Drug abuse prevention in school setting. In: Botvin GJ, Schinke S, Orlandi MA ed (s). Drug abuse prevention with multiethnic Youth. Thousand Oaks: Sage Publ. Inc, 1995: Yamaguchi K, Kandel DB. Patterns of drug use from adolescence to young adulthood:. Predictors of progression. Am J Public Health 1984; 74: De Belis MD, Clark DB, Beers Sr et al. Hipocampal volume in adolescent-onset alcohol use. Am J Psychiatry 2000; 157: Ayer A. Lise ça ndaki gençlerde saptanan yaflam olaylar n n alkol ve madde kullan m ile iliflkisi. Bak rköy Ruh ve Sinir Hastal klar Hastanesi, Uzmanl k Tezi 1997, stanbul. 211