Türkiye de İyi Tarım Uygulamaları na Yönelik Politikalardaki Gelişmeler. Y. Ataseven 1

Transkript

1 Gıda Güvencesi ve Güvenliği Türkiye de İyi Tarım Uygulamaları na Yönelik Politikalardaki Gelişmeler Y. Ataseven 1 1 Dr, Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü, Dışkapı, Ankara E-posta: yenerataseven@hotmail.com ÖZET Avrupa daki yaş meyve ve sebze pazarının büyük kısmına hakim olan perakendeciler tüketicilerine sundukları yaş meyve ve sebze ürünlerinde, 1990 lı yıllarda gündeme gelen ve insan sağlığını tehdit eden bazı riskleri azaltmak amacıyla 1999 yılında bugünkü İyi Tarım Uygulamaları (İTU) nın temeli olan EUREPGAP standartlarını oluşturmuşlardır. EUREPGAP standardı 2007 yılında yenilenerek tüm dünya ülkeleri tarafından kabul görmüştür ve GLOBALGAP adını almıştır. Son yıllarda bir miktar azalma görülmesine rağmen Türkiye de yaş meyve ve sebze ürünlerinin ihracatında özellikle tarımsal mücadele ilacı kalıntıları bakımından önemli sorunlar ile karşılaşılabilmekt edir. Özellikle, Türkiye den Avrupa Birliği ülkelerine ve Rusya ya ihraç edilen yaş meyve ve sebze ürünlerinde bu sorun kendini göstermektedir. Türkiye nin bu ürünlerde diğer ülkelerle rekabet gücü kazanabilmesi ve ayrıca iç ve dış pazarda güvenli, sağlıklı, kaliteli gıda üretme zorunluluğu nedeniyle İTU büyük önem taşımaktadır. Dünyada ve Avrupa da yaşanan bu gelişmelere Türkiye de kayıtsız kalmamış; dünya genelinde aynı esaslara dayanan düzenlemeler yapılarak bu konudaki yasal altyapı oluşturulmuştur. Bu çalışma, literatüre dayalı olarak hazırlanmıştır. Bu çalışmada; konu ile ilgili olan yayınlar, veri tabanları ve internet kaynakları kullanılmıştır. Yöntem olarak; incelenen kaynakların yorumlanması, çeşitli açılardan değerlendirilmesi ve sentezlenmesi kullanılmıştır. Bu çalışmada, Türkiye de İTU ya yönelik uygulanan politikaların ortaya konulması, yaşanan sorunların belirlenmesi ve bu sorunlara yönelik çözüm önerilerinin getirilmesi amaçlanmıştır. Anahtar Kelimeler: İyi Tarım Uygulamaları (İTU), GLOBALGAP, Türkiye, Üretim, Politika gelişmeleri Developments of Policies for Good Agricultural Practices in Turkey ABS TRACT Retailers who dominate the large part of fresh fruit and vegetable market in Europe have created EUREPGAP standards that are base of present Good Agricultural Practices (GAPs) on the p urpose of reducing certain risks that is at t he top of t he agenda and threatening human health in EUREPGAP standard has accepted all countries in the world by renewing in 2007 and has named GLOBALGAP. In recent years, although it has been seen a little decrease it can be faced with important problems in the exportation of fresh fruit and vegetables especially agricultural pesticides residues in Turkey. Especially, this problem has appeared fresh fruit and vegetables that are exported from Turkey to European Union and Russia. Because Turkey gains competitive capacity with other countries in these products and also produces safe, healthy and quality food both domestic and foreign market, GAPs are of vital importance. T urkey have not unconcerned to these developments in Europe and in the world and it has been constituted the legal framework in this subject by making arrangements that are based on same bases around the world. T his study is based on literature review. In this work; publications, data bases and internet sources on this topic have been used. T he main method adopted has to evaluate, synthesize and establish relationships among the works form t he relevant literature. In this work, it has been aimed to present policies about GAPs in Turkey, to determine problems and to offer a solution to these problems. Key words: Good Agricultural Practices (GAPs), GLOBALGAP, Turkey, Production, Policy developments 1. GİRİŞ Günümüzde özellikle gelişmiş ülkelerde çevre sorunlarının yoğunlaşması ve gıda kaynaklı hastalıkların (obezite, deli dana, kanser vb.) artması sonucunda tarımsal faaliyetlerde kullanılan girdilerin aşırı ve bilinçsiz kullanımı ile doğal dengeyi bozucu tarım uygulamalarının azaltılması gerekliliği ortaya çıkmıştır. Bu gereklilikler sonucunda Food and Agriculture Organization-Gıda ve Tarım Örgütü (FAO), Amerika Birleşik Devletleri (ABD) ve Avrupa Birliği (AB) tarafından 1997 de çevreyle uyumlu yöntemlerin ve tarım sistemlerinin geliştirilmesi, kimyasal girdi kullanımının azaltılması, toprak ve su kaynaklarının gelecek nesillere iyileştirilerek ve korunarak bırakılmasını amaçlayan sürdürülebilir tarım kavramı geliştirilmiştir. Ayrıca sürdürülebilir tarım tekniklerin in ilke ve kuralları da İyi Tarım Uygulamaları adıyla açıklanmıştır [Delice ve Delice, 2005]. Avrupa daki gıda perakendecilerinin ve çevreci grupların faaliyetleri neticesinde 1997 yılında EUREPGAP adı altında İyi Tarım Uygulamaları (İTU) başlamıştır. Dünya genelinde birçok ülkede uygulanan EUREPGAP faaliyetleri zaman içerisinde gelişme göstererek tüm dünyada (ChileGAP, ChinaGAP, KenyaGAP, MexicoGAP, JGAP (Japonya), ThaiGAP) geçerli olan bir sertifikasyon sistemi halini almıştır yılından itibaren GLOBALGAP olarak isim değişikli yapılmış ve dünya üzerinde gittikçe daha yaygın bir tarım sistemi haline gelmeye başlamıştır. Bu çalışmada, İTU ile ilgili kavramsal bilgiler verilerek dünyadaki gelişmeler değerlendirilmiş ve Türkiye de İTU konusunda yaşanan gelişmeler ve uygulanan politikalar incelenmiştir. Ayrıca, bu konuda yaşanan sorunlara ve çözüm önerilerine değinilmiş ve mevcut durumun ortaya konulmasına, kısacası Türkiye nin bu konudaki fotoğrafının çekilmesine çalışılmıştır. 158

2 XI. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 3-5 Eylül 2014, Samsun 2. MATERYAL VE METOT Bu çalışma literatüre dayalı olarak derleme şeklinde hazırlanmıştır. Bu bağlamda, İTU ile ilgili kaynaklardan, yasal düzenlemelerden (Kanun, Yönetmelik, Tebliğ, Bakanlar Kurulu Kararları vs.), kitaplardan, raporlardan, veri tabanlarından ve internet kaynaklarından yararlanılmıştır. Çalışma yöntemi ise 2 aşamada gerçekleştirilmiş tir. Birinci aşamada, konu ile ilgili olarak kaynak taraması yapılmıştır. İkinci aşamada ise incelenen kaynakların yorumlanması, çeşitli açılardan değerlendirilmesi ve sentezlenmesi yolu ile Türkiye de İTU ya yönelik uygulanan mevcut politikalarının neler olduğu ve gelecek yıllardaki muhtemel gelişmeler ele alınarak Türkiye yi bekleyen politikaların açıklanması amaçlanmıştır. 3. ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA 3.1. İTU ya Yönelik Kavramsal Temeller İTU nun tanımı ve amacı İTU; çevre, insan, hayvan sağlığına zarar vermeyen bir üretimin yapılması, doğal kaynakların korunması, tarımda izlenebilirlik ve sürdürebilirlik ile gıda güvenliğinin sağlanması amacıyla yapılan tarımsal üretim şeklidir. İTU bitkinin toprağa ekiminden önceki süreçten işlenmiş nihai ürün sürecine kadar sertifikalandırılmış tarımsal ürünün tam üretim sürecini kapsamaktadır. Ayrıca; gıda güvenliği, hayvan refahı, çevre koruma ve işçi sağlığı, güvenliği ve refahı konularını da kapsamaktadır [Anonim, 2014a]. İTU, Zararlılarla Entegre Savaş (IPM - Integrated Pest Management) ve Entegre Ürün Yetiştiriciliği nin (ICM-Integrated Crop Management) tarım ürünlerinin ticari olarak üretimi için birleştirilerek uygulanmasını da amaçlamaktadır. IPM/ICM uygula maları, uzun süreli ve sürdürülebilir bir tarımsal üretim için mutlak gerekli olarak kabul edilmektedir. GLOBALGA P, Hazard Analysis at Critical Control Points-Kritik Kontrol Noktalarında Tehlike Analizi nin (HACCP) kullanılmasını da teşvik etmekte ve prensiplerini desteklemektedir. İTU'nun geleneksel tarımdan farkına bakıldığında, İTU tarımın kendisi olup alternatif bir tarımsal üretim modeli değildir. Kimyasal ilaç ve gübre gibi uygulamalar söz konusu olmakla birlikte bu uygulamalar entegre ürün yönetimi prensiplerinde insan sağlığına ve çevreye zarar vermeyecek şekilde uygulanmaktadır. Bununla birlikte tarımsal üretimin İTU prensiplerinde yapılması, geçmişte sanayi sektörü ile başlayıp hizmetler sektörü ile devam eden kalite yönetim sistemi prensiplerinin, tarımsal üretimin içerisinde uygulanmasını gündeme getirmiştir. Bu uygulamaların sonucunda, işletmeden sofraya izlenebilirlik tesis edilmektedir [Hasdemir, 2009)] İTU nun tarihçesi ve kapsamı Euro Retailer Produce Working Group Good Agricultural Practices-Avrupa Perakendecileri Ürün Çalış ma Grubu İyi Tarım Uygulamaları (EUREPGAP) çevre kirliliği ile gıda sağlığı ve güvenliği sorunlarının yoğun olarak yaşandığı Avrupa da, yaş meyve ve sebze pazarının büyük kısmını kontrol eden 14 gıda perakendecisi tarafından 1990 lı yıllarda gündeme gelen insan sağlığını tehdit eder nitelikteki belli bazı riskleri en aza indirgemek amacıyla 1999 yılında hazırlanan İyi Tarım Uygulamaları nın minimum kurallarının standardını belirleyen bir protokoldür. İyi Tarım Uygulamaları (GAP) perakendeciler tarafından satın alınan tarımsal ürünlerde aranan İyi Tarım Uygulamaları nın minimum standartlarını tanımlamaktadır. Protokol, tarım işletmelerinde kalite yönetim sistemi ilkeleri ve ISO 65 ile uyumu gözetilerek İyi Tarım Uygulamaları standardı olarak düzenlenmiştir [Delice, 2006] tarihinde Bangkok ta yapılan konferansta EUREPGAP standardının tüm dünyada geçerli olan bir sertifikasyon sisteminin olmasından dolayı EUREPGAP ismi ve logosu GLOBALGAP olarak değiştirilmiştir. GLOBALGAP organizasyonunun yönetimi ve sekretaryası, Almanya nın Köln şehrinde merkezi bulunan FoodPLUS GmbH tarafından yürütülmektedir. EUREP tarafından ilk sertifika 2001 yılında Bologna daki bir üreticiye muz için verilmiştir. GLOBA LGA P sertifikalı üretici sayısı ve sertifikalı ürünlerin alan olarak dağılımında İngiltere, Hollanda ve İspanya ilk üç sırayı ellerinde bulundurmaktadır. En fazla sertifikalandırılan ürünler arasında patates ilk sırayı almakta, bunu elma ve üzüm izlemektedir [Anonim, 2014b]. Günümüzde 140 tan fazla sertifikasyon kuruluşu tarafından 100 den fazla ülkede üreticiye GLOBALGAP sertifikası verilmiştir [Anonymous, 2014a]. Ülkeler itibariyle, GLOBALGAP sertifikasına sahip üreticilerin oranlarına bakıldığında İspanya nın %20 ile önde geldiği görülmektedir. Türkiye de GLOBALGA P sertifikası olan üreticilerin oranı ise %2,96 dır yılı verilerine göre dünya genelinde sertifikalandırılan toplam üreticinin %80,08 i Avrupa, %6,93 ü Güney Amerika, %5,03 ü Afrika, %4,81 i Asya, %1,73 ü Avustralya ve %1,42 si Kuzey Amerika ülkelerinde bulunmaktadır. Sertifika sahibi üreticinin %69 u grup, %31 i ise bireysel sertifikasyon seçeneklerinde sertifikalandırılmıştır [Hasdemir, 2011]. GLOBALGAP sertifikasının kapsamına bakıldığında bu sertifikanın; 1. Bitkisel üretim (yaş meyve-sebze, çiçek ve süs bitkileri, kahve, çay, çoğaltma materyali (fide, tohum), 2. Hayvansal üretim (sığır ve koyun, süt ürünleri, domuz, kümes hayvanları), 3. Su ürünleri yetiştiriciliği (denizlerde ve iç sularda bulunan bitkiler ile hayvanlar ve bunların yumurtaları), alanlarında geçerli olduğu görülmektedir. 159

3 Gıda Güvencesi ve Güvenliği İTU nun sağladığı faydalar İTU sisteminin genel olarak üreticiler, tüketiciler, perakendeciler, tüccarlar, ihracatçılar ve tarım açısından getirdiği bazı yararlar bulunmaktadır. Bunlar aşağıdaki gibi özetlenebilir [Anonim, 2012a]: 1. Üreticilere Faydaları: Kaliteli ve güvenli ürünlerle, pazara kolay ve etkin katılım sağlar. Tüccar ve perakendecilerle daha net anlaşma yapılmasını sağlar. Rekabet gücünü artırır. Uzun dönemde üretim masraflarını düşürür. 2. Tüketicilere Faydaları: Gıda güvenliği ve insan sağlığı ile ilgili riskleri azaltır. Besinin kaynağı konusunda aydınlatıcı bilgi, kaynağa kadar takip edilebilirlik sağlar. Besin tüketiminde güveni artırır. Besinin kalite, çeşit ve güvenliği konusunda tüketiciler tatmin olur. 3. Tüccar ve Perakendecilere Faydaları: Gıda güvenliği ve kalitesine güvenebilirler. Üreticilerle daha iyi ve net anlaşma yapabilirler. Tüketicilerin sağlığı ve ürün güvenliği ile ilgili taşımış oldukları riskleri azaltır. Tüketici güvenini kazanırlar. 4. Tarıma Faydaları: Tüketici sağlığı, gıda güvenliği ve çevre ile ilgili riskleri azaltır, doğal denge korunur. Tarım işçilerinin sağlık riskini düşürür. Modern tarımsal uygulamaların devreye sokulmasıyla planlı ve güvenli üretim yapılır. Tarımsal konulardaki yasal düzenlemelere daha rahat uyum sağlanır. Tarımda güvenin canlandırılmasına imkan sağlanır. 5. İhracatçıya Faydaları [Gözen, 2010]: Üretim miktarı ve kalite kayıpları önlenir. İhracatçılar bu uygulama ile tarife dışı engelleri aşmış olur. Uygulama ile birlikte ihracatçılar daha geniş pazarlara ulaşırlar. Ürünün izlenebilirliği ve sağlıkla ilgili risklerinin azaltılması ile artan talepler sayesinde daha fazla gelir elde ederler İTU da kontrol ve sertifikasyon aşamaları GLOBALGAP sertifikası alınması zorunlu olmamakla birlikte tüketici talepleri doğrultusunda süpermarket zincirleri, satın alma stratejilerini GLOBA LGAP sertifikası olan üreticilerden ve tedarikçilerden temin etmek şeklinde belirlemektedir. GLOBA LGAP in AB deki lider gıda perakende zincirlerini temsil etmesi nedeniyle, gelecek yıllarda önemli bir uluslararası standart olacağı düşünülmektedir [Güzel, 2012]. Bu aşamada kontrol ve sertifikasyon kavramlarının açıklanmasında yarar vardır. Kontrol; tarımsal faaliyetlerin İTU kriterlerine uygun olarak yapılıp yapılmadığını belirlemek, üretim sürecini gözlem altına alarak düzenli kayıtlar tutmak ve gerek görülmesi halinde ürünün niteliğinin laboratuvar analizleri ile test etmektir. Sertifikasyon ise, yapılan bu kontroller sonucunda İTU kriterlerine göre üretildiği anlaşılan ürünün belgelendirilmesidir. Bu şekilde elde edilen ürüne İyi Tarım Ürünü Sertifikası verilmektedir [Anonim, 2006a]. GLOBALGAP sertifikas ı olan bir ürünün insan sağlığına zararlı kimyasal, mikrobiyolojik, fiziksel kalıntılar içermediği; çevreyi kirletmed en veya doğal dengeye zarar vermeden üretildiği; üretimi sırasında üretimle ilgili insanların veya diğer canlıların refahının olumsuz olarak etkilenmediği; üretimi sırasında tüketicinin bulunduğu ülkenin tarımsal mevzuatı ve ürünün yetiştirildiği ülkenin tarımsal mevzuatına uygun işlemler yapıldığı anlaşılır [Akyüz, 2011]. GLOBALGAP sertifikasyonunun kapsamına bakıldığında ise gıda güvenliği ve izlenebilirliğ i, çevre (biyoçeşitlilik dahil), çalışanların sağlığı, güvenliği ve refahı, hayvan refahı, Entegre Ürün Yetiştiriciliği, Zararlılarla Entegre Savaş, Zararlıların Entegre Kontrolü (IPC-Integrated Pest Control), Kalite Yönetim Sistemi (QMS-Quality Management System) ve HACCP konularının olduğu görülmektedir [Anonymous, 2014b]. İTU sisteminde, hem üreticinin hem de kontrol ve sertifikasyon kuruluşunun üstlenmesi gereken sorumluluklar vardır. Üreticiler, üretim sırasında yapılan bütün işlemleri kayıt altına almak ve bu kayıtları yapılacak kontroller için hazır bulundurmakla sorumludur. Sertifikalı üretimde bulunan üreticinin uymak zorunda olduğu izlenebilirlik, kayıt tutma, çeşitler ve anaçlar, yetiştiricilik yapılan alanın tarihçesi ve idaresi, toprak ve yetiştirme yönetimi, gübre kullanımı, sulama&fertigasyon, bitki koruma, hasat, ürünlerin işlenmesi, atık ve kirlilik yönetimi, işçi sağlığı, güvenliği ve hakları, çevreyle ilgili konular, şikayetler gibi minimum standartlar vardır [Akyüz, 2011]. GLOBALGAP a ilişkin dokümanlara bakıldığında Yönetmelikler, kontrol noktaları ve uygunluk kriterleri, kontrol listeleri ve sözleşme örnekleri olmak üzere 4 tip doküman bulunmaktadır. GLOBALGAP kontrol noktaları 160

4 XI. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 3-5 Eylül 2014, Samsun ve uygunluk kriterleri, üreticinin uymak zorunda olduğu standartları ve spesifik (özel) detayları verir. GLOBALGAP kriterleri Majör Must (Mutlak Zorunlu), Minör Must (Zorunlu) ve Tavsiye lerden oluşmaktadır. Bütün kontrol noktaları denetlenmelidir ve cevaplar uygun, uygun değil ve uygulanamaz olmalıd ır. Bu belge, kayıtlı çiftliğin GLOBALGAP standartlarına uygunluğunu doğrulamak için kullanılır [İçel, 2007]. Toplam 236 kontrol noktası (74 mutlak zorunlu, 125 zorunlu ve 37 adet tavsiye) bulunmaktadır. Yetkili kontrol ve sertifikasyon kuruluşu da, üretimin ilk aşamasından hasat ve pazara arz edilmesine kadar olan süreçte uygulanan işlemlerin İTU kriterlerine uygun olarak yapılıp yapılmadığını kontrol etmekle yükümlüdür. İTU kontrol ve sertifikalandırma işlemleri Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı (GTHB) tarafından çalışma yetkisi verilen kontrol ve sertifikasyon kuruluşları tarafından yapılmaktadır. Türkiye de şu anda 24 adet firma GTHB tarafından yetki verilmek suretiyle İTU ya yönelik faaliyetleri kontrol edip sertifikasyon işlemlerini yapmaktadır. İTU da kontrol ve sertifikasyon sisteminin, üretici ve kontrol ve sertifikasyon kuruluşu açısından işleyiş aşamalarına bakıldığında sistemin aşağıdaki gibi şekillendiği görülmektedir. Üreticinin bir kontrol ve sertifikasyon kuruluşuna başvurması, Üretici ve kontrol ve sertifikasyon kuruluşunun hizmet bedeli için fiyat belirlemesi, Üreticinin, kontrol ve sertifikasyon kuruluşu ile sözleşme imzalaması, Üreticinin kurallar çerçevesinde kontrol edilmesi, Kurallara uygun olmayan durumlarda üreticiye görev verilmesi ve tekrar kontrol edilmesi, Kontrolör raporunun sertifikasyon kuruluşuna gönderilmesi, Kontrol ve sertifikasyon kuruluşu tarafından sertifikasyon kararının alınması ya da reddedilmesi, Her şey olumlu ise kontrol ve sertifikanın takibinin yapılması. İTU da alınabilecek sertifikasyon seçeneklerine bakıldığında 3 tip sertifika olduğu görülmektedir. Bunlar Bireysel Sertifikasyon, Grup Sertifikasyonu, Karşılaştırma (Benchmarking) dır. Bireysel ve grup (kooperatif, üretici birliği vb.) olarak üreticilerin ürettiği ürünlerin sertifikalandırılması mümkün olduğu gibi, GLOBALGAP tarafından yetkilendirilmemiş ancak eşdeğerliği kabul edilmiş standartlarda kontrol ve sertifikasyonu yapılan ürünlerin sertifikalandırılması da söz konusudur. Buna ilişkin şartlar GLOBALGAP tarafından ayrıca düzenlenmekle birlikte, Benchmarking (eşdeğerlik) seçeneğinin en önemli ön şartı belgelendirmenin, EN veya ISO/IEC Rehber 65 e göre akredite kuruluşlarca yapılmasıdır. Özellikle küçük işletme büyüklüğüne sahip ülkelerdeki üreticilerin yasal statüde bir araya gelerek oluşturdukları grup sertifikasyonu sertifika maliyetinde önemli avantajlar sağlamakla birlikte, grubun kalite yönetim sistemi uygulaması, iç denetim sistemi ve dokümanlar oluşturması gibi zorunluluklar, grup sertifikasyonu iç inde ilave masrafları ve prosedürleri beraberinde getirmektedir [Hasdemir, 2009]. Türkiye GLOBALGAP kapsamında sertifikasyon yapılan 113 ülke arasında 9. sırada yer almaktadır [Anonim, 2014c]. Türkiye deki İTU sisteminin işleyişine bakıldığında sertifikasyon sürecindeki önemli bir nokta göze çarpmaktadır. İTU ve GLOBALGAP sertifikasyon aşaması birbirine paralel olarak yürütülebilir. Bu sebeple üretici, bu sertifikasyon çeşitlerinden her ikisine de başvurabileceği gibi yalnızca birisi için de sertifikasyon isteyebilir. Türkiye deki İTU sertifikası henüz tam anlamı ile GLOBALGAP sertifikası anlamına gelmemektedir. Kontrol ve/veya sertifikasyon kuruluşları kontrol edilen ve kabul gören ürünlere müteşebbis sertifikası olarak adlandırılan ilk sertifikayı vermektedir. Eğer ki İTU ile üretilen bu ürünleri alan firma, ihracat yapacaksa GLOBALGAP sertifikasını almaktadır. İTU sistemine dahil olan her üretici ya da üretici grubu da ürünlerini ihraç etmediğinden İTU ile üretilen her ürün GLOBALGAP sertifikasına sahiptir denilemez. Burada önemli olan nokta üreticilerin İTU sistemine kayıt olma nedenleri ile ilgilidir. Bu aşamada 5 önemli nokta ortaya çıkmaktadır. Üreticiler açısından değerlendirme yapılırsa birinci neden, üreticinin İTU kapsamında desteklerden yararlanma isteğidir. İkinci neden üretimde düşük faizli yatırım ve işletme kredisi kullanma olanağıdır. Üçüncü neden ise, Kalkınma Ajansları tarafından verilen proje desteklerinde üreticilerin öncelikli olma düşüncesidir. İTU sistemi, üretim sonrası aşama olan ihracat yapan firmalar açısından değerlendirildiğinde ise ihracat yapan firma KOSGEB e üye ise kontrol ve/veya sertifikasyon masraflarının %50 sini KOSGEB desteklemektedir. Firmaların İTU sistemine dahil olma isteğinin bir diğer nedeni de İhracatçı Birlikleri ne üye olması durumunda kontrol ve/veya sertifikasyon masraflarının %50 sinin desteklenmesidir Türkiye de İTU ya Yönelik Yasal Düzenlemeler, Üretim Alanı ve Üretim Durumu Türkiye de İTU ya ait sertifikalandırmalar, EUROPGAP Protokolü ile başlamıştır yılından itibaren, Avrupa ülkelerine yönelik ihracat yapan yaş meyve-sebze sektöründe EUROPGAP kriterlerine göre İTU yapılmaktadır [Hasdemir, 2009]. Türkiye de İTU adı altında ilk düzenleme tarihinde Antalya Valiliği tarafından 2003/7 Nolu Yaş Sebze, Meyve ve Kesme Çiçek Yetiştiriciliğinde İyi Tarım Uygulamaları Kararı adı ile yapılmıştır [Hasdemir, 2011]. Yine, İTU ile ilgili kuralları içeren Tarımsal Kaynaklı Nitrat Kirliliğine Karşı Suların Korunması Yönetmeliği tarihli ve sayılı Resmi Gazete de yayınlanarak yürürlüğe girmiştir. 161

5 Gıda Güvencesi ve Güvenliği Sonraki dönemde dünyada ve Avrupa da yaşanan gelişmelere Türkiye de kayıtsız kalmamış; aynı esaslara dayanan ve bu konudaki ilk yasal düzenleme olan İyi Tarım Uygulamalarına İlişkin Yönetmelik tarihinde sayılı Resmi Gazete de yayınlanarak yürürlüğe girmiştir. İTU Yönetmeliği ne ilişkin güncelleme tarihli ve sayılı Resmi Gazete de yayınlanarak daha kapsamlı bir standartlar bütünü halini almıştır. Bu Yönetmeliğin amacı çevre, insan ve hayvan sağlığına zarar vermeyen bir tarımsal üretimin yapılması, doğal kaynakların korunması, tarımda izlenebilirlik ve sürdürülebilirlik ile güvenilir ürün arzının sağlanması için gerçekleştirilecek iyi tarım uygulamalarının usul ve esaslarını düzenlemek olarak belirlenmiştir [Anonim, 2010]. Mevzuatta son bir değişiklik de tarihli ve sayılı Resmi Gazete de yayınlanan İyi Tarım Uygulamaları Hakkında Yönetmelikte Değişiklik Yapılmasına Dair Yön etmelik ile yapılmıştır. Söz konusu Yönetmelik ile özellikle kontrol ve sertifikasyon kuruluşlarının çalışma usulleri, kontrol ve sertifikasyon süreci, ürün analizi ve logo kullanımı konuları ile ilgili düzenlemeler yapılmıştır. Belirtilen bu Yönetmelikle re ilave olarak tarihli ve 2011/006 sayılı Bitkisel Üretimde İyi Tarım Uygulamaları Kriterleri Genelgesi, tarihli ve 2011/8 sayılı Su Ürünleri Yetiştiriciliğinde İyi Uygulamalar Kriterleri Genelgesi, tarihli ve 2011/007 sayılı Hayvansal Üretimde İyi Tarım Uygulamaları Kriterleri Genelgesi yayınlanmıştır. İTU ile ilgili olarak yapılan bir diğer düzenleme de tarihli ve sayılı Resmi Gazete d e yayınlanan Pazar Yerleri Hakkında Yönetmelik tir. Bu Yönetmeliğin amacı semt ve üretici pazarlarını modern bir yapıya kavuşturmak, bu yerlerde sebze ve meyveler ile belediyece müsaade edilen diğer gıda ve ihtiyaç maddelerinin ticaretinin kaliteli, standartlara ve gıda güvenilirliğine uygun olarak serbest rekabet şartları içinde yapılmasını temin etmek, tüketicilerin hak ve menfaatlerini korumak ve üreticiler ile pazarcıların faaliyetlerini düzenlemek olarak belirlenmiştir. Bu Yönetmelik te mal ile İTU kapsamında üretilen sertifikalı ürünler dahil ticarete konu sebze ve meyveler ile belediyece pazar yerlerinde satışına izin verilen diğer gıda ve ihtiyaç maddeleri tarif edilmiştir. Yine, İTU yu ilgilendiren diğer bir düzenleme de tarihli ve sayılı Resmi Gazete de yayınlanan Sebze ve Meyve Ticareti ve Toptancı Halleri Hakkında Yönetmelik ve tarihli sayılı Resmi Gazete de yayınlanan Sebze ve Meyve Üretici Örgütleri Hakkında Yönetmelik tir. Bu Yönetmelikler de de adı geçen mal ile İTU kapsamında üretilen sertifikalı ürünler dahil ticarete konu sebze ve meyveler tarif edilmiştir. İTU konusunda üreticilerin yararlanabileceği desteklere bakıldığında, alan bazında uygulanan destekleme ödemesi miktarı tarihli ve sayılı Resmi Gazete de yayınlanan 2014 Yılında Yapılacak Tarımsa l Desteklemelere İlişkin Karar ile belirlenmiştir. Bu Karar a göre 2014 yılında destekleme ödemesi, açık alanda İTU yapan meyve-sebze üreticileri için 50 TL/da, örtü altında İTU yapan üreticiler için 150 TL/da şeklinde belirlenmiştir. Bir diğer destek de Çevre Amaçlı Tarım Arazilerini Koruma Programı (ÇATAK) kapsamında verilmektedir. Bu programa göre 3. kategoriye dahil olup İTU yapan üreticiler yılda 135 TL/da destek almaktadır. İTU sisteminde üreticilerin yararlanabileceği ve devletin izlediği kredi destekleme politikasına bakıldığınd a ise, tarihli ve sayılı Resmi Gazete de yayınlanan TC Ziraat Bankası A.Ş. ve Tarım Kredi Kooperatiflerince Tarımsal Üretime Dair Düşük Faizli Yatırım ve İşletme Kredisi Kullandırılmasına İlişkin Karar ile desteklemeye ilişkin kurallar belirlenmiştir. Bakanlar Kurulu Kararı na göre üreticilere, 2014 yılı için yatırım ve işletme döneminde %50 oranında bir indirimle TL üst limit olmak üzere kredi kullanma olanağı sağlanmıştır. Bir diğer destek de ihracatçı firmalar ile ilgilidir. İTU kapsamında üretilen ürünlerin ihracatı konusunda faaliyet gösteren firmaların yararlanabileceği destek programı Ekonomi Bakanlığı Para-Kredi ve Koordinasyon Kurulu tarafından yayınlanan Çevre Maliyetlerinin Desteklenmesi Hakkında Tebliğ (Tebliği No:97/5) ile belirlenmişt ir. Bu Tebliğ e göre İTU kontrollerinin olumlu sonuçlanması durumunda sertifika ve/veya laboratuvar analiz harcamaları %50 oranında ve belgelendirme ve/veya analiz başına en fazla ABD Dolarına kadar desteklenmektedir. İhracatçı firmanın söz konusu bu destekten yararlanabilmesi için İhracatçı Birlikleri ne üye olması zorunluluğu bulunmaktadır. İTU kapsamında üretilen ürünlerin ihracatı konusunda faaliyet gösteren ve KOSGEB e üye olan firmalar da kontrol ve/veya sertifikasyon masrafları konusunda destek alabilmektedir. Söz konusu destek, kontrol ve/veya sertifikasyon masraflarının üst limiti TL olmak üzere 1. Bölgelerde (Ankara, Antalya, Bursa, Eskişehir, İstanbul, İzmir, Kocaeli, Muğla) ve 2. bölgelerde (Adana, Aydın, Bolu, Çanakkale, Denizli, Edirne, Isparta, Kayseri, Kırklareli, Konya, Sakarya, Tekirdağ, Yalova) %50 si; 3., 4., 5., 6. bölgelerde (Bakınız ilgili Bakanlar Kurulu Kararı) %60 ı KOSGEB (19/06/2012 Tarihli ve Sayılı Resmi Gazete de yayınlanan Yatırımla rda Devlet Yardımları Hakkındaki Bakanlar Kurulu Karar) tarafından karşılanabilmektedir. Türkiye genelinde İTU ile üretimin yaygınlaştırılması amacıyla GTHB bazı projeler yürütmektedir. Meyve ve Sebzede İyi Tarım Uygulamalarının Yaygınlaştırılması ve Kontrolü Projesi 2012 Yatırım Programı nda yer almıştır. Bu proje ile meyve-sebze ürünlerinde ihracatının artırılması, tüketicilere güvenli ürün sağlanması, çevre dostu üretim teknikleri ile sürdürülebilir üretimin gerçekleştirilmesi amaçlanmıştır [Anonim, 2012b]. GTHB n in İTU konusunda yaptığı bir diğer çalışma da 2872 sayılı Çevre Kanunu nun 9. maddesi uyarınca Bakanlar Kurulu nca Özel Çevre Koruma Bölgeleri olarak belirlenen alanlarda Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Özel Çevre 162

6 XI. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 3-5 Eylül 2014, Samsun Koruma Kurumu Başkanlığı nca hazırlanan yönetim planları çerçevesinde yürütülen faaliyetler içerisinde İyi Tarım Uygulamaları çalışmaları yer almasına yönelik çalışmalardır. Çevre, insan ve hayvan sağlığına zarar vermeyen bir tarımsal üretimin yapılması ve doğal kaynakların korunması amacına yönelik GTHB ile Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından yürütülen çalışmalarda eş güdümü sağlamak ve kamu kaynakları ile ortak hedeflere ulaşmayı kolaylaştırmak amacıyla Özel Çevre Koruma Bölgeleri nde işbirliğine gidilmesine karar verilmiş ve bu amaçla bir işbirliği protokolü imzalanmıştır. Bu kapsamda, ilk olarak Mersin İli Göksu Deltası Köyceğiz-Dalyan ve Tuz Gölü Özel Çevre Koruma Bölgeleri Yönetim Planı çalışmaları yapılmıştır. Çalışmalar sonucunda bölgelerde alan kullanımlarının doğayla uyumunun sağlanması ideal hedefinin Alt Uygulama Hedefleri nden İyi Tarım Uygulamalarını Yaygınlaştırmak amaçlanmıştır. GTHB nin İTU konusunda yaptığı çalışmalardan bir tanesi olan ve yılları arasını kapsayan Tarım Stratejisi nde sürdürülebilirlik ilkesi çerçevesinde İTU ya öncelik verilerek kaliteye dayalı üretim artışı ile gıda güvenliği ve gıda güvencesinin sağlanması amaçlanmıştır [Anonim, 2004]. GTHB nin hazırladığı ve yıllarını kapsayan Stratejik Plan da ise İTU konusuna ilişkin politikalarda hedeflenen nokta; tarımsal üretim sisteminin sosyal açıdan yaşanabilir, ekonomik açıdan karlı ve verimli, insan sağlığını koruyan, hayvan sağlığı ve refahı ile çevreye önem veren, işletmeden sofraya izlenebilir hale getirilmesidir [Anonim, 2013a] yıllarını kapsan 10. Kalkınma Planı çerçevesinde 2013 yılında hektar olan İTU alanlarının 2018 yılında hektara çıkarılması (%62 oranında artış) hedeflenmektedir [Anonim, 2013b]. İTU yu ilgilendiren bir diğer belge de Kalkınma Bakanlığı nın hazırladığı yıllarını kapsayan Ulusal Kırsal Kalkınma Stratejisi dir. Bu belgede İTU ile ilgili olarak Çevreci Tarım Uygulamalarının Geliştirilmesi önceliği kapsamında İTU nun yaygınlaştırılmasına karar verilmiştir [Anonim, 2006b]. Türkiye de İTU ya ilişkin verilere bakıldığında, 2007 yılında 18 ilde 651 üretici da lık alanda üretim yapmışken; 2013 yılında 56 ilde üretici tarafından da lık alanda üretim yapıldığı görülmektedir (Çizelge 3.1). Çizelge 3.1. İyi Tarım Uygulamaları Göstergeleri Yıllar İl Sayısı Üretici Sayısı Üretim Alanı (da) Kaynak: Anonim 2014d Bölgeler itibari ile 2012 yılında üretici sayısına bakıldığında en fazla üretici %36 ile Akdeniz, %23 ile Ege ve %19 ile Karadeniz Bölgesi ndedir. İller itibari ile en fazla üreticinin ise Mersin (%16,2) ilinde olduğu, bunu Samsun un (%14,3) ve Aydın ın (%13,6) takip ettiği görülmektedir. Bölgelere göre 2012 yılı İTU verilerine bakıldığında en fazla üretim alanının da (%45,7) alan ile Akdeniz Bölgesi nde olduğu görülmektedir. İller itibari ile en fazla üretim alanı ise da (%20,1) ile Adana dadır. Adana yı Antalya (%19,3), Eskişehir (%12,5) ve Aydın (%8,8) illeri izlemiştir. Üretim miktarı bakımından ise Adana (%28), Şanlıurfa (10,9), Antalya (%10,1), Mersin (%9,6), ve Aydın (%6,6) illeri önde gelmektedir. Ürün bazında İTU verilerine bakıldığında, 2012 yılında en fazla üretim ton ile domatestedir. Domatesten sonra en fazla üretim mandalina, portakal, limon ve elmadadır. Alan bakımından ise ha lık alan ile mandalina ilk sırada yer almıştır. En fazla üretici sayısı ise 477 üretici ile limon üretimindedir. Limo n üreticisini, mısır ve mandalina üreticisi izlemiştir. 4. SONUÇ VE DEĞERLENDİRME Dünya genelinde birçok ülkenin 1990 lı yıllara kadarki tarım politikalarına bakıldığında önceliğin tarımsal üretimi artırmak olduğu görülmektedir. Ancak, özellikle 1990 lı yıllardan sonraki dönemde ülkeler tarımsal üretimde verimliliğin yanında çevre, insan ve hayvan sağlığını da düşünen tarım politikaları arayışı içerisine girmiştir. Bu düşünce ya da akımın bir neticesi olarak da Avrupa da 1997 yılında da EUREPGAP kavramı ortaya çıkmıştır. Böylece; tarımsal faaliyetlerin çevre, insan ve hayvan sağlığına zarar vermeden yapılabilmesinin yanında ayrıca tarımsal faaliyetin izlenebilirliğ i ve sürdürülebilirliği sağlanarak sağlıklı ve güvenilir gıda üretimi sağlanması düşüncesi gelişmiştir. GLOBALGAP belgesi Almanya, Avusturya, Fransa, Hollanda, İngiltere ve İtalya gibi Batı Avrupa ve AB üyesi ülkelere ait bir uygulama olmasına rağmen, bu uygulama Türkiye gibi AB ile ticari ilişkileri olan ülkeleri de etkilemektedir. Dolayısıyla belge ilk olarak dış ticarete konu olan ilgili ürün ve ürün gruplarını etkilemektedir. 163

7 Gıda Güvencesi ve Güvenliği GLOBALGAP belgesinin özellikle ihracata dayalı üretim faaliyetinde bulunan illerdeki üreticileri ve ilgili sektörleri ve tümüyle tüketici olan toplumu etkilemesi kaçınılmazdır. Ayrıca asıl önemli olanın Türk toplumunun ve söz konusu ürünleri ithal eden diğer toplumların da sağlıklı ürünler tüketmesini sağlamak olduğu dikkatten kaçmamalıdır [Özçatalbaş, 2009]. Konunun önemli bir boyutu da, İTU ile üretilen ürünlerin ihracatı konusunda Türkiye de istatistiki veri kaydı konusunda herhangi bir standardın ya da zorunluluğun bulunmamasıdır. Bu nedenle de, GLOBALGAP sertifikasına sahip ürünlerin ihracat miktarları ve değerleri üzerine yorum yapabilme imkanı olamamaktadır. Halbuki, konuya yaş sebze üretimi açısından bakıldığında Türkiye 2012 yılında dünya yaş sebze üretiminin %2,5 luk kısmını karşılayarak ülkeler itibariyle 4. sırada yer almıştır. Dünya yaş sebze ihracatının ise %1,9 unu karşılayarak 12. sırada yer almıştır. Yine, benzer bir şekilde Türkiye dünya yaş meyve üretiminin %2,4 lük kısmın ı karşılayarak dünyada 8. sırada; dünya yaş meyve ihracatının ise %2,6 sını karşılayarak 11. sırada yer almıştır. Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) verilerine göre 2013 yılında Türkiye nin toplam meyve-sebze üretimi ise 46,7 milyon ton olarak gerçekleşmiştir. Bunun 18,2 milyon tonu meyve üretiminden (%38,9), 28,5 milyon tonu ise sebze üretiminden (%61,1) sağlanmıştır [Anonim, 2014e]. Türkiye nin 2013 yılı verilerine göre yaş meyve-sebze ihracat değeri genel ihracat değerinin %1,6 sını, tarım sektörü ihracat değerinin ise %11,5 ni oluşturmuştur [Anonim, 2014f] yılında Türkiye nin yaş meyve-sebze ihracat miktarının (ton) %16 sı mandarin, %14,5 i domates, %12,3 ü limon, %8,5 i ise portakal olmuştur. Ülkeler bazında Türkiye nin yaş meyve-sebze ihracat miktarının (ton) dağılımına bakıldığında ise %32,6 lık pay ile Rusya birinci sıradadır. Rusya yı %19 ile Irak, %10 ile Ukrayna, %4,4 Bulgaristan ve %3,6 ile Almanya izlemiştir [Anonim, 2014e]. Görüldüğü gibi Türkiye nin yaş meyve ve sebze ihracatı ile ilgili istatistiki bilgilere ayrıntılı bir şekilde ulaşılabilirken GLOBA LGAP sertifikasına sahip tarımsal ürünlerin ihracatı ile ilgili veri tabanının olmaması ya da bu verilerin tutulmaması sektörün mevcut durumunun ortaya konulmasında bir eksiklik olarak değerlendirilebilir. Özellikle Türkiye de İTU alanında yaşanan gelişmelerin incelenmesi amacıyla yapılan bu çalışma neticesinde ortaya çıkan bazı sonuçlar ise aşağıdaki gibi belirtilmiştir: Üreticilerin İTU yapma nedenlerinin en önemlileri destek alma, indirimli faiz oranlarından yararlanma ve kalkınma ajanslarının projelerinde öncelikli olarak yer alma isteğidir. İTU ile üretilmiş ürünler artık sadece AB ülkelerinde değil Türkiye deki süpermarketler tarafından da tercih konusu olmaktadır (Örnek: Migros). Bu nedenle, sadece ihracata yönelik değil, yurtiçi tüketiciler de düşünerek İTU çerçevesinde sağlıklı ve güvenilir ürün elde etmek hedeflenmelidir. İTU, Türkiye nin yaş meyve-sebze ihracatında karşılaşılan sorunların aşılmasında çözüm olabilir. İTU daki gecikme, özellikle meyve-sebze ihracatında önemli bir rekabet sorunu yaşatarak Türkiye nin üretim ve ihracatını sıkıntıya sokabilir. Türkiye dünya genelinde önemli yaş meyve-sebze üreticisi ülkeler arasında yer almaktadır. Ancak, üretimin yanında bu ürünler için ihracat olanaklarının da geliştirilmesi ile bu konu daha da anlamlı hale gelecektir. Nitekim, Türkiye 2012 yılında toplam yaş meyve-sebze üretiminin sadece %5,2 sini ihraç edebilmiştir. Bu oranın gelecek yıllar için artırılması gerekmektedir. AB ülkelerine ihracat yapan Türkiye deki firmalar için GLOBALGAP sertifikası sahibi olmak ek maliyet getiriyor gibi görünse bile AB pazarına girişi kolaylaştıran bir unsur olarak değerlendirilmelidir. Yaş meyve-sebze ihracatının %25 gibi önemli bir bölümünün AB ülkelerine yapıldığı (Anonim 2014g) ve GLOBALGAP ın Avrupa pazar payının çok önemli olduğu göz önüne alındığında gelecek yıllarda İTU nun Türkiye açısından daha da önemli olacağı kaçınılmazdır. İTU kapsamındaki sertifikasyon şu an tercihli bir uygulamadır. Ama yakın bir gelecekte meyve-sebze üretiminde vazgeçilmez kriterler olarak ortaya çıkabilir. Artan taleple birlikte, İTU ile üretilen ürünlerinin pazardaki rekabet gücü artabilecektir. Rekabet gücünün ve pazarlama imkanlarının gelişmesi sayesinde üretici daha fazla kazanç elde edebilir. Üreticiler ve tüketiciler açısından önemli konular olan gıda güvenliği, kalite ve çevre ile ilgili sorunların aşılmasında İTU katkı sağlayabilir. Elde edilen sonuçlar çerçevesinde getirilen öneriler ise aşağıda verilmiştir: Türkiye de İTU ile üretilen ürünlerin ihracatı konusunda sağlıklı bir yapılanma ve veri tabanı oluşturulması gerekmektedir. Üreticiler ve tüketiciler açısından İTU sisteminin kabul görmesi için daha fazla tanıtım ve eğitim çalışmaları yapılmalıdır. İTU nun yoğun olarak yapıldığı ve potansiyel olarak yapılabileceği bölgelerde üreticilere yönelik danışmanlık hizmetlerinin geliştirilmesine çalışılabilir. İhracatçı firmalar için İTU konusunda tanıtım ve destekleme konularında eğitim çalışmaları yapılabilir. Üretim ve ihracat aşamasındaki desteklerin verilmesine devam edilmelidir. 164

8 XI. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 3-5 Eylül 2014, Samsun Güvenli meyve ve sebze üretiminde bir sistem olan GLOBALGAP sertifikasyonu, AB nin gündeminde olan bu tür gelişmelerin de yakından izlenmesini gerekli kılmaktadır. 5. KAYNAKLAR Akyüz, M Meyve ve Sebze İhracatı için EurepGAP Sertifikasyon Süreçleri Semineri. Partnership for the Future, United Nations Development Programme. Anonim, Tarım Stratejisi ( ) Tarih ve 2004/92 Sayılı YPK (Yüksek Planlama Kurulu) Kararı. Anonim, 2006a. İyi Tarım Uygulamaları, Tarımsal Üretimi Geliştirme Yönlendirme Yayın Programı, Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Ankara. Anonim, 2006b. Ulusal Kırsal Kalkınma Stratejisi ( ). Resmi Gazete Tarihi: Sayı: Anonim, İyi Tarım Uygulamaları Hakkında Yönetmelik. Resmi Gazete Tarihi: Sayı: Anonim, 2012a. Bitkisel Üretimde İyi Tarım Uygulamaları. Ordu İl Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Ordu. Anonim, 2012b Yılı Faaliyet Raporu. GTHB, Ankara. Anonim, 2013a. Stratejik Plan ( ). GTHB, Ankara. Anonim, 2013b. 10. Kalkınma Planı ( ). Resmi Gazete Tarihi: Sayı:28699 Anonim, 2014a. İyi Tarım Uygulamaları Nedir? ( [Eriş im: ]. Anonim, 2014b. GLOBALGAP ın Gelişimi. ( ml) [Erişim: ]. Anonim, 2014c. Tarım Sektöründe Rekabetçiliğin Adresi İyi Tarım Uygulamaları. i-tarim-uygulamalari.ht ml [Erişim: ]. Anonim, 2014d. BÜGEM Faaliyetleri. Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Ankara. Anonim, 2014e. Yaş Meyve ve Sebze Sektörü-Sektör Raporları, Ekonomi Bakanlığı İhracat Genel Müdürlüğü Tarım Ürünleri Dairesi Başkanlığı, Ankara. Anonim, 2014f. Türkiye İhracatçılar Meclisi 2014 Yılı Mart Ayı İhracat Verileri. Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Avrupa Birliği ve Dış İlişkiler Genel Müdürlüğü Ekonomik ve Teknik İlişkiler Daire Başkanlığı Anonim, 2014g. Birlik hakkında. [Erişim: ]. Anonymous, 2014a. InfoKIT_Database_web_en.pdf [Erişim: ]. Anonymous, 2014b. Cultivating the Future of the Planet. [Erişim: ]. Delice, N.Y., Delice, A Uyum çalışmaları çerçevesinde İyi Tarım Uygulamaları standardının değerlendirilmesi. Harran Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 9(3): Delice, A HACCP, ve Eurepgap uygulamalarının Türkiye taze meyve-sebze dış ticaretine olası etkileri. Tarım ve Mühendislik, 76-77: Gözen, H Seracılık faaliyetlerinde İyi Tarım Uygulamaları Kıbrıs Magosa örneği. Yüksek Lisans Tezi. Namık Kemal Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Tekirdağ. Güzel, M Tarımda kalite uygulamaları kapsamında İyi Tarım Uygulamalarının (GAP) yeri ve bir örnek uygulama. Yüksek Lisans Tezi. Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir. Özçatalbaş, O Tarımın Standardı: Uzman Bilgiye Dayalı İTU. Standart Dergisi Yıl:48, 565: Hasdemir, M Dünyada ve Türkiye de İyi Tarım Uygulamaları. Standart Dergisi Yıl:48, 565: Hasdemir, M Kiraz yetiştiriciliğinde İyi Tarım Uygulamalarının benimsenmesini etkileyen faktörlerin analizi. Doktora Tezi. Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara. İçel, C.D Avrupa Birliği ülkelerinde İyi Tarım Uygulamaları ve Türkiye ile karşılaştırılması. AB Uzman lık Tezi. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Dış İlişkiler ve Avrupa Birliği Koordinasyon Dairesi Başkanlığı. Ankara. 165