İNM-432 YAPIM MÜHENDİSLİĞİ ve YAPI İŞLETMESİ DERS NOTLARI

Transkript

1 T.C ERZURUM TEKNİK ÜNİVERSİTESİ MÜHENDİSLİK ve MİMARLIK FAKÜLTESİ İnşaat Mühendisliği Bölümü İNM-432 YAPIM MÜHENDİSLİĞİ ve YAPI İŞLETMESİ DERS NOTLARI Yrd. Doç. Dr. Türkay KOTAN ERZURUM

2 Sayı Kaynaklar 1 Yapı İşletmesi ve Maloluş Hesapları Ali PANCARCI ve Prof. Dr. M. Emin ÖCAL Birsen Yayınevi, İstanbul-2014.

3 YAPIM MÜHENDİSLİĞİ / Yapıya Hazırlık Dönemi A- YAPIYA HAZIRLIK DÖNEMİ 1. GİRİŞ Bir yapının inşaatına başlanmadan önce bu yapıyla ilgili bazı ön çalışmaların yapılması gerekmektedir. Öyle ki, bu hazırlık çalışmaları yapılmaz veya eksik yapılırsa, yapının inşaat aşamasında muhtemelen önemli sorunlar çıkabilecek, yada taraflar arasında anlaşmazlıklar doğabilecektir. Sonuçta yapının kalitesi ve maliyeti bu durumdan olumsuz yönde etkilenecek ve inşaat süresi uzayacaktır. Bu nedenle, bir yapının inşaatına başlanmadan önce aşağıdaki hazırlık çalışmalarının titizlikle yapılması gerekmektedir; 1) Yer ve arsa seçimi 2) Projelerin hazırlanması 3) Teknik şartname ve sözleşmelerin hazırlanması 4) Yapının tahmini maliyetinin (ön keşif) çıkarılması 5) Yapı ruhsatının alınması 6) İşi yapacak ve kontrol edecek kişi veya kuruluşun belirlenmesi 1) Yer ve Arsa Seçimi Özellikle ulaştırma, sulama ve enerji gibi büyük yatırımlar gerektiren mühendislik yapılarının yerinin yada güzergahının seçiminde birçok faktör göz önünde bulundurulmaktadır. Öyle ki, ekonomik ömürleri uzun olan bu tür yapıların inşaatı yada kullanımı sırasında ortaya çıkabilecek, örneğin sosyo-ekonomik veya zeminle ilgili olumsuzluklar, bu yapılardan beklenen yararın sağlanamamasına ve çok yönlü kayıplar yaşanmasına neden olacaktır. Ayrıca endüstri ve diğer ticaret yapılarının yer seçiminde de, ilk yatırım ve üretim maliyetleri ile ürünün pazarlama koşullarını etkileyen tüm faktörler ayrıntılı olarak incelenmeli ve sonuçta ortaya çıkan bulgular yatırımcının beklentileriyle kıyaslanarak, söz konusu tesisin öngörülen yere yapılmasının uygun olup olmadığına karar verilmelidir. Bu ön araştırmaya fizibilite (olabilirlik) çalışması denilmektedir. Örneğin bina türü yapıların yer seçiminde aşağıdaki hususlara dikkat edilmesi gerekir; a) Arsanın İmar Durumu; Üzerinde bina yapılmak üzere sınırları belirlenmiş arazi parçasına Parsel denilmektedir. İnşaat yapımının denetime tabi olduğu her yerleşim biriminin bir imar planı mevcuttur. İmar planında iskan sahaları, ticaret yapılarının yapılacağı bölgeler, kamuya ait hizmet binaları, eğitim-eğlence-kültür binalarının yapılacağı yerler, yeşil alanlar ve tüm yollar gösterilir. Yani her bir parselde hangi amaçlı bina yapılabileceği, ayrıca binanın parsel içerisindeki oturma alanı ve nasıl konumlandırılacağı, kat adedi ile toplam inşaat alanı kesin olarak belirlenmiş durumdadır. Ayrıca imar planı dışında bulunan fakat yapılaşmanın kontrol edilmesi amacıyla gelişme alanı (mücavir alan) olarak ayrılan bölgelerdeki arsaların kullanım şekliyle ilgili çeşitli sınırlamalar bulunmaktadır. Dolayısıyla, bir yerleşim bölgesinde belirli bir amaçla bina inşa edilmesi düşünülen asanın kullanım amacı ve koşulları mutlaka önceden öğrenilmeli ve uygunluğu değerlendirilmelidir. Bu amaçla söz konusu arsa için Kadastro Çapı ve İmar Durum Belgesi (İmar Çapı) resmi belgelerinin edinilmesi gerekir. Arsanın bağlı bulunduğu Tapu Kadastro Müdürlüğünden alınan Kadastro Çapı; arsanın ada-paftaparsel numaraları, büyüklüğü, yakınındaki yollar ve komşu parseller ile ilişkilerini gösterir. İlgili belediyenin İmar Müdürlüğünden alınan İmar Durum Belgesi (İmar Çapı) ise; arsanın konumunu gösteren koordinat bilgileri, üzerinde yapılacak binanın yerleşim biçimi, oturma alanı, kat yüksekliği, toplam bina yüksekliği ve toplam inşaat alanı gibi ayrıntılı bilgileri göstermektedir. 1

4 YAPIM MÜHENDİSLİĞİ / Yapıya Hazırlık Dönemi Özetle, bir yapı inşa edilmesi için arsa seçilirken arsanın bulunduğu bölgeye ait imar planının incelenmesi, bölgenin ulaşım, enerji, su ve kanalizasyon gibi mevcut altyapı durumu ile gelişme eğilimi dikkatle araştırılması ve göz önünde bulundurulması gerekmektedir. b) Arsanın Mülkiyet Durumu; Bir taşınmazın (gayrimenkulün) kime ait olduğunu belirten belgeye Tapu denir. Tapu belgesinde ait olduğu kimse yada kimselerin kimlik bilgileri ile taşınmaza (arsaya) ait ada, pafta, parsel numaraları, arsanın yüzölçümü ve ne zaman edinildiği gibi bilgiler yer almaktadır. Nitekim bir yapının inşa edilmesi düşünülen arsanın kim yada kimlere ait olduğu, sahipliğin şekli ve ipotekli olup olmadığı ilgili tapu kadastro müdürlüklerinden edinilen tapu belgesi ve kayıtlarından yeterince araştırılması gerekir. 2. PROJELERİN HAZIRLANMASI İnşaat işlerinde proje denilince, bir yapının inşa edilebilmesi için gerekli bilgilerin belirli kurallara uygun olarak hazırlanan teknik çizimlerle ifade edildiği belgelerin tümü ifade edilir. Yapı üretiminin en önemli aşamalarından biri projelerin hazırlanmasıdır. Çünkü inşa edilmek istene yapıyla ilgili her türlü istek ve beklentiler ancak projede belirtildiği düzeyde uygulamaya aktarılabilmektedir. Kadastro Çapı Örneği 2

5 YAPIM MÜHENDİSLİĞİ / Yapıya Hazırlık Dönemi İmar Durum Belgesi Örneği 3

6 YAPIM MÜHENDİSLİĞİ / Yapıya Hazırlık Dönemi Tapu Belgesi Örneği 4

7 YAPIM MÜHENDİSLİĞİ / Yapıya Hazırlık Dönemi Her yapı çeşitli mesleklere mensup teknik elemanların müşterek katkısıyla üretilmektedir. Dolayısıyla yapının inşaatına başlanmadan önce ilgili teknik elemanlar yapıda kendileriyle ilgili kısımların projelerini hazırlar. Örneğin bina yapılarının üretiminde genellikle aşağıdaki projeler hazırlanmaktadır; Sayı Projeler Hazırlayanlar 1 Mimari Proje Mimar 2 Statik Proje (Taşıyıcı Sistem Projesi) İnşaat Mühendisi 3 Tesisat (Elektrik, Su ve Gaz Tesisatları gibi) Projeleri Elektrik Mühendisi ve Makine Mühendisi 4 Yalıtım Projeleri Makine Mühendisi 5 Peyzaj (Çevre Düzenleme) Projesi Peyzaj Mimarı Tüm bu projelerin birbirleriyle uyumlu ve birbirini tamamlar şekilde hazırlanmaları gerekmektedir. Yapının projelerinin hazırlanması süreci genellikle aşağıdaki aşamalara uygun şekilde yürütülmektedir; 1- Yapı sahibi (mal sahibi) projelerini hazırlaması için, yapılacak inşaatın arsası ile ilgili belgelerle birlikte binayla ilgili istek ve beklentilerini mimara iletir. Mimar, arsanın özelliklerine uygun olarak yapı sahibinin isteklerini karşılayacak şekilde yapının genel şeklini belirler ve mimari projeleri hazırlayarak, statik projeler için inşaat mühendisine, su ve ısıtma gibi projelerini hazırlaması için makine mühendisine, aydınlatma ve haberleşme gibi projelerini hazırlaması için elektrik mühendisine gönderir. 2- Kendisine mimari proje ulaşan her teknik eleman kendi alanlarıyla ilgili olarak binada bulunması gereken imalatlara ait projeleri hazırlar. Bu aşamada proje meslek grupları arasındaki koordinasyonu mimar sağlamaktadır. 3- Her bir meslek alanında ilgili teknik elamanlarca tamamlanan projeler, ilgili meslek odası veya yapı denetim firması uzmanlarınca teknik açıdan incelenerek onaylandıktan (vize) sonra mimara teslim edilmekte ve böylece binanın inşaatı için gerekli projelerin hepsi mimarda toplanmış olur. 4- Mal sahibi ile proje mimarı arasındaki sözleşmeye bağlı olarak mimar yada mal sahibi, bina için hazırlanan projeleri gerekli diğer belgelerle birlikte ilgili belediyeye sunar ve belediyenin ilgili birimlerinde incelendikten sonra, bir eksiklik yoksa inşaata başlama izni (Temel Ruhsatı) verilir. Belediyedeki inceleme sonunda projelerde varsa eksiklerin düzeltilmesi görevi ve sorumluluğu proje mimarına aittir. Her bir proje grubunun hazırlanma aşamaları ve içerikleri aşağıda özetlenmiştir; 1. MİMARİ PROJELER Mimarı proje, inşa edilecek binanın biçimi, boyutunu, çevresiyle uyumunu, estetik görünümünü, iç mekanların boyutları ile birbiriyle bağlantısını ve her birinin işlevsel niteliğini belirtmektedir. Mimari proje üç temel faktörün etkisinde şekillenir, bunlar; bina sahibinin istekleri, inşaatın yapılacağı arsanın imar durumu ve mimarın mesleki bilgisi ve deneyimidir. Mimar, proje çalışmasına başlamadan önce aşağıda belirtilen belge ve bilgileri derlemektedir; Bina sahibinin istekleri (program) İnşaat yapılacak arsanın imar durumu belgesi Arsanın plankotesi (kotlu plan) Yörenin iklim koşulları ile ilgili bilgiler Özelliği olan bina projesi hazırlanıyorsa, söz konusu bina tiplerine ilişkin fonksiyon şemaları, yapı elemanı ve bina bilgisi ile ilgili kaynak ve dokümanlar Bulunduğu yörede geçerli imar yönetmeliği, otopark yönetmeliği 5

8 YAPIM MÜHENDİSLİĞİ / Yapıya Hazırlık Dönemi Yukarıda belirtilen ön hazırlıktan sonra başlatılan proje çalışmaları genellikle iki aşamada gerçekleştirilmektedir. Önce, ön proje hazırlanmakta ve ön projede ortaya konan çözümlerin yeterli görülmesi halinde, uygulama projesinin hazırlanmasına başlanmaktadır. a) Ön Proje - Avan Proje Fikir projesi olarak da adlandırılan bu projenin hazırlanmasında mimar, kendisine verilen bilgi ve belgeleri göz önünde tutarak sistematik bir çalışmayla inşa edilmek istenen bina ile ilgili tasarımını ortaya koyar ve proje haline getirerek yapı sahibinin görüş ve beğenisine sunar. Bu proje üzerinde yapılan tartışmalar sonucu, mal sahibinin değişiklik önerileri varsa, mümkün görülen değişiklikler ek çalışmalarla tamamlar. Ön proje, inşa edilecek yapıyı fiziki boyutları, estetik görünümü, kullanış şekli ve amacı bakımından genel hatlarıyla anlatabilecek ayrıntıda hazırlanır. Ön proje genellikle aşağıda içerikleri özetlenmiş olan paftalardan oluşmaktadır. Bunlardan durum (vaziyet) planı, binanın büyüklüğüne göre 1/200-1/1000 ölçeğinde, diğer paftalar ise çoğunlukla 1/100 ölçeğinde çizilmektedir. Genel Durum Planı Vaziyet planında, yapının arsası, binanın arsa içindeki yeri, konumu ve boyutları hakkında bilgi verilmektedir. Bu çerçevede, durum planında, parselin boyutları, komşu parseller ve yollar ile ilgili ilişkisi, binanın üst görünüşü ve parsel sınırlarına olan mesafeleri, şematik olarak çizilmiş iki kesiti yer alır. Kat Planları Binada bulunan ve farklı olan her katın planı çizilmektedir. Kat planında yer alan bağımsız bölümlerin iç ölçüleri verilmekte, her birinin kullanım amacı belirtilmekte ve çoğunlukla da bağımsız alanların boyutları belirlenirken söz konusu alanlarda yer alması düşünülen hareketli ve sabit eşyalar ölçekli şekilde çizilerek bağımsız bölümlerin kullanım etkinliği hakkında bilgi verilmiş olmaktadır. Görünüşler Binanın bütün cephelerinin görünüşleri çizilerek, kütlesi ve hatlarıyla dışarıdan algılanış şekli ortaya konulmaktadır. Kesitler Binanın en az iki kesiti çizilerek kat yükseklikleri ve toplam yapı yüksekliği verilmektedir. Dış ve İç Perspektif Binanın dış görünüşü ve iç mekanlarının özelliği olan kısımlarını daha iyi anlatabilmek için gerekli görülürse, projede yeteri kadar perspektif çizime yer verilmektedir. Maket Cephelerde, kapı, pencere vs. elemanlarla ilgili herhangi bir ayrıntı vermeden sadece bina kütlesi ya da kütlelerin parsel içindeki yeri ve konumu hakkında bilgi veren makete kütle maketi denilmektedir. Maket, yapının dıştan algılanışı ve zeminle ilişkisini somutlaştırmada önemli bir araç olmaktadır. Özelliği bulunan binaların ön projeleriyle kütle maketleri de mutlaka yapılmaktadır. b) Kesin Proje Ön proje üzerinde yapılan değerlendirmeler sonuçlanıp, uygulanmasına karar verildikten sonra önerilen değişiklikler de dikkate alınarak daha ayrıntılı şekilde kesin proje çizilir. Kesin proje aşamasında çalışmalar, mimar ile mühendislerin işbirliği ile yürütülür. Böylece mimari projede öngörülen ve farklı mühendislik alanlarını ilgilendiren imalatların uygulanabilirliği gözden geçirilerek, varsa değişiklik önerilerinin uygulama projesine yansıtılması sağlanır. Kesin proje, durum planı, kat planları, görünüşler ve kesit paftalarından oluşmaktadır. Genellikle 1/100 ölçeğinde çizilmektedir. Ancak, halen uygulamada, özelliği olan yapı projeleri dışında kesin proje uygulamasına sık rastlanılmamaktadır. 6

9 YAPIM MÜHENDİSLİĞİ / Yapıya Hazırlık Dönemi c) Uygulama (Tatbikat) Projesi Proje çalışmasının son aşaması olan uygulama projesinde, inşa edilecek yapı ile ilgili her türlü ayrıntı bulunur. Uygulama projesinde yer alan paftaları aşağıda özetlenmiştir; 1- Durum (Vaziyet) Planı Binanın inşa edileceği parselin, dış boyutları, kotları, yolla bağlantısı ve yolların genişliği ve komşu parsellerin konumu belirtilir. Binanın, parsel içindeki konumu, parsel kenarlarına mesafesi belirtilir, kesit yerleri işaretlenir, en az iki kesiti çizilerek kat yükseklikleri ve bina yüksekliği yazılır; ayrıca, binanın kuzey yönü işaretlenir, binaya komşu cadde sokakların isim veya numaraları yazılır. Vaziyet planı, yapının büyüklüğüne göre 1/200-1/2000 ölçeğinde çizilebilir. 2- Kaba Yapı Paftaları Bu çizimler, kat planları, görünüşler ve kesitlerden oluşmaktadır. Genellikle 1/50 ölçeğinde çizilmektedir. Kat planlarında, binanın farklı olan her katının planı çizilerek, iç mekanların boyutları, kullanım amaçları, kapı ve pencerelerin yeri ve ölçüleri, duvar kalınlıkları, zemin kodları, tesisat ve malzemelerin yeri ve bağımsız bölüm kodları verilmektedir. Binanın tüm cephelerinin görünüşleri çizilerek, her görünüşte, cephe kaplamasının çeşidi, kapı ve pencere doğramalarının şekli, pencere kanatlarının açılış yönü belirtilmektedir. Birisi merdivenden geçmek koşuluyla en az iki düşey kesit çizilerek, yapının taşıyıcı sistemi, döşeme ve kat yükseklikleri, kapı, pencere, lento yükseklikleri, kaba ve ince yapı kodları, yalıtım, öngörülen elemanlarda yalıtımın türü, merdiven elemanları ve gerekli ölçüleri ayrıntılı olarak verilmektedir. 3- Sistem Kesiti, Sistem kesiti,kaba yapıdan detaya geçiş paftasıdır. Genellikle 1/25 ölçeğinde çizilen sistem kesiti, binanın temelinden çatısına kadar taşıyıcı elemanların teşkilini ve bunların tamamlayıcı yapı elemanları ile birleşim noktalarını belirginleştirmek ve daha fazla ayrıntı verilmesi gereken noktaları ön plana çıkarmak bakımından oldukça yararlı bir proje bölümüdür. Gerekli görülmesi halinde birden fazla sayıda sistem kesiti çizilmektedir. Sistem kesiti üzerinde, daha ayrıntılı açıklanması gereken yerler işaretlenip ilgili detayın bulunduğu paftanın kodu yazılarak iki pafta arasında bilgi akışı sağlanmaktadır. 4- Yer (Mahal) Listesi Kat planlarındaki hacimlerin döşeme, duvar, tavan, kapı, pencere, merdiven gibi elemanlarının hangi malzeme ile yapılacağı ve/veya kaplanacağının açıklandığı listedir. Projenin diğer aşamalarında yeterince açıklanamayan hususlar bu listede toplu olarak verilmekte, böylece, binanın, ince yapı elemanlarının teşkili konusunda mimarın öngörüleri belirtilmiş olmaktadır. 5- Detaylar Detay çizimlerinde, daha önceki paftalarda yeterince açıklanamayan yapı elamanı ve bileşenlerin teşkilinde kullanılan üretim teknolojisi ve malzeme niteliği tanımlamaktadır. Bir bina projesinde hangi detaylarının çizileceği, yapının özelliğine ve konfor düzeyine göre değişmektedir. Ancak sıradan bir bina projesinde bile, kapı ve pencere doğramaları, döşeme, duvar ve tavan kaplamaları; merdiven kaplaması, küpeşte ve korkuluk teşkili; döşeme, duvar ve çatıda uygulanacak her türlü yalıtım ile ilgili detaylar yer almaktadır. Detay ölçeği 1/25, 1/20, 1/10, 115, 112 veya 111 olabilmektedir. 2. TAŞIYICI SİSTEM PROJESİ İnşaat mühendisi tarafından hazırlanan taşıyıcı sistem projesi (Statik Proje), şekli ve boyutları mimari projede belirlenmiş olan yapının, yeterince sağlam olarak inşa edilip kullanılabilmesi için, taşıyıcı elemanların hangi malzeme, hangi kesit ölçüsünde ve ne şekilde yapılması gerektiğini gösteren projelerdir. 7

10 YAPIM MÜHENDİSLİĞİ / Yapıya Hazırlık Dönemi Mimari proje öngörüleri, ekonomik faktörler veya yapının inşa edileceği zeminin özelliklerinden kaynaklanan etkenler dikkate alınarak, bina, yığma veya karkas tarzında ve ahşap, çelik veya betonarme elemanlarla ya da karma (kombine) olarak yapılabilmektedir. İnşaat mühendisi, statik proje çalışmasına başlarken, önce aşağıdaki bilgi ve belgeleri edinir; Yapının inşaat tarzı, boyutları ve kullanım amacı Yapının inşa edileceği arsanın zemin etüt raporu Rüzgar ve kar yükünün hesabında özellikle dikkate alınması gereken faktörler Yörenin deprem riski ve deprem yönetmeliğinin öngördüğü hesap koşulları Sağlanan bu bilgi ve belgeler dikkate alınarak, önce yapının taşıyıcı sistemi tasarlanır ve yapılan statik hesap sonuçlarına göre taşıyıcı elemanlar boyutlandırılır. Daha sonra ise, taşıyıcı sistemi teşkil eden temel, kolon, kiriş ya da duvar, döşeme, (varsa) çatı ve merdiven vb. taşıyıcı elemanlar, inşa edilmelerine olanak verecek gerekli ayrıntıları içerecek şekilde projelendirilir. Taşıyıcı eleman boyutlarının belirlenmesi amacıyla yapılan statik hesaplar, projenin bir eki olarak, projeyle birlikte işlem göreceğinden, kolayca izlenip denetlenmelerine olanak verecek bir doküman şeklinde sunulmaktadır. Taşıyıcı sistem projelerinde yer alacak paftalar, binanın inşaat tarzına göre değişmektedir. Örneğin, betonarme karkas tarzında inşa edilecek bir binanın taşıyıcı sistem projesinde aşağıdaki paftalar yer almaktadır; 1- Temel Aplikasyon Planı Temel aplikasyon planında, 1/50 ölçekle binanın temel sisteminin plan görünüşü, kolon yerleri, temel boyutları, aks aralıkları ve en az iki yönden alınmış kesitte temel elemanlarının yükseklikleri gösterilir. Ayrıca, birbirinden farklı olan her temel elamanının 1/20 ölçeğinde detayları çizilerek, kullanılması öngörülen donatıların, çapı, kıvrım ve kanca boylan ile toplam boyları, aralığı ve sayısı, filiz donatılarının boyu, etriyelerin açınımı, kıvırma boyları ve toplam boyları verilir. 2- Kolon Aplikasyon Planı Bu paftada, kolonların aks aralıkları ve kesit ölçüleri verilerek, kullanılması öngörülen boyuna donatıların çapı ve sayısı, etriye çapı, aynı pafta ekinde ayrıca boyuna donatıların filiz boyu ve toplam boyu, etriye aralıkları, etriye açınımları ve toplam boyları, etriye sıklaştırma bölgelerinin yeri ve sıklaştırma aralığı şematik çizim üzerinde gösterilir. Kolon aplikasyon planında genellikle, aks aralıkları 1/50 ölçeğinde, kolon kesit detayları ise 1/20 ölçeğinde çizilerek, donatıların ayrıntılı olarak gösterilmesi sağlanır. 3- Döşeme Kalıp Planı Binada birbirinden farklı her kat döşemesinin tavanına ait plan görünüşü 1/50 ölçeğinde çizilir. Planda, döşeme ölçüleri ve kotları verilir, kirişler üzerinde kesit ölçüleri gösterilir, baca ve ışıklık gibi döşeme boşluklarının boyutları ve yeri belirtilir, en az iki yönden alınan kesit üzerinde döşeme ve kiriş yükseklikleri verilir. Bu planda; plak (düz) döşemeler (D), dişli (nervürlü) döşemeler (N), kirişler (K) harfleri ile sembolize edilerek tanımlanır. Kalıp planları, döşemenin teşkilinde uygulanacak kalıp iç ölçülerini gösterir ve beton içerisinde bırakılacak boşluklar için kalıp aşamasında gerekli düzenlemelerin yapılmasını sağlar. 4- Döşeme Teçhizat Planları Binanın birbirinden farklı her kat döşemesi için kalıp planına benzer şekilde çizilen bu planlarda, kalıp planından farklı olarak, döşemeler üzerinde döşemelerde kullanılması öngörülen donatının çapı, aralığı, büküm mesafeleri kanca boylan ve toplam boylan ayrıntılı olarak verilir. Ancak, uygulamada çoğu zaman, farklı her kat için yalnız kalıp planları çizilerek, teçhizat planlarındaki döşeme donatı bilgileri de kalıp planları üzerinde gösterilmektedir. 8

11 YAPIM MÜHENDİSLİĞİ / Yapıya Hazırlık Dönemi 5- Kiriş Detayları Kalıp planında adlandırılmış olan her farklı kiriş için, detay paftasında 1/20 veya 1/25 ölçekle boy ve yeteri sayıda en kesitleri çizilir. Bu kesitlerde kirişlerin mesnet açıklığı ve kesit ölçüsü verilir, ayrıca kirişlerde kullanılması öngörülen donatılar, kesitlerde ve kesit altı açınımlarında çap, sayı, büküm ve toplam boy bilgileri ile etriye aralıkları ve sıklaştırma mesafeleriyle birlikte gösterilir. 6- Merdiven Detayları Binada varsa merdivenin plan ve kesiti, 1/20 veya 1/25 gibi donatı detaylarının gösterilebileceği ölçeklerde çizilerek, merdiven kolları ve diğer taşıyıcı elemanlarında kullanılması öngörülen donatıların çapı, büküm boyları ve sayısı gibi bilgiler donatı açınımları üzerinde gösterilir. 3. TESİSAT PROJELERİ Tesisat Projeler genel olarak; binanın kullanımını sağlayan su ve elektrik hatları gibi donanımın inşa edilmesi amacıyla hazırlanan projelerdir. Tesisat projeleri, makine ve elektrik grubu projeler olarak iki grupta toplanmaktadır. Makine grubu projeleri, makine mühendislerince hazırlanır ve bir bina inşaatı için bu gruptan hangi projelerin yer alacağı, üretilecek yapıda öngörülen konfor şartlarına ve yapının özelliğine göre değişmektedir. Ancak, bu grupta sayılabilecek tesisat projelerini aşağıdaki gibi özetlenebilir; Temiz ve pis su tesisat projesi Sıcak su tesisatı projesi, Soğutma tesisatı projesi İklimlendirme tesisatı projesi Asansör projesi Bu projelerin hazırlanmasında kullanılan hesaplamalar da proje eki kabul edilerek proje ile birlikte sunulur. Elektrik grubu tesisat projeleri ise; elektrik mühendislerince hazırlanır ve binanın özelliğine göre kapsamı ve çeşidi değişir. Sonuçta, elektrik kullanımını gerektiren tüm hizmet şekilleri için (aydınlatma, haberleşme vb.) tesisat projeleri, gerekli olması halinde trafo ve paratoner projeleri hışılanmaktadır. 4. YALITIM PROJESİ İnsanların biyolojik yapısını olumsuz etkileyen faktörlerden korunmuş mekanların sağladığı rahatlığa "biyolojik konfor" denilmektedir. Yaşanılan mekanların, olması. gerekenden farklı düzeyde sıcak ya da soğuk, rutubetli ve gürültülü olması, söz konusu ortamların biyolojik konforunu düşürmektedir. Konfor düzeyini olumsuz etkileyen faktörlerden korunmak amacıyla binaların sistem ve bileşenlerinde alınan önlemlere yalıtım (izolasyon, tecrit) denilmektedir. 5. ÇEVRE DÜZENLEME PROJESİ (PEYZAJ) İnşa edilecek yapının çevresindeki bitkisel düzenlemeler, ulaşım yollarının düzenlenmesi, aydınlatma, sulama ve drenaj düzenlemeleri ile dinlenme alanları gibi çevresel düzenlemelerin uygulama bilgilerini gösteren ve peyzaj mimarları tarafından hazırlanan projelerdir. 6. ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRİLMESİ (ÇED) RAPORU 2872 Sayılı Çevre Yasası ve 2013 yılında yayınlanan "Çevresel Etki Değerlendirmesi Yönetmenliği" gereğince, büyük yapı ve tesislerinin projelendirme çalışmalarına başlanmadan önce, söz konusu tesisin talep edilen yere yapılması durumunda çevreye olan etkilerini belirlemek amacıyla bir ÇED (Çevresel Etki Değerlendirme) raporu hazırlanması öngörülmüştür. Hazırlanan ÇED raporunun sonucu olumlu olması halinde, yapının inşaat projelerinin hazırlanmasına başlanılmaktadır. 9

12 YAPIM MÜHENDİSLİĞİ / Yapıya Hazırlık Dönemi 3. TEKNİK ŞARTNAME VE SÖZLEŞMENİN HAZIRLANMASI Teknik Şartname; üretimi söz konusu olan bir ürünün sahip olması gereken fiziksel, mekanik, kimyasal veya işlemsel özelliklerini tanımlayan belgedir. Bir inşaatı yapabilmek için proje ne kadar gerekliyse, teknik şartname de o kadar gereklidir. Çünkü projelerde yapıyla ilgili birçok ayrıntı gösterilse de, yapının üretiminde kullanılacak çok çeşitli imalatların ve malzemelerin ayrıntısını açıklamak mümkün olmaz. Örneğin, projede duvarın kalınlığını ve tuğladan yapıldığını belirtmek mümkün, ancak, kullanılacak tuğlanın fiziki boyutları ve mekanik özellikleri ile duvarın örülmesinde göz önünde tutulacak hususları proje üzerinde açıklamak pratik değildir. Bu nedenle, inşaatta kullanılacak her türlü malzeme ve cihazın teknik niteliklerinin tanımlandığı bir teknik şartnamenin mutlaka hazırlanması ve inşaat sözleşmesinin eki olarak kabul edilmesi gerekmektedir. Sözleşme ise; bir iş ilişkisini tanımlayan ve resmileştiren önemli bir belgedir. Yapının sahibi ve yapımını üstlenen taraflar arasında düzenlenen sözleşmede, yapılacak iş ile ilgili görev sorumluluklarının neler olduğu, nasıl yerine getirileceği, yerine getirilmemesi halinde uygulanacak müeyyidelerin (yaptırımların) neler olacağının açıkça belirtilir ve bu kurallar karşılıklı olarak kabul edilmiş olur. 4. İNŞAATA BAŞLAMA İZNİ (RUHSAT) ALINMASI Bir yapının inşaatına başlayabilmek için yasal bir zorunluluk olan ve ilgili yerel idareden alınan izin belgesine "ruhsat" ya da "temel ruhsatı" denilmektedir. Bina sahibi inşaata başlamadan önce inşa edeceği bina için hazırlattığı projeleri ilgili yerel idareye incelenmek üzere sunar, projeler imar planı ve yönetmeliğe uygun bulunursa inşaata başlama izni verilmektedir. Ülkemizde halen, her büyüklükteki tüm yerleşim bölgelerinin imar planı bulunmamaktadır. Dolayısıyla, yerleşim bölgesinin imar planının bulunup bulunmamasına göre inşaat ruhsatı alınması ile ilgili işlemler de değişmektedir. Ruhsat Süresi Ruhsat alındıktan sonra 2 yıl içinde inşaata başlanması ve başlandığı tarihten itibaren 5 yıl içinde tamamlanması gerekmektedir. Belirtilen sürede başlanmayan veya tamamlanmayan yapılar için ruhsatın yenilenmesi gerekmektedir. Süresinde inşaata başlanmadığı için yenilenen ruhsat, o tarihteki imar durumu ve ruhsat mevzuatına tabi olmaktadır. İskan İzni - Yapı Kullanma İzni İskan izni; yapının projesine göre tamamlandığını ve kullanıma açılabileceğini belirten belgelerdir ve yapıya temel ruhsatı veren yerel idareden alınır. İskan izninin verilebilmesi için, yapının projesine ve ruhsat eklerine göre tamamlanmış olduğunun yerinde saptanması gerekmektedir. Bunun için ilgili belediye tarafından gerekli incelemeler yapılmakta, herhangi bir eksikliğin olmaması halinde iskan izni verilmekte, aksi halde, eksiklerin tamamlanması beklenmektedir. Tamamı bitmemiş ancak tamamlanan bölüm ya da bölümlerinin kullanımı mümkün olan yapılara kısmi kullanma izni verilebilmektedir. Kullanma izni verilmeyen veya alınmamış olan bir yapı, elektrik, su ve kanalizasyon hizmetlerinden yararlanamamakta ve yapının izinsiz kullanılmakta olduğu belirlenmesi halinde cezai müeyyide uygulanmaktadır. 10

13 YAPIM MÜHENDİSLİĞİ / Yapıya Hazırlık Dönemi 5. YAPI ÖN KEŞFİNİN ÇIKARTILMASI Ön Keşif; inşaat başlamadan, yapının yaklaşık gerçekleşme maliyetinin çıkartılmasıdır ve bu çalışma sonucunda bulunan değere Ön Keşif Bedeli denir. Ön keşif bedeli, hazırlandığı tarihteki fiyatlarla yapının yaklaşık maliyetini ifade eder. Ön keşif bedelinin gerçekçi olarak belirlenmesi yapı sahibi ve yüklenici açısından oldukça önemlidir. Yapı ön keşfinin gerçekçi olarak çıkartılması, yapı sahibinin, işin yapımına talip olan yükleniciler tarafından önerilen fiyatların hangisinin gerçekçi olduğunu belirleyebilmek bakımından da gereklidir. Yapı ön keşfinin gerçekçi olması, inşa edilecek yapının niteliğinin çok iyi tanımlanmasına bağlıdır. Yapının niteliğini tanımlayan belgeler ise, yapının projeleri, teknik şartnamesi ve sözleşmesidir. Dolayısıyla, söz konusu belgelerin şekil ve içerik olarak yeterli hazırlanmaması halinde, ön keşfin gerçeği yansıtma olasılığı önemli ölçüde azalmaktadır. 6. İNŞAATI YAPACAK YÜKLENİCİNİN VE DENETLEYECEK ELEMANLARIN SEÇİLMESİ Hayata geçirilmek istenen bir yapının, kendinden beklenen niteliklere sahip olarak inşa edilebilmesi ve yapım sürecinde ve sonrasında anlaşmazlıklar çıkmaması için inşaatı yapacak yüklenicinin ve denetleyici elemanların doğru seçimi büyük önem arz etmektedir. Bu kararın isabetliliği, bu aşamaya kadar yapılması gereken işlemlerin gerektiği gibi yerine getirilmesiyle doğrudan ilgilidir. Öyle ki projeleri, teknik şartnamesi, sözleşme tasarısı eksiksiz hazırlanmış ve ön keşfi titizlikle çıkartılmış bir yapının inşası ile ilgili belirsizlikler en aza inmiş olacağından, işin yapımına talip olan yüklenicilerin seçilmesi önemli ölçüde kolaylaşmaktadır. Çünkü yüklenicilerce önerilen yapım fiyatlarının gerçekliği yapı sahibince kolayca anlaşılabilecek ve kendilerinden nelerin beklendiğini bilen yükleniciler, söz konusu inşaat ile ilgili beklentilerini daha kolay analiz edebilecek ve önerilerinde daha gerçekçi olabileceklerdir. Projenin, teknik şartname ve sözleşmenin uygun hazırlanması yanında, inşaatın beklenen nitelikte üretilmesi için, aynı zamanda, inşaat aşamasında gerektiği gibi denetlenmesi de gerekir. Dolayısıyla, imalatın nasıl ve kimler tarafından denetleneceği ve denetim elemanlarının yetki ve sorumluluklarının neler olacağı, yapı sahibi ve yüklenici tarafından belirlenerek sözleşmeye konulması gerekmektedir. 11

14 YAPIM MÜHENDİSLİĞİ / Metraj ve Keşif İşleri B- METRAJ ve KEŞİF HESAPLARI Metraj; bir yapıyı meydana getiren malzeme ve imalat miktarlarının belirlenmesi için yapılan bazı sistematik hesaplamalardır. Metraj hesapları ile belirlenen bu imalat ve malzeme miktarları; yapının yaklaşık maliyetinin belirlenmesi, inşaat işlerinin planlanması, inşaat sürecinde gerekli malzemelerin temini ile yapılan inşaat işleri yada kısımları için ödenecek veya alınacak bedellerin belirlenmesinde gerekli olmaktadır. Nitekim inşaat işlerinin, en başta planlanan ve taraflarca kabul edilen maliyet ve sürelerle sorunsuz şekilde yürütülebilmesi ve tamamlanabilmesi için metraj hesaplarının doğru ve gerçekçi şekilde yapılması gerekmektedir. İnşaat işlerinde ve metraj hesaplarında; boru döşeme gibi bazı imalatlar uzunluk olarak metretül (mt) cinsinden, betonarme kalıp yapımı gibi bazı imalatlar alan olarak metrekare (m 2 ) cinsinden, beton dökümü gibi bazı imalatlar hacim olarak metreküp (m 3 ) cinsinden ve betonarme demiri döşenmesi gibi bazı imalatlar ise ağırlık olarak ton (t) cinsinden ölçümlendirilmektedir. Keşif ise; bir yapının yapımına başlanmadan önce maliyetinin belirlenmesidir. Öyle ki, inşaat işlerinde bilinmesi istenen en önemli konulardan biri de yapılacak yapının maliyetidir. Bu belirsizliği gidermek için, önce yapıda yapılacak her tür imalatın ve malzemenin miktarları projeler dikkate alınarak yapılan metraj hesapları ile belirlenir ve daha sonra, bu imalat miktarları her bir imalat için o yıl yayınlanan birim imalat fiyatları ile çarpılarak, toplamda yapının maliyetini ortaya koyan Keşif Bedeli elde edilir. 1. Metraj Yapılırken Dikkat Edilecek Hususlar Metraj hesaplarında malzeme ve imalat miktarlarının belirlenmesi için, genellikle basit matematiksel işlemler yeterli olur. Ancak birimlerin yanlış yazılması, miktarlara esas boyutların yanlış alınması veya basit işlem hataları, işi yapan ve yaptıran taraflardan birinin haksızlığa uğramasına ve taraflar arasında anlaşmazlıklar çıkmasına neden olur. Metraj yapılırken aşağıdaki hususlara dikkat edilmesi gerekir; a) Metrajda öncelikle yapı elemanları ve imalatların ölçümünde, hangi birimlerin kullanılacağına doğru karar verilmelidir. Burada önemli olan husus, işi yapan ve yaptıran tarafların inşaata başlamadan önce, metrajı nasıl yapacaklarını belirleyip bunu sözleşmelerine koymalarıdır. Kamu inşaatlarda metrajların nasıl yapılacağı, Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından hazırlanmış bulunan "Birim Fiyat Tarifleri" isimli bir yayında ayrıntılı olarak tanımlanmıştır. Kamu inşaatları dışındaki inşaat işlerinde de söz konusu ölçüm yöntemlerinden yararlanılabilir. Bayındırlık işlerinde bazı yapı elemanlarının metraja esas ölçüm birimleri aşağıda verilmiştir. İmalatlar Birimi İmalatlar Birimi İmalatlar Birimi Büz döşeme mt Sıva m 2 Blokaj m 3 Denizlik yapımı mt Boya, badana m 2 Taş duvar m 3 Kalıp yapımı m 2 Cam m 2 Kalın tuğla duvar m 3 İskele yapımı m 2 Yalıtım işleri m 2 Toprak taşıma m 3 Kaplamalar m 2 Kazı işleri m 3 B.A demiri Kg Yarım tuğla duvar m 2 Beton işleri m 3 Demir işleri Kg b) Metraj çıkartılırken en sık yapılan hata, bazı yapı elemanlarının unutulması yada bazı boyutların birden fazla defa hesaba katılması sonucu, miktarın olması gerekenden eksik ya da fazla hesaplanmasıdır. Bu hataların önlenmesi için, elemanlar belirli bir sıra ve benzer olanlar işaretlenerek dikkate alınabilir. c) Boyutların ifade edilmesinde uygun ondalıklı sayılar kullanılmalıdır. Örneğin; 2 m yerine 2,00 m, 5,2 m 2 yerine 5,20 m 2, 4,5 m 3 yerine 4,500 m 3 ve 1,5 kg yerine 1,500 kg şeklinde olmalıdır. d) Eleman boyutları belirlenirken, en ve boylar planlardan, yükseklikler kesitten alınmalıdır. 12

15 YAPIM MÜHENDİSLİĞİ / Metraj ve Keşif İşleri e) Metraj yaparken, metraj cetvellerinin kullanılması, hata yapma olasılığını azaltabilir. Bu amaçla geliştirilmiş çeşitli metraj cetvelleri mevcuttur. Genel olarak kullanılan İmalat Metraj Cetveli ve Demir Metraj Cetveli örneği görülmektedir. Yapı Adı Yüklenici İMALAT METRAJ CETVELİ Yapı Elemanı Sayfa No Sıra No Poz No Tanımı Birimi Adet Benzer BOYUTLAR MİKTARLAR En Boy Yüks. Azı Boşluk Çoğu YÜKLENİCİ KONTROL Sayfa Toplamı Aktarılan Toplam GENEL TOPLAM Yapı Adı: Yüklenici: DEMİR METRAJ CETVELİ Yapı Elemanı Sayfa No Sıra No Elemanlar Çap Adet Benzer Boyu (mt) Ø8 Ø10 Ø12 Ø14 Ø16 Ø18 Ø20 0,395 0,888 1,208 1,578 1,998 2,466 3,551 YÜKLENİCİ KONTROL Sayfa Toplamı Aktarılan Toplam GENEL TOPLAM 2. Metraj Cetvellerinin Doldurulması Metraj yapılırken dikkat edilmesi gereken bir husus da; metraj işlemleri kontrol edilirken hangi değerin nereden alındığı ve hangi elemanın hangi boyutuna ait olduğunun kolayca anlaşılabilecek açıklıkta olmasıdır. Bunun için de, metraj cetveli doldurulurken şu hususlara özen gösterilmelidir; a) Metrajı yapılan elemanlar, taşıyıcı eleman aksları, kat ve yer isimleri ile yeterince tanımlanmalı. b) Aynı nitelikte bir yapı elemanının metrajına başlanılınca, önce söz konusu elemanın yapının tümündeki miktarı brüt olarak, yani eleman içindeki boşluklarla birlikte hesaplanmalı, sonra, eleman içindeki bütün boşluklar bir arada ve hangi elemana ait oldukları açıklanarak hesaplanmalıdır. Daha sonra da, brüt miktar içerisinden boşluklar çıkarılarak, elemanın metraja esas miktarı belirlenmelidir. 13

16 YAPIM MÜHENDİSLİĞİ / Metraj ve Keşif İşleri c) Yapının birden fazla bölümünde bulunan elemanlarının metrajında, her bölüme ait eleman miktarları ara toplamlar alınarak belirlenmelidir. Örneğin, beton metrajı yapılırken, temel, kolon, döşeme ve kiriş betonları, metraj cetveli üzerinde ayrı ayrı görülebilmelidir. Metraj cetvellerinin doldurulması, küçük bir yapı temelindeki bazı elemanların metrajı ile şöyle örneklenmiştir. 3. Ön Keşfe Esas Yaklaşık Metraj Bazen uygulama projeleri henüz tamamlanmadan, ön projeler üzerinde ön keşfe esas metraj çıkartılması gerekebilir. Projenin bu aşamasında bazı yapı elemanlarının nitelik ve boyutları ile ilgili belirsizlikler bulunduğundan, söz konusu elemanların metrajları, uygulamadaki deneyimlerle kazanılmış bazı istatistiksel oran ya da kabullere dayanılarak belirlenebilir. Ancak bu yaklaşık değerler, sadece ön keşfe esas metrajlarda kullanılabilir. Kesin keşif metrajlarında, hesaplamalar elemanların uygulandıkları kesin boyutlarına göre yapılmalıdır. Ön keşfe esas yaklaşık metraj değerlerinin belirlenmesinde en güvenilir yöntem; tamamlanmış inşaatlarda üretilen yapı elamanlarının miktarlarını belirleyip, bunları toplam inşaat alanı ile ilişkilendirerek bir arşiv oluşturmaktır. Bu işlem her farklı yapı türü için uygulandığında belirli bir süre sonra, çeşitli yapı elemanları için yaklaşık metraja esas oldukça güvenilir ortalama değerlere ulaşmak mümkün olur. Bu konuda bir fikir verebilmek için bazı yapı elemanlarına ilişkin yaklaşık metraj değerleri aşağıda verilmiştir; 4. Metraj Özeti Bir yapının tamamına ait metraj hesapları oldukça fazla sayfaya ulaşmaktadır. Ayrıca çoğu zaman, metrajdan yararlanılırken işlemlerin tamamı değil, belirli imalatlara ait özet sonuçlar gerekli olmaktadır. Bu nedenle, metraj tamamlandıktan sonra, metraj cetvelinin çoğu hanesinde bulunan ve her bir yapı elamanının toplam miktarını gösteren değerler alınarak bir başka listede toplanmaktadır. Bu değerlerin oluşturduğu listeye Metraj Özeti ve bunların yazıldığı tabloya da, Metraj Özet Cetveli denir. Metraj özet cetveli, üretilmesi düşünülen bir yapıda hangi yapı elemanından ne miktarda bulunduğunu toplu olarak sunabilmek amacıyla hazırlanmaktadır. Metraj özet cetvelindeki değerler, keşif hazırlanmasına ve yapı için gerekli malzeme miktarlarının hesaplanmasına esas teşkil eder. Aşağıda bir metraj özet cetveli örneği görülmektedir. Yapı Adı: Yüklenici: METRAJ ÖZETİ Sıra Poz No İmalatın Cinsi İmalatın Yeri Miktar Birim No (Birim Fiyat No) /1 Kazı Temel 44,850 m Dozlu Beton Temel 1,278 m Dozlu Beton Temel 4,200 m /4 C20 Hazır Beton Temel 10,465 m Taş Duvar Temel 21,875 m Blokaj Temel 6,300 m /1 Betonarme Demiri Temel 0,390 ton YÜKLENİCİ KONTROL 14

17 YAPIM MÜHENDİSLİĞİ / Metraj ve Keşif İşleri 5. Keşif Çıkarılması İnşa edilmesi düşünülen yapının ne kadara mal olacağını bilmek, hem yapı sahibi hem de işin yapımına talip olacak yükleniciler için gereklidir. Esasen bir ürünün maliyeti, o ürünü oluşturan çeşitli nitelikteki bileşenlerin maliyetlerinin ayrıntılı olarak analiz edilmesiyle toplam maliyetin elde edilmesi şeklinde belirlenebilir. Yapı üretimi gibi bileşen (imalat) sayısının çok fazla ve üretim süresinin uzun olduğu işlerde, ürün maliyetinin belirlenmesi için karmaşık ve sistematik hesaplamalar gerektirir. Yapı maliyetinin belirlenmesi işine "Keşif Çıkarılması" denir. İnşaat işlerinde keşif çıkartılması bir zorunluluktur. Keşif çıkarılmasında kullanmak için çeşitli yöntemler geliştirilmiştir. a) Ön Keşif İnşaata başlamadan önce yapı maliyetinin çıkartılması işine Ön Keşif veya Birinci Keşif ve ön keşif sonucunda bulunan değere de "Ön Keşif bedeli, Birinci Keşif Bedeli veya Tahmini Bedel ya da Muhammen Bedel" denir. Ön keşif bedelinin gerçeği yansıtma düzeyi, ön keşfin belirlendiği aşamada üretilecek yapının nitelikleri hakkında sahip olunan bilgilerin düzeyine bağlıdır. Örneğin, ön keşif, henüz yapının projelerine başlamadan önce veya ön projeler hazırlandıktan sonra ya da, uygulama projesi tamamlandıktan sonra çıkartılabilir. Şüphesiz, yapı ile ilgili bilgiler somutlaşmamış olacağı için, projeler hazırlanmadan önce çıkartılacak ön keşfin gerçeği yansıtma düzeyi düşük olmaktadır. Projeler hazırlanmadan veya proje hazırlığının ilk aşamalarında, yapının toplam inşaat alanı ve inşaat niteliği ile ilgili bazı ön tespitler yapılarak ve bazı kabullere dayanılarak yaklaşık yapı maliyeti belirlenebilir. Ön keşfin çıkarılma aşamasına ve dolayısıyla ön keşif bedelinin gerçeği yansıtma düzeyine göre, bu konu başlıca iki grupta ele alınabilir. 1. YAPI MALİYETİNİN YAKLAŞIK OLARAK HESAPLANMASI Yapının projeleri henüz hazırlanmadan veya ön proje aşamasında ön keşfi, aşağıda özetlenmiş yöntemlerle yaklaşık olarak belirlenebilir. a) Birim Hacim Maliyeti Bu yöntemde, inşa edilmesi düşünülen yapının kullanılabilir durumdaki yaklaşık inşaat hacmi ile birim hacminin inşaat maliyetleri esas alınır. Dolayısıyla bu yöntemin kullanılabilmesi için, üretilecek yapının kullanılabilir toplam hacminin ve üretilmesi düşünülen nitelikteki yapılar için öngörülmüş birim hacim inşaat maliyetlerinin bilinmesi gerekir. Ülkemizde, m3/tl cinsinden çeşitli nitelikteki yapılar için belirlenmiş ve yaygın olarak kullanılabilecek birim inşaat maliyetleri bulunmamaktadır. Ancak, çoğunlukla belirli niteliklerde üretilen bazı yapı tipleri için, bu işleri yapan kurum veya kişilerce birim hacim maliyetlerin belirlenmesine yönelik istatistikler oluşturulmuştur. Örneğin, ayaklı su deposu inşaatı yapmakta olan DSİ (Devlet Su İşleri) gibi kurumlarda, depolanacak su miktarına göre, Ton/TL cinsinden depo maliyetleri belirlenmiştir. Böylece, yapılmak istenen deponun kaç tonluk olacağı belirlendikten sonra, yaklaşık depo ön keşif bedeli hesaplanabilir. b) Hizmet Birimi Maliyeti Bu yöntemde, üretilecek binanın hizmet vereceği kişi veya hizmet birimi sayısı ile bunların birim maliyetleri esas alınır. Bu tür birim maliyetler, devamlı aynı iş grubunu yapmakta olan kişi veya kurumlarca deneyimlere dayalı olarak oluşturulmuş bulunmaktadır. Örneğin ülkemizde, Milli Eğitim Bakanlığı'nca öğrenci başına veya sınıf başına okul maliyeti ve yatak başına öğrenci yurdu maliyeti yada turizm sektöründe yatak başına konaklama binası maliyeti, hayvancılık sektöründe büyük ve küçükbaş hayvan sayısı başına kümes veya ahır maliyeleri ile ilgili istatistikler bulunmaktadır. Bu birim maliyetler kullanılarak, yapılacak bir binanın yaklaşık ön keşif bedeli hesaplanabilir. 15

18 YAPIM MÜHENDİSLİĞİ / Metraj ve Keşif İşleri c) Birim Alan Maliyeti Bu yöntemde ise, inşa edilecek binanın toplam inşaat alanı ile inşaat için öngörülen birim alan maliyeti esas alınmaktadır. Ülkemizde en yaygın kullanılan yöntemdir. Bu konuda, Çevre ve Şehircilik Bakanlığı'nca, bina sınıflarına göre belirlenerek her takvim yılı başında yayınlanan m2 inşaat maliyetleri yaygın olarak kullanılır. Bu birim maliyetler her yıl, ilgili bakanlıkça belirlenerek en geç Nisan ayı sonuna kadar resmi gazetede yayınlanır Yılı için belirlenmiş bulunan söz konusu maliyetler, bu bölümün sonunda verilmiştir. Bu birim maliyetlere genel gider ve yüklenici karı da dahil bulunmaktadır. Yapılacak binanın toplam inşaat alanı, söz konusu bina grubu için öngörülmüş bulunan m2 maliyeti ile çarpılarak, yaklaşık bina ön keşfi hesaplanabilir. Belirtilen bu yöntemlerde kullanılan birim maliyetler, belirli standarttaki bina tipleri için tanımlanmış ortalama değerleri yansıtmaktadır. Binanın yapıldığı yer, maliyeti etkileyen önemli değişkenlerden birisidir. Bu nedenlerle, birim maliyetlere dayalı alarak belirlenen yaklaşık ön keşif bedeli, binanın yapılacağı yerin koşullarına göre gözden geçirilmelidir. 2. YAPI MALİYETİNİN ANALİZİ İLE İLGİLİ YAKLAŞIK ORANLAR Yapı toplam maliyetini oluşturan harcama kalemlerinin yapı maliyeti içindeki payları ile ilgili, deneyimlere dayanılarak belirlenmiş çeşitli oranlar mevcuttur. Bu oranlar, yapının türüne ve niteliğine göre önemli ölçüde değişebilir. Ancak, yaklaşık da olsa bu konuda fikir verebilir düşüncesiyle, söz konusu oranlardan bazıları aşağıda verilmiştir. KABA YAPI Elemanlarının Maliyet Oranları % İNCE YAPI Elemanlarının Maliyet Oranları % Kazılar 3 Doğramalar (demir, ahşap) 10 Kalıp işleri 7 Kaplamalar (duvar, döşeme, boya) 24 Demir işleri 12 Yardımcı işler (iskeleler) 1 Beton işleri 8 Diğer ince işler 8 Duvar işleri 8 - Demir parmaklık, Çatı işleri 2 - Basit demir işleri, Tenekecilik işleri 1 - Ahşap süpürgelik, vb. Şantiye tesisleri 2 Tesisatlar 12 Toplam 45 Toplam 55 Kaplamaların İnce yapı içindeki % 24'lük Payının İş Gruplarına Göre Maliyet Dağılımı İş Grupları % İş Grupları % Yağlı boyalar 16 Sert yer döşemeleri 16 Plastik badanalar 6 Fayans kaplamalar 8 Kireç badanalar 1 Merdiven basamakları 10 Dış duvar kaplaması 5 İç sıvalar 24 Yumuşak yer döşemeler 7 Dış sıvalar 7 3. YAPI MALİYETİNİN METRAJA DAYALI OLARAK HESAPLANMASI Bu yöntem, yapı maliyetinin olabildiğince gerçeğe yakın olarak hesaplanması istendiğinde kullanılır. Bu amaçla, önce yapıyı oluşturan tüm imalatların miktarları hesaplanır, yani metrajı yapılır; sonra da bu imalatların miktarları, her imalat için öngörülen birim fiyatlar ile çarpılır. Böylece, yapıdaki her bir imalatın maliyeti ve bu imalatların maliyetleri toplanarak da yapı ön keşfi hesaplanmış olur. Üretilmesi düşünülen binanın metrajım yapabilmek için, binanın projesinin hazırlanmış olması gerekir. Dolayısıyla, metraja dayalı ön keşif çıkarılabilmesi için, en azından binanın ön projelerinin hazırlanmış olması ve ince yapı elemanları ile ilgili tercihlerin somutlaştırılması gerekir. 16

19 YAPIM MÜHENDİSLİĞİ / Metraj ve Keşif İşleri 4. KEŞİF ÖZETİ Bir yapının ön keşif ya da kesin keşif bedelini oluşturan maliyet kalemlerini içeren dokümana Keşif Özeti denilmektedir. Bu cetvelde, yapıyı oluşturan imalatların her birinin cinsi, miktarı, birim fiyat (poz) numarası, birim fiyatı ve tutarı yer alır. İmalatların maliyetleri toplamı da, yapının keşif bedelini verir. Bazen yapının ön keşfinin hazırlanması aşamasında inşaat işlerinin metrajı tamamlandığı halde, yapıdaki tesisatların henüz ayrıntılı metrajı çıkarılmamış ve önemli bir maliyet kalemi olan taşıma bedellerinin hesabına imkan veren değerlerin somutlaşmadığı durumlar olur. Böyle durumlarda tesisat metraj ve birim fiyatları tamamlanmadan ön keşfin sonuçlandırılmasının istenirse, ön keşif sırasında metrajı bulunmayan gider kalemleri, ön keşfe, inşaat maliyetinin belirli yüzdeleri olarak ilave edilir. Bu oranlar yaklaşık değerler olup, inşaatın yapılacağı yere ve yapının niteliğine göre değişebilir. ÖN KEŞİF ÖZETİ Sıra No Yapılan İşler Birim Fiyat No Miktarı Birimi Birim Fiyatı (TL) Tutarı (TL) 1 Kazı /1 44,850 m 3 21,80 977, Dozlu Beton ,278 m 3 97,86 125, Dozlu Beton ,200 m 3 104,00 436,80 4 C20 Hazır Beton /4 10,465 m 3 109, ,35 5 Taş Duvar ,875 m 3 264, ,97 6 Blokaj ,300 m 3 57,41 361,68 7 Betonarme Demiri /1 0,390 ton 2.086,75 813,83 İnşaat Tutarı 9.643,43 Proje Bedeli (Şayet uygulama projeler henüz hazır değilse, %5) 482,17 Sıhhi Tesisat Bedeli (%9) 867,91 Elektrik Tesisat Bedeli ( %5) 482,17 Taşıma Bedelleri (%10) 964,34 ÖN KEŞİF BEDELİ ,00 5. KESİN KEŞİF Tamamlanmış yapının ne kadara mal olduğunu belirlemek amacıyla yapılan keşfe Kesin Keşif veya İkinci Keşif yada Kesin Hesap Çıkartılması denir. Kesin keşif sonucunda bulunan değere de yapının "Maliyet Bedeli veya Kesin Keşif yada İkinci Keşif Bedeli" denir. Kesin keşif, yapı tamamlandıktan sonra çıkarılır. Kesin keşif bedelinin belirlenmesinde iki yöntem uygulanır. Birinci yöntemde; yapının üretimi için yapılan tüm harcamalar muhasebe tekniğine göre kaydedilir ve inşaat bitiminde, yapılan tüm harcamaların ulaştığı değer ile yapının maliyet bedeli belirlenir. Diğer yöntemde ise; inşaat süresince gerçekleştirilen tüm imalat miktarları belirlenir ve bu miktarlar, söz konusu işler için öngörülmüş bulunan birim fiyatlar ile çarpılarak yapının kesin keşif bedeli bulunur. İmalat miktarlarının hesaplanmasına (metraja) dayalı olarak çıkarılan kesin keşif, genellikle birim fiyat usulünü esas alan ihalelerde uygulanmakta, dolayısıyla kamu inşaatlarında yaygın olarak kullanılmaktadır. Birim fiyat usulü ihale yöntemiyle yapılan inşaat işlerinde, kesin keşfin çıkarılmasında hata yapmamak ve kesin keşif bedeli konusunda taraflar arasında doğabilecek anlaşmazlıkların önlenebilmesi için, işin yapım ve denetiminden sorumlu olanların, aşağıda belirtilen hususlara özen göstermeleri gerekmektedir. Kesin hesabın çıkarılması için, inşaatın tamamının bitmesi beklenmemeli, inşaata başlandığı andan itibaren kesin hesap işlemlerine de başlanmalıdır. Projeden farklı olarak yapılan imalatların miktarı ve niteliğini gösteren belgeler (Ataşmanlar) ayrıntılı olarak düzenlenmeli, taraflarca imzalanmalı ve muhafaza edilmelidir. Birim fiyatların değişim aralığı göz önünde bulundurularak, her fiyat değişim periyodu içinde gerçekleştirilmiş olan işler tarafların müşterek rızasıyla belirlenmeli ve imza altına alınmalıdır. 17

20 YAPIM MÜHENDİSLİĞİ / Metraj ve Keşif İşleri İşin sözleşmesinde, malzeme fiyatlarındaki değişimin inşaat maliyetine yansıtılması öngörülmüşse, fiyat artışlarının gerçekleştirildiği tarih ve fiyatın değişim miktarı kaydedilerek, zaman geçirilmeden gerekli fiyat farkı hesaplarının yapılmasına başlanılmalıdır. 6. KEŞİF BEDELİNİN GÜNCELLEŞTİRİLMESİ Özellikle enflasyonun yüksek olduğu ülkelerde maliyet belirlenirken, paranın zaman değerinin dikkate alınması zorunlu olmaktadır. Aksi halde, belirli tarihteki fiyatlarla saptanmış maliyet bedelinin bir süre sonra geçerliliğini yitirir. Özellikle götürü usul ya da anahtar teslimi usulü olarak adlandırılan ihalelerde, işin gerçekleştirilme maliyeti belirlenirken, inşaat süresi ve bu süreçte meydana gelebilecek muhtemel fiyat artışları dikkate alınmalıdır. Kesin keşfin belirlenmesinde de, inşaat sürecinde yapılmış harcamaların toplamını ifade eden değer yapının gerçek maliyeti olmamaktadır. Çünkü böyle bir hesap tarzı ile maliyeti oluşturan harcamaların zaman değeri dikkate alınmamış olur. Örneğin, aşağıdaki harcamalar ile gerçekleştirildiği kabul edilen inşaatın maliyeti, maliyet hesabında paranın zaman değerinin dikkate alınıp alınmamasına göre önemli farklılık göstermektedir. İnşaata Başlama İnşaata İnşaat Süresince Yapılan Harcamaların Miktarı ve Tarihleri Tarihi , , , ,00 A) Paranın zaman değeri dikkate alınmadan inşaatın 31/10/2008 tarihi itibariyle maliyeti; = TL olur. B) Yapılan harcamaları maliyet hesabının yapıldığı tarihe taşımak için kullanılan yöntemlerden birisi, ortalama fiyat artışlarını belirleyerek bunları aşağıdaki formülle harcamalara yansıtmaktır. Örneğin, sektöre! fiyat hareketleri de dikkate alınarak aylık fiyat artışının ortalama %2 mertebesinde olacağının varsayılması halinde, aşağıdaki gibi hesaplama yapılmaktadır. a) Harcamaların yapıldığı tarihler ile maliyet hesabının yapıldığı tarih arasındaki süreler belirlenir. Harcama No Harcamanın Yapıldığı Tarih Taşınacağı Tarih Tarih Aralığı (Ay) b) Bulunan değerler aşağıdaki formülde yerine konularak gerekli hesaplama yapılmakta; P = A ( 1 + i ) n Formülde, P : Paranın bugünkü değeri A : Yatırılan (Harcanan) paranın tutan i : İskonto Oranı (%) N : Zaman periyodu (Yıl-ay-hafta veya gün) olmaktadır. Harcamanın 31/10/2013 Tarihindeki Değeri; P = (1+0.02) 8 = ,00-TL Harcamanın 31/10/2013 Tarihindeki Değeri; P = (1+0.02) 6 = ,80-TL Harcamanın 31/10/2013 Tarihindeki Değeri; P = (1+0.02) 3 = ,80-TL Harcamanın 31/10/2013 Tarihindeki Değeri; P = (1+0.02) 1 = ,00-TL Yapının 31/10/2008 Tarihi itibariyle maliyeti;... : ,60-TL olur. 18

21 YAPIM MÜHENDİSLİĞİ / Metraj ve Keşif İşleri c) Diğer bir yöntem ise, halen sıkça uygulandığı gibi, tüm harcamaların inşaatın bitim tarihinde yapıldığını varsayarak maliyet çıkarmaktır. Bu kabule göre de, örneklenen işin maliyeti için, işin süresi olan 8 ayda ortalama artışın; = %16 olacağı kabul edilmekte ve inşaat maliyeti: x 1.16 = TL olarak hesaplanmaktadır. Görüldüğü gibi hesaplama yöntemine bağlı olarak yapının toplam maliyeti de önemli ölçüde değişmektedir. Kuşkusuz, ikinci yöntem, diğer ikisine göre çok daha gerçekçi olmaktadır. 19

22 YAPIM MÜHENDİSLİĞİ / İnşaat Şartname ve Sözleşmeleri C- İNŞAAT ŞARTNAME VE SÖZLEŞMELERİ Yapı üretiminde, gerçekleştirilecek işleri çeşitli bakımlardan tanımlayıp standartlarını belirleyen belgeler, yapının projeleri, teknik şartnamesi ve sözleşmesidir. Tasarlanan yapının istenen şekil, boyut ve nitelikte yapılabilmesi, bu belgelerin gerçekçi, geçerli ve noksansız olarak düzenlenmelerine büyük ölçüde bağlıdır. Bu belgeler, olması gerektiği gibi düzenlenmez ise inşaat aşamasında şöyle olumsuzluklarla karşılaşılabilir; Gerekli nitelik tanımları yapılmadığından, yapılan imalatın denetimi zor, hatta imkânsız olur. Görev ve sorumluluklardaki belirsizlikler, işin tarafları arasında derin anlaşmazlıkların çıkmasına neden olur ve sonuçta inşaat yavaşlar veya tamamen durabilir. Gerekli teknik ve hukuki düzenlemenin yapılmaması sonucu, yargıya intikal eden inşaat anlaşmazlıklarının çözümü güçleşir ve bu uzayan bu süreçte inşaat yatırımı atıl halde kalır. Belirsizliklerden dolayı, hatalı veya yanlış imalatların inşaat sırasında veya sonrasında yenilenmesi zorunluluğu, gereksiz kaynak israfına neden olur. Nitekim çeşitli yapıların inşaat sürecinde büyük önem arz eden teknik şartname ve sözleşmelerin nasıl düzenlenmesi gerektiği bu bölümde örneklerle açıklanmıştır. 1. TEKNİK ŞARTNAME Teknik Şartname; bir ham madde, mamul, yan mamul ya da bir üretim süreci veya hizmetin teknik niteliği ile ilgili tanımları gösteren belgedir. Teknik şartnamede, üretimi söz konusu olan ürün veya hizmetin, fiziksel, mekanik ve/veya işlevsel özelliklerinin somut olarak tanımlanmış olması gerekir. Nitekim yapı üretiminde, proje niçin ve ne kadar gerekliyse, teknik şartname de o kadar gereklidir. Çünkü üretilecek yapı için hazırlanan projelerde, yapının üretiminde kullanılacak malzeme ve teknolojinin tüm ayrıntılarını açıklamak mümkün değildir. Örneğin; projelerde, duvarların tuğlayla ve hangi kalınlıkta örüleceği belirtilmesi mümkün, ancak kullanılacak tuğlanın fiziksel ve mekanik özellikleri ile duvarın örülmesinde kullanılacak teknolojik koşulların ayrıntılı açıklanması mümkün değildir. a) Teknik Şartnamenin İçeriği Bir teknik şartnamede, nelere yer verileceği ve tanımlamaların hangi ayrıntıda olması gerektiğiyle ilgili olarak aşağıdaki iki temel ölçüt göz önünde bulundurulmalıdır; Projenin gerçekleştirilmesinde kullanılacak her türlü malzeme ve teknoloji ile ilgili teknik niteliklerin tamamı şartnamede yer almalı, Tanımlanan teknik nitelikler; anlaşılır, uygulamaya aktarılabilir ve denetlenebilir olmalıdır. (Şartnamedeki nitelik tanımlamalarında, "en iyi kalitede olacak, birinci sınıf olacak" şeklindeki soyut ve göreceli kavramların uygulamada hiç bir pratik değeri olmadığı gibi, ne ölçüde uygulandığı denetlenemeyen koşulların da üretimin niteliğine olumlu bir katkısı yoktur.) 2. SÖZLEŞME Sözlük anlamı "sözlü anlaşma" olan Sözleşme; teknik anlamda, bir iş ilişkisi içerisinde bulunan tarafların, gerçekleştirecekleri faaliyetleri nasıl ve hangi koşullarda yapacakları konusunda anlaştıkları kararları içeren yazılı ve resmi belgedir. Her inşaat işinin mutlaka bir sözleşmeye dayandırılması gerekir, öyle ki, işveren ve yüklenicinin düzenleyecekleri sözleşmede, işin yapım sürecinde karşılıklı olarak görev ve sorumluluklarını ayrıntılı olarak tanımlamaları gerekir. Sözleşme düzenlenmemiş ya da içeriği yetersiz bir sözleşme ile başlanan bir inşaat işinde, çoğu kez taraflar, arzularına göre hareket etme hak ve özgürlüğüne sahip olmakta, bu da aralarında ciddi anlaşmazlıkların doğmasına, işin yavaşlamasına hatta durmasına neden olmaktadır. 20

23 YAPIM MÜHENDİSLİĞİ / İnşaat Şartname ve Sözleşmeleri a) Sözleşmenin İçeriği Uygun hazırlanmış bir sözleşmenin, yapılacak işle ilgili tarafların görev ve sorumluluklarını net olarak içeren ve tarafları bağlayıcı nitelikte olması gerekir. Sözleşmenin içeriği ve ayrıntı düzeyi, sözleşme yapılan işin özelliği ve ihale şekline göre kısmen değişmektedir. Ancak, bir inşaat işiyle ilgili sözleşmede, en azından aşağıda belirtilen konuların yer alması ve ayrıntılı olarak tanımlanmış olması gerekir; İşin Konusu ve Yeri, İşin Yapım Bedeli veya Keşif Bedeli, Sözleşmenin Ekleri, Yüklenici Teminatı (öngörülmüşse), İşe Başlama ve Bitim Tarihi ile Uygulanacak Gecikme Cezaları, İş Programının Hazırlanması, İzlenmesi ve İlgili Yaptırımlar, İşin Denetiminin nasıl yapılacağı, Yapım Bedelinin Ödenmesi ya da Hakediş Hazırlanması İle İlgili Esaslar, İşlerin Ölçülmesi, İş Güvenliği Önlemleri, Yapının Kabulü, Yapıda Meydana Gelecek Hasarların Giderilmesi, Sözleşmenin Feshini Gerektiren Koşullar, Nefaset Kesintisi, Yüklenici Teminatının Geri Verilmesi, Anlaşmazlıkların Çözülmesi b) KAMU İNŞAATLARINDA ŞARTNAME VE SÖZLEŞME DÜZENLENMESİ Kamu inşaatlarının ihale dosyasında yer alması gereken dokümanların oluşturulması görevi, 4734 Sayılı Kamu İhale Yasası ile teşkil edilmiş bulunan Kamu İhale Kurumu (KİK)'e verilmiştir. Bu kurum tarafından, yapılacak ihalenin türü ve alınacak hizmetin çeşidine göre ayrı ayrı doküman grupları oluşturulmuştur. Bu dokümanlarda, işin özelliğine göre değişecek düzenlemelerin yapılabilmesi için ilgili yerlerde gerekli boşluklar bırakılmıştır. 1. İhale İdari Şartnamesi İhaleye hazırlanma ve yapılması aşamalarında, yüklenicilerin düzenleyecekleri belgelerin türü, içeriği ve sunum şekli ile bu aşamalarda ihale yapan kurumun (idarenin) uyacağı kurallar, yapacağı işlemler ve düzenleyeceği belgeleri tanımlayan dokümandır. 2. İhale Uygulama Yönetmeliği İhale Yasası çerçevesinde, idarenin İhale onayının alınması, ihale ve ön yeterlik dokümanının hazırlanması, ihale ilanı, ihale işlem dosyasının hazırlanması gibi konularda uygulayacağı işlemleri açıklayan ve kuralları belirleyen dokümandır. 3. Genel Şartname İhale türüne bağlı olarak işin geçekleştirilme sürecinde, idare ve yüklenicinin görev, yetki ve sorumluluklarını tanımlayan dokümandır. Örneğin inşaat işleri için hazırlanmış şartname "Yapım İşleri Genel Şartnamesi" olarak adlandırılmıştır. 21

24 YAPIM MÜHENDİSLİĞİ / İnşaat Şartname ve Sözleşmeleri 4. Teknik Şartname İhale Yasası, ihale konusu her iş için teknik şartname hazırlanmasını zorunlu kılmıştır. Dolayısıyla Teknik Şartname, kamu inşaat sözleşmelerinin ayrılmaz eki durumundadır. Her projenin içeriği farklı olacağından, ihale yapan her kurum her iş için teknik şartnameyi kendisi hazırlar. Önceki İhale Yasası kapsamında, Çevre ve Şehircilik Bakanlığınca hazırlanmış "Bayındırlık İşleri Genel Teknik Şartnamesi" isimli dokümanda, inşaatlarda genellikle kullanılmakta olan malzeme ve üretim teknolojisinin sahip olması gereken teknik nitelikler yer almaktadır. Bu dokümanda ayrıca zemin cinsleri, malzeme ve imalatların birim hacim ağırlıkları ile ilgili kabullere de yer verilmiştir. Bugün halen kamu inşaatları için teknik şartname hazırlanırken bu genel teknik şartnamenin içeriğinden yararlanılmaktadır. Kamu inşaatları dışındaki inşaatların teknik şartnamelerinin hazırlanmasında da bu dokümandan yararlanılabilir. 5. Sözleşme (Tasarısı) İhale sahibi kamu kuruluşu (idare) tarafından düzenlenen ve yapım işini üstlenecek yüklenicinin sorumluluklarını ve kendi yükümlülüklerini içeren matbu bir metindir. İnşaat konusuna ve koşullara göre değişecek bilgilerin işleneceği yerler boş bırakılmak suretiyle tipleştirilmiş bir dokümandır. Kamu İhale kurumunca önce her sözleşme türüne göre tip sözleşmeler oluşturmuş ancak daha sonra "anahtar teslimi", "teklif birim fiyat" ve "karma" tarzında düzenlenecek tip sözleşmeleri aynı metin altında toplanmıştır. Bu yeni formatta, sözleşme metni içindeki boş yerlere hangi sözleşme tipinde ne yazılacağı dipnotlarda açıklanmıştır. Örnek olarak; bu tip sözleşme metni, dipnotlar olmaksızın aşağıda verilmiştir. Sözleşmenin tam metni ve ilgili diğer dokümanlara, Kamu İhale Kurumu nun web sayfasında, ( adresinden "kamu hale mevzuatı"/"yönetmelikler"/"yapım işleri ihaleleri uygulama yönetmeliği"/"yapım sözleşme") ulaşılabilir. 22

25 YAPIM MÜHENDİSLİĞİ / İhale Çeşitleri ve İhale Dosyası Hazırlama D- İHALE ÇEŞİTLERİ VE İHALE DOSYASININ HAZIRLANMASI Bir inşaatın yapımına talip olan yükleniciler arasından uygun olanının seçilmesi işlemine İhale denir. Bir ihalenin yapılması, çok aşamalı bir dizi çalışmanın yapılmasını gerektirir. Özetle bu aşamalar; Projelerin hazırlanması İhale şeklinin kararlaştırılması Teknik şartnamenin hazırlanması Sözleşme tasarısının hazırlanması İhale dosyasının hazırlanması İhalenin ilan edilmesi Uygun yüklenicinin belirlenmesi Kesin sözleşmenin yapılması 1. İHALE ÇEŞİTLERİ İhaleler, inşaat bedelinin yükleniciye ödenme şekline ve yüklenicilerin seçilmesi yöntemine göre iki ana gruba ayrılabilir. İNŞAAT BEDELİNİN YÜKLENİCİYE ÖDENME ŞEKLİNE GÖRE İHALELER İnşaat bedelinin yükleniciye ödenmesi, inşaat süresince gerçekleştirilen işlerin miktar ve parasal tutarlarının hesaplanmasına göre çeşitli yöntemlere göre yapılmaktadır. a) Birim Fiyat Usulü İhale Bu ihale yönteminde, inşaat bedelinin, yapılacak işlerin birim miktarları ile birim fiyatları çarpımının toplamına göre belirlenir. Örneğin; bir istinat duvarı inşaatında; A m3 kazı, B m3 beton, C m3 taş duvar, D m3 dolgu imalatı yapılacaksa ve bu işlerin birim fiyatları sırasıyla; a, b, c, d ise, bu işin gerçekleştirilme maliyeti (K), aşağıdaki gibi hesaplanır; K = (A x a) + (B x b) + (C x c) + (D x d) TL Bu ihale yönteminde; aşağıdaki üç hususun her türlü ayrıntısıyla tartışılıp taraflar arasında görüş birliğine varıldıktan sonra sözleşmeye konulması, inşaat aşamasında doğabilecek anlaşmazlıkları en aza indirecektir. İnşaatta farklı birimle ifade edilen ve farklı kaynak kullanımıyla yapılacak olan her bir işin birim fiyatının belirlenmesi, Birim fiyatların, sabit mi yoksa değişken mi olacağının kararlaştırılması; şayet değişken olacaksa, hangi sürelerde ve hangi oranlarda değişeceğinin belirlenmesi, Yapılacak işlerin nasıl ölçüleceğinin (metrajının nasıl yapılacağının) belirlenmesi. Birim fiyatı oluşturmak için, önce; birim üretimde kullanılan girdilerin çeşit ve miktarları ayrıntılı olarak belirlenmelidir. Bu çalışmaya Birim Fiyat Analizi denir. Sonra da; girdilerin piyasa fiyatları (rayiç fiyatları) belirlenip, birim üretimdeki miktarları ile çarpımlarının toplamı alınarak, bu üretimin birim maliyeti belirlenir. Yüklenici, yaptığı işten makul bir kar elde edeceği için, bulunan birim maliyete uygun bir kar oranı eklenir ve böylece birim fiyat bulunur. Dolayısıyla, birim fiyat usulüyle iş yapımında, birim fiyatlar belirli bir kar oranı içerir. Kamu inşaatlarında kullanılmak üzere hazırlanmış birim fiyat analizleri mevcuttur. Bu birim fiyatların, inşaat süresince sabit kalmasını öngören bir sözleşme düzenlenebilir. Bu durum, fiyat artışları çok az olduğunda veya inşaat süresi çok kısa olduğunda mümkün olabilir. Ülkemiz gibi yüksek enflasyonun olduğu durumlarda, birim fiyatların fiyat artış hızı dikkate alınarak belirli aralıklarla ve belirli oranlarda artırılması kaçınılmaz olur. Burada önemli olan; inşaat işine taraf olanların, üzerinde anlaşacakları fiyat değişim aralığı ve oranının belirlenip sözleşmeye konulmasıdır. Kamuya ait inşaat işlerinde birim fiyatlar takvim yılı başında değişmektedir. 23

26 YAPIM MÜHENDİSLİĞİ / İhale Çeşitleri ve İhale Dosyası Hazırlama Birim fiyat usulü ihale şeklinde diğer önemli bir husus da, yapılan işlerin nasıl ölçüleceğinin belirlenmesidir. İhale dosyasında, inşaatta gerçekleştirilecek işlerin bedeli ödenirken, iş miktarının hangi birimle ifade edileceği ve nasıl ölçüleceğinin ayrıntılı olarak belirtilmesi gerekmektedir. Sonuç olarak; mal sahibi, yukarıda belirtilen çalışmaları yaptıktan sonra işi ilan etmekte, işi almaya talip olan yükleniciler her bir işin birim fiyatından ne kadar tenzilat yapacaklarını mal sahibine bildirmektedirler. Örneğin, bir yüklenici işi %9 tenzilatla almaya talip olmuşsa, inşaat aşamasında yaptığı işlerin karşılığı olan alacağı hesaplanırken, önce belirtilen birim fiyatlar üzerinden toplam alacağı belirlenmekte ve sonra, bu tutarın % 9 'u düşüldükten sonra kalanı kendisine ödenmektedir. b) Teklif Birim Fiyat Usulü İhale Bu ihale yöntemi, temelde birim fiyat usulü ile aynıdır. Tek ve önemli fark, birim fiyat usulü ihalede, birim fiyatlar işveren tarafından belirlenir ve yükleniciler bu fiyatlar üzerinden belirli tenzilatlar yaparak işe talip olur. Teklif birim fiyat usulü ihalede ise; işveren, inşa edilecek yapının uygulama projesini ve teknik şartnamesini yüklenicilere verir, yükleniciler, proje kapsamında yapılacak işlere ait birim fiyatları kendileri oluşturarak ihaleye talip olur ve uygun fiyat öneren yükleniciye iş ihale edilmektedir. c) Anahtar Teslimi Usulü İhale Bu ihale yönteminde mal sahibi ile yüklenici, inşa edilecek yapının toplam fiyatı üzerinden anlaşır. Yüklenici ek bir bedel talep etmeden işi projelerine, şartname ve sözleşmesine uygun olarak yapmayı taahhüt eder. Anahtar teslimi ihalede, inşaat aşamasında taraflar arasında anlaşmazlıklar çıkmaması için, şu hususların, işin başında titizlikle yerine getirilmesi gerekir; İnşaatta kullanılacak malzeme ve yapım teknolojisi, proje ve teknik şartnamede tanımlanmalı, İnşaat bedelinin, işin hangi aşamalarında ve hangi oranlarda ödeneceği belirlenmeli, İşin toplam süresi ve gerçekleştirilme hızını belirten bir iş programı hazırlanmalıdır. d) Maliyet + Kar Usulü ihale Bu ihale yönteminde, işin maliyetine, maliyetin belirli bir yüzdesi kadar yüklenici karı eklenerek işin ihale bedeli belirlenir. Dolayısıyla bu ihale şeklinde, maliyeti ve kar oranının belirlenmesi önemlidir. Bu nedenle, inşaata başlanılmadan önce şu hususlar açıklığa kavuşturularak sözleşmeye konulmalıdır; Maliyet kalemlerine hangi giderler dahil edilecektir? Yapılan işin maliyeti nasıl belgelenecektir? Maliyeti oluşturacak giderlerin satın alınması ve/veya fiyat araştırması, mal sahibince mi, yüklenici tarafından mı yoksa müşterek mi yapılacaktır? Uygulanacak kar oranı ne kadar olacaktır ve belirlenen kar oranı, işin tümü için mi geçerli olacak, yoksa farklı imalatlar için farklı kar oran mı uygulanacaktır? Hakedişler hangi inşaat aşamalarında hazırlanacaktır? Bu ihale yönteminde, kar oranı önceden belirlenmiş bulunduğundan, maliyeti azaltarak karı artırma yönündeki çabaların işin kalitesini riske etme olasılığı ortadan kalkmaktadır. 24

27 YAPIM MÜHENDİSLİĞİ / İhale Çeşitleri ve İhale Dosyası Hazırlama YÜKLENİCİ TEKLİFİNİN SUNULUŞ ŞEKLİNE GÖRE İHALE ÇEŞİTLERİ İhaleye çıkarılan işe, talip olan yüklenicilerin, tekliflerini sunuş şekillerine göre ihale çeşitleri ise; a) Kapalı Teklif Usulü İhale b) Sınırlı Sayıda Yüklenici Arasında Kapalı Teklif Usulü İhale c) Açık Artırma ve Eksiltme Usulü İhale d) Pazarlık Usulü İhale a) Kapalı Teklif Usulü İhale Bu ihale yönteminde yükleniciler, önerdikleri fiyatı ya da tenzilat oranını işverene kapalı zarf içinde sunar. Teklif zarfları ile birlikte, yüklenicilerden istenen diğer belgeler, ayrı bir zarfa konularak ihale ilanında belirtilen yere ya da kişiye verilir. Teklifler ihalenin yapılacağı gün ve saatte açılarak, işverenin uygun bulduğu teklifin sahibi olan yükleniciye işin ihalesi verilir. b) Sınırlı Sayıda Yüklenici Arasında Kapalı Teklif Usulü İhale Fazla miktarda finansman, ekipman gibi konularda deneyim gerektiren inşaat işlerinde uygulanan bir ihale şeklidir. Bu tür ihalede iş, genel bir ihale ilanı ile yüklenicilere duyurulmak yerine, uygun niteliklere sahip yüklenicilere yazılı olarak bildirilir. Yükleniciler işin yapım koşulları hakkında bilgilendirilerek ihaleye katılmaları için davet edilirler. İhaleye katılma konusunda istekli olan yükleniciler tekliflerini, kapalı zarf yöntemi ile işverene bildirir. c) Açık Artırma ve Eksiltme Usulü İhale Bu ihale usulünde, ihaleye katılmak isteyen yükleniciler ihalenin yapıldığı yerde toplanarak, uygun gördükleri tenzilat ya da artırma oranını veya yapım bedelini sözlü olarak sırayla işveren veya adına hareket eden komisyona bildiriler. Teklifi uygun bulunan kişiye işin ihalesi verilir. d) Pazarlık Usulü İhale Yaptırılması düşünülen işin özelliği gereği, fazla sayıda yüklenicinin katılmasının söz konusu olmayacağı durumlarda, işi üstlenebilecek muhtemel kişi ya da kuruluşla karşılıklı görüşülerek, ihale bedelinin belirlendiği ihale şeklidir. Ayrıca yeri veya niteliği gereği gizlilik gerektiren işler de, ilan edilip duyurulmak yerine, pazarlık sonucu bir yükleniciye ihale edilir. 1) İHALE DOSYASININ HAZIRLANMASI İhale Dosyası; Yapılacak işin niteliği, yapılacağı yer ve yapım koşulları hakkında bilgi veren dokümanlardan oluşan belgeler grubu olarak tanımlanabilir. İhale dosyası işveren tarafından hazırlanır. Dosyada, ihale edilecek işi yapımına talip olacak yüklenicilere iş ile ilgili her türlü bilgi ve işverenin öngördüğü yapım koşullarının, eksiksiz olarak açıkça yer alması gerekir. Her yüklenici, teklifini hazırlamadan önce ihale dosyasını işveren kurum veya kişilerden temin ederek, inceler ve teklifini hazırlar. İhale Dosyasında Bulunan Belgeler İşin özelliği ve ihale şekline göre, ihale dosyasında yer alacak belgelerin sayısı ve niteliği de değişir, ancak, sıradan bir inşaat işine ait ihalede dosyasında, aşağıdaki belgelerin bulunması gerekir; 25

28 YAPIM MÜHENDİSLİĞİ / İhale Çeşitleri ve İhale Dosyası Hazırlama a) Projeler b) Teknik Şartname c) Keşif Özet Cetveli d) İnşaatın Yapılacağı Yer İle İlgili Bilgiler e) Sözleşme Tasarısı İHALENİN İLAN EDİLMESİ İhale ilanı, yaptırılması düşünülen işin, yüklenicilere duyurulması işlemidir. Duyurulma işi, ihalenin şekline göre basın yayın araçlarıyla veya yüklenicilere davet mektubu gönderilerek yapılmaktadır. Aynca, yapılacak işin özelliğine göre, ihale ilanı yerel veya bölgesel çerçevede yada ülke genelinde veya uluslararası düzeyde yapılmaktadır. İhale ilanında, işin yapımına talip olacak yüklenicilerin bilmek isteyecekleri gerekli bilginin verilmesi gerekmektedir. İlanda verilecek bilgiler ihalenin türüne göre değişmekle birlikte, genellikle aşağıda belirtilen hususları içermesi gerekmektedir. a) İşin cinsi ve yapılacağı yer, b) İşin keşif bedeli (Birim fiyat usulü ihalelerde), c) İhale dosyasının temin edileceği yer, d) Yüklenicilerin mesleki deneyim ve ekonomik güçlerini belgelemek amacıyla sunmaları gereken dokümanlar e) İhalenin türü f) Tekliflerin nereye ve nasıl ulaştırılacağı g) Tekliflerin nerede, hangi tarih ve saatte açılacağı h) İhaleye katılabilmek için yüklenicilerin işveren adına yatırmaları gereken teminatın tutan (Teminat öngörülen ihalelerde). YÜKLENİCİNİN TEKLİF EDECEGİ İHALE BEDELİNİN HESAPLANMASI Eksiltme tenzilatı, eksiltme usulüyle ihaleye çıkarılan inşaat işlerinde, ihaleye talip olan yüklenicilerin, ön keşif bedeli üzerinden yapacakları tenzilatın (% cinsinden) düzeyini ifade etmektedir. Eksiltme tenzilatı hesabında her yüklenici aşağıda belirtilen hususları göz önünde bulundurmalıdır; 1. Yapılacak İş ile İlgili Bilgi Edinilmesi İhale dosyasında alınan, yapının projeleri ve teknik şartnamesi ayrıntılı incelenerek, önce, yapıda kullanılması öngörülen malzeme, cihaz, makine ve işçiliğin niteliği incelenmelidir. 2. Yüklenici Açısından Yapı Maliyetinin Hesaplanması İşi almaya talip olan yüklenici, istenen koşullarda ve kendi kaynaklarıyla iş ne kadara mal edeceğini hesaplaması gerekir. Maliyet çıkarırken, inşaatta kullanılacak girdileri aşağıdaki gibi gruplamak kolaylık sağlamaktadır; a) Malzeme giderleri b) İşçilik giderleri c) Makine giderleri d) Genel giderler Yapının bütününün veya elemanlarının her birinin belirtilen nitelikte üretilmesi için yukarıda belirtilen kaynaklardan ne kadar kullanılması gerektiğinin ve bunların parasal tutarlarının belirlenmesi gerekmektedir. Bunlar içerisinde, genel gider hesaplanırken aşağıda belirtilen giderler dikkate alınmaktadır. 26

29 YAPIM MÜHENDİSLİĞİ / İhale Çeşitleri ve İhale Dosyası Hazırlama a) Şantiyenin kurulması ve işletilmesi giderleri b) Yönetim (planlama, koordinasyon, yönetme, denetim) giderleri c) Vergiler, sigorta primleri, tazminatlar vb. giderler d) Finansman giderleri KAMU İNŞAATLARINDA İHALE İŞLEMLERİ Ülkemizde kamu inşatlarının ihale işlemleri, bu amaçla hazırlanmış bulunan oldukça kapsamlı yasalar ve tamamlayıcı dokümanlar çerçevesinde yapılmaktadır yılı başından itibaren yürürlüğe girmiş bulunan bu yeni kanun; 4734 Sayılı Kamu İhale Kanunu'dur. Genel ilkeleri bakımından Avrupa Birliği mevzuatına uygun bir düzenleme olup, 2886 sayılı önceki ihale kanununa göre önemli farklılıklar içerir. Yasada yer alan ana başlıklar aşağıda sıralandığı gibidir; Amaç (Md. l) Kapsam (Md.2) İstisnalar (Md.3) Tanımlar (Md.4) Temel İlkeler (Md.5)İhale Komisyonu (Md.6) İhale İşlem Dosyası Madde (Md. 7) Eşik Değerler (Md.8) Yaklaşık Maliyet (Md.9) İhaleye Katılımda Yeterlik Kuralları Madde (Md. l O) İhaleye Katılamayacak Olanlar (Md.11) Şartnameler (Md.12) İhale İlan Süreleri ve Kuralları (Md.13) Ortak Girişimler (Md.14) Alt Yükleniciler (Md.15) İhale Saatinden Önce İhalenin İptal Edilmesi (Md.16) Yasak Fiil Veya Davranışlar (Md.17) Uygulanacak İhale Usulleri (Md.18) Açık İhale Usulü (Md.19) Belli İstekliler Arasında İhale Usulü (Md.20) Pazarlık Usulü (Md.21) Doğrudan Temin (Md.22) Tasarım Yarışmaları (Md.23) İhale İlanlarında Bulunması Zorunlu Hususlar(Md.24) Ön Yeterlik İlanlarında Bulunması Zorunlu Hususlar (Md.25) İlanın Uygun Olmaması (Md. 26) İhale Ve Ön Yeterlik Dokümanının İçeriği ve İdari Şartnamede Yer Alması Zorunlu Hususlar (Md.27) İhale ve Ön Yeterlik Dokümanının Verilmesi (Md. 28) İhale Dokümanında Değişiklik Veya Açıklama Yapılması (Md. 29) Tekliflerin Hazırlanması Ve Sunulması (Md. 30) Başvuru Belgelerinin Sunulması (Md. 31) Tekliflerin Geçerlilik Süresi (Md. 32) Geçici Teminat (Md. 33) Teminat Olarak Kabul Edilecek Değerler (Md. 34) Teminat Mektupları (Md. 35) Tekliflerin Alınması ve Açılması (Md. 36) Tekliflerin Değerlendirilmesi (Md. 37) Aşırı Düşük Teklifler (Md. 38) Bütün Tekliflerin Reddedilmesi ve İhalenin İptali (Md. 39) İhalenin Karara Bağlanması Ve Onaylanması (Md. 40) Kesinleşen İhale Kararlarının Bildirilmesi (Md. 41) Sözleşmeye Davet (Md. 42) Kesin Teminat (Md. 43) Sözleşme Yapılmasında İsteklinin Görev Ve Sorumluluğu (Md. 44). Sözleşme Yapılmasında İdarenin Görev Ve Sorumluluğu (Md. 45) İhalenin Sözleşmeye Bağlanması (Md. 46) İhale Sonucunun İlanı (Md. 4 7) Danışmanlık Hizmetleri (Md. 48) Ön Yeterlik Ve İsteklilerin Belirlenmesi (Md. 49) İhaleye Davet (Md. 50) Tekliflerin Hazırlanması Ve Verilmesi (Md. 51) Tekliflerin Değerlendirilmesi Ve İhalenin Yapılması (Md. 52) Kamu İhale Kurumu (Md. 53) İnceleme Talebinde Bulunulması (Md. 54) İdare Tarafından İnceleme (Md. 55) Kamu İhale Kurulu Tarafından İnceleme (Md. 56). İhalelere Katılmaktan Yasaklama (Md. 57) İsteklilerin Ceza Sorumluluğu (Md. 58) Görevlilerin Ceza Sorumluluğu (Md. 59) Görevlilerin Ceza Sorumluluğu (Md. 60) Bilgi Ve Belgeleri Açıklama Yasağı (Md. 61) İdarelerce Uyulması Gereken Diğer Kurallar (Md. 62) Yerli İstekliler İle İlgili Düzenlemeler (Md. 63) Sürelerin Hesabı (Md. 64) Tebligat (Md. 65) Değişiklik Yapılması (Md. 66) Eşik Değerler Ve Parasal Limitlerin Güncellenmesi (Md. 67) Uygulanmayacak Hükümler (Md. 68) Ek Madde 1. Ek Madde 2. Ek Madde 3. Geçici Md.1. Standart İhale Dokümanları ve Yönetmelikler Geçici Madde 2. Başlanmış Olan İhaleler Geçici Madde 3. Güncelleme Geçici Madde 4. İstisnalara İlişkin Esas Ve Usuller. Geçici Madde 5. Kamu İhale Kurumunun Kurulması Geçici Madde 6. Kamu İhale Uzmanı Olarak Atanabilecekler. Geçici Madde 7. Dünya Üniversitelerarası Spor Oyunları Yürürlük (Md. 69) Yürütme(Md. 70) Kamu İhale Kanunu adresinden ulaşılabilir. 27

30 YAPIM MÜHENDİSLİĞİ / İş Programları E- İŞ PROGRAMLARI Bir yapı üretilirken çok sayıda ve çeşitli imalat belirli bir düzen içerisinde yapılır. Her imalatın üretim aşamalarındaki yeri farklıdır. İş akışının düzenli olması için işlerin birbirleri ile olan ilişkisi ve üretim süreci içindeki yerleri dikkate alınarak sıralanması gerekir. Bu ön çalışmaya "İş Planlanması" denir. Her bir işin ve sonuçta yapının bütününün tamamlanması için insan ve makina gücü kullanılır. İşin özelliğine göre kullanılacak insan gücünün niteliği, makinaların çeşitleri değişir. Bir işin yapımında, istenirse sadece insan gücü veya büyük ölçüde makina gücü yada karma iş gücü kullanılarak yapılabilir. Dolayısıyla, bir inşaat işinde her hareket ile para, iş ve makina gücü olarak bir kaynak kullanımı söz konusudur. Nitekim yapım işine başlamadan önce, planlanan işlerin ön görülen sürede tamamlanmasını sağlayacak şekilde uyumlu bir kaynak dağılımının yapılması gerekir. Bu çalışmaya da "Programlama" denir. Bu açıklamalara göre İş Programı; bir yatırımın ekonomik tamamlanma süresini bulmak ve bu süre içinde işi bitirebilmek için mevcut kaynakların dengeli bir şekilde dağılımını yapmaktır. İş programı hazırlanırken süre kestirimi ve kaynak dağılımlarının, iş yerinin coğrafi ve iklim özellikleri, yüklenicinin gücü dikkate alınarak gerçeğe uygun yapılması, gerçekleştirilebilmesi bakımından çok önemlidir. Uygulanabilirliği olan bir iş programı yapabilmek için, program yapan kişi veya grubun, programlama teknik ve yöntemlerini iyi bilmesi ve uygulamaya dönük geniş iş tecrübesinin bulunması gerekir. İş programlarının hazırlanmasında temel amaç aynı olmakla birlikte, iş sürelerinin saptanmasındaki hassasiyet derecesi, süre-maliyet ilişkisine verilen önem ve nihayet programın şematize edilmesi bakımından iki farklı yöntem kullanılır; 1) Çubuk Programlama Yöntemi - Gantt Şeması ve 2) Modern Programlama Yöntemleri (CPM- PERT)'dir. 1) ÇUBUK PROGRAMLAMA YÖNTEMİ - GANTT ŞEMASI Çubuk yöntem ile iş programlaması, ilk kez bu yüzyılın başında Henry L. Gantt tarafından kullanılmış olduğundan, bu programlama yöntemi 'Gantt Şeması' olarak da anılmaktadır. Çubuk yöntem, inşaat sektöründe halen en yaygın kullanılan programlama yöntemlerindendir. a) İşlerin Çeşit ve Miktarlarının Bulunması Yapımı tasarlanan bir yapıya gerekli para miktarının hesaplanması için ön keşif yapılır. Bu ön keşifte iş çeşitleri miktarları ve parasal tutarları belirlenmiştir. Program için gerekli iş çeşit ve miktarları, o işe ait keşif özet cetvelinden alınabilir. b) İşlerin Üretim Sırasına Göre Dizilmesi İşler, yapım önceliği ve diğer işlerle olan ilgisi esas alınarak sıralanır. Çeşitli yapılarda her işin, yapının üretim sürecindeki yerini doğru olarak saptamak, tecrübe ile kazanılacak bir yetenektir. Her yapı sahasının, zemin özelliklerinin ve üretiminde kullanılan teknolojinin farklı olma ihtimali nedeniyle bu konuda genel bir iş sırası şablonu vermek güçtür. Ancak, yapı türlerinin iş sıralarındaki değişiklik, iş çeşitlerine oranla daha azdır ve bazı genellemelerle aynı tür (Bina, ulaşım amaçlı vs.) yapılar için benzer iş sıralan uygulanabilir. 28

31 YAPIM MÜHENDİSLİĞİ / İş Programları Aşağıda örnek olarak, iki faklı bina türünün yapımında gerçekleştirilen çeşitli imalatların yapım sırası verilmiştir; Genel amaçlı bina yapılarının üretim sırası; 1- Serbest kazı - Tesviye kazısı 2- Bodrum, temel kazısı 3- Temel betonlarının dökülmesi 4- Kat betonlarının dökülmesi ve çatı yapılması 5- Duvarların örülmesi 6- Kapı ve pencere kasalarının takılması 7- Duvar elektrik borularının döşenmesi 8- Pis ve temiz su borularının döşenmesi 9- Tavan sıvalarının yapılması 10- İç ve dış sıvaların yapılması 11- Kapı, pencere kanatlarının takılması 12- Soğuk demir işlerinin yapılması 13- Boya, badana işlerinin yapılması 14- Duvar kaplamalarının başlaması 15- Döşeme kaplamalarının başlaması 16- Tesisat uç malzemelerinin takılması 17- Camların takılması 18- Sert ağaç ve dolap işlerinin başlatılması 19- Kazan dairesinin bitirilmesi 20- Tamirat ve düzeltmelerin yapılması 21- Temizlik Sanayi amaçlı bina yapılarının üretim sırası; 1- Serbest kazı - Tesviye kazısı 2- Temel kazısı 3- Temel betonlarının dökülmesi 4- Tesisat kanalları kazısı 5- Makina temelleri ve kanallar 6- Zemin kaba döşeme dolgusu 7- Çelik/demirli beton kolonlarının yapılması 8- Çatı yapılması 9- Çatı örtüsünün yapılması 10- Duvarların örülmesi 11- Doğrama kasalarının yerine konması 12- Sıva işlerinin yapılması 13- Elektrik tesisatının yapılması 14- Havalandırma ve ısıtma işlerinin yapılması 15- Makina montajına başlanması 16- Döşeme kaplamalarına başlanması 17- Duvar kaplamaları, boya badana işleri 18- Camların takılması 19- Elektrik işleri montajı 20- Tamirat ve düzeltmeler 21- Temizlik c) İş Verimlerinin Hesaplanması İş Verimi; (saat veya gün olarak) birim zamanda yapılan iş miktarıdır. İş verimlerinin hesaplanmasında, her birim işin yapılması için gerekli insan ve makina gücü ile gereç miktarlarının da verildiği Bayındırlık İşleri Birim Fiyat Analizlerinden yararlanılabilir. Örneğin, 1 m3 150 dozlu demirsiz beton için analiz verileri aşağıdaki gibidir; İŞÇİLİK GEREÇ Süre (saat) Kullanılan kaynağın cinsi Miktarı Birimi Cinsi 0,50 Beton ustası 0,500 m3 Kum 7,00 Düz işçi (Karıştırmak için) 0,780 m3 Çakıl 2,50 Düz işçi (Yükleme, boşaltma taşıma için) 150 Kg Çimento MAKİNE 0,100 m3 Su (Karıştırma için) 0,25 Betoniyer (250 lt) 0,400 m3 Su (Betonu sulamak için) 0,15 Vibratör (2.5hp) Yukarıda verilen işçilik analizini kullanarak (günde 8 saat çalışacağı kabulü ile) bir ustanın m3 beton dökümünü yapabileceği ve 16 x 9.5 = 152 saatlik yada 152 / 8 = 19 adet düz işçi yevmiyesine ihtiyaç olduğu bulunabilir. Fakat yapı üretiminde genelde tüm işler bir ekip çalışması ile gerçekleştirilir. O halde bilinmesi gereken diğer bir husus da, herhangi bir iş ekibinin kaç kişiden oluşması gerektiğidir. Bu konuda kesin sayı vermek zor olmakla beraber, uygulamadaki deneyim ve gözlemlere dayanarak bir ekibin, yapacağı işe göre kaç kişiden oluşacağını, ekip içindeki vasıflı ve vasıfsız işçi sayısını tespit etmek mümkündür. 29

32 YAPIM MÜHENDİSLİĞİ / İş Programları Aşağıda örnek olması bakımından, bazı işlerin yapımında oluşturulacak ekiplerin sayısı, niteliği ve günde (8 saat çalışması halinde) yaklaşık olarak günlük iş verimleri verilmiştir. Üretimin Cinsi Usta Sayısı Düz İşçi Sayısı Üretim Miktarı Birim Demirsiz beton ,000 m3 Demirli beton ,000 m3 Taş duvar 2 5 5,500 m3 Blok tuğla duvar 2 5 5,350 m3 Yarım blok duvar ,000 m3 Demirli beton kalıbı ,00 m3 İş iskelesi ,00 m2 Kalıp iskelesi ,00 m3 Temel kalıbı ,00 m2 Ahşap çatı 2 2 6,50 m2 İnce demir ,000 kg Kalın demir ,000 kg Karo döşenmesi ,00 m2 Fayans döşenmesi 2 1 8,00 m2 Düz sıva ,00 m2 Şap yapılması ,00 m2 Mozaik denizlik 1 1 1,00 m2 250 lt. Betoniyer (sekiz saatte) 25~000-28,000 m3 500 lt. Betoniyer (sekiz saatte) 50,000-60,000 m3 d) İş Sürelerinin Bulunması Her bir işin toplam miktarı, günlük iş verimine bölünerek yapılması için gerekli süre bulunmuş olur. Örneğin, toplam 500 m3 demirli beton, günlük verimi 25 m3 olan (3 usta + 8 işçi den oluşan) bir ekiple dökülecek olsa gerekli süre 500 / 25 = 20 gündür. Aynı işlem her iş için yapılarak, yapım süreleri bulunur. Bu aşamada üzerinde durulması gereken diğer bir husus da, işvereni toplam tamamlama süresi konusundaki isteğidir. Örneğin, normal bir iş temposu ile 200 takvim gününde bitecek bir işin, çeşitli nedenlerle, 150 takvim gününde bitirilmesi istenebilir. Bu durumda, günlük iş verimlerinin artırılması, diğer bir ifade ile daha yoğun kaynağın (işçi ve makina gücü olarak) kullanılması gerektiği ve nereden nasıl, temin edeceğinin saptaması gerekecektir. Bina yapımında ana bölümleri oluşturan kaba yapı, ince yapı ve tesisat işlerinin toplam yapım süresi içindeki paylarının bilinmesi de, program hazırlamada ayrı bir ölçü oluşturur. Kaba ve ince yapının, toplam süre içindeki paylarını oran alarak, çeşitli yapı türleri için yaklaşık olarak aşağıda verildiği gibi kabul etmek mümkündür; Yapı Çeşidi Kaba Yapı (%) İnce Yapı (%) Not Apartman, İş Hanı Konut Sitesi Dış tesisler süre dışı Otel - Hastane Dış tesisler süre dışı Sanayi Yapısı Dış tesisler süre dışı Villa Ticari Siteler Dış tesisler süre dışı 30

33 YAPIM MÜHENDİSLİĞİ / İş Programları e) Süre Tablosunun Hazırlanması Bu aşamaya kadar, inşaatta yapılacak işlerin cinsi, miktarı ve öngörülen tamamlama süresi saptanmış olmaktadır. Bu bilgilerin bir tabloda toplanmasında yararlı olur. Bu amaçla hazırlanan tabloya "Süre tablosu" denir. Aşağıda örnek olarak; tek katlı bir endüstri yapısının kaba inşaatı aşamasına kadar yapılacak işler için hazırlanacak süre tablosu verilmiştir. Örnek Süre Tablosu Sıra Yapılacak İşlerin Günlük İşin Süresi No İmalatın Cinsi Miktarı Birimi Verim (gün) 1 Kazı 1500 m3 158 m Kalıp işleri 2000 m2 40 m Demir işleri 20 Ton 1 ton (20) 45 4 Beton işleri 600 m3 60 m3 (10) 25 5 Tuğla duvar işleri 100 m3 5 m Diğer işler Tabloda, "Diğer İşler" adı altında; şantiye içinde ve dışarıdan yapılan taşıma işleri, temizlik gibi belirli aralıklarla gerçekleştirilen işler kastedilmekte ve bu işler için ayrı ayrı süre tahmininde bulunmak yerine bunların hepsi bu başlık altında toplanarak programa konulmaktadır. Süre tablosu hazırlanırken, kullanılacak kaynak miktarı, kullanılacak kaynağın niteliği ve işlerin inşaat ortamında gerçekleştirilme koşullarının dikkate alınması gerekir. Örneğin tablodaki beton işlerinde iş süresi bulunurken, iş miktarı günlük iş verimine bölündüğünde bulunacak olan (10) gün yerine, (25) gün olarak öngörülmüştür. Çünkü beton işinin, temelde, zemin ve tavan döşemelerinde olabileceği ve bu aşamaların her birinde kalıp sökümü ve beton kürünün zaman alacağının göz önünde bulundurulması gerekir. Benzer şekilde, iş verimine göre demir işleri 20 günde bitebilecekken, kalıp işine bağımlı olması nedeniyle, bu işin süresi 45 gün olarak alınmıştır. f) Programın Şematize Edilmesi Süre tablosunun son sütunundaki süreler toplamı, yatırımın toplam süresini vermez, çünkü inşaatta birçok işin üretim süreleri birbiri içine girmiştir. Yani herhangi bir iş, kendinden bir önceki iş bitmeden başlayabilir. Örneğin, çok katlı bir yapıda, üst katların duvarı örülürken alt katların tesisat borularının döşenmesine ve doğrama kasalarının takılmasına başlanabilir; üst katların döşeme betonu dökülürken alt katlarda duvarların örülmesine başlanabilir. Dolayısıyla, işlerin üretim süreci içindeki yerini yani başlama ve bitim tarihlerini saptamak için, birbirleri ile ilgilerini göz önünde tutmak gerekir. Bu ilişkiyi sağlayarak, yatırımın gerçekleşme süresini bulabilmek için, toplanan bilgiler bir şema üzerinde özetlenir. Şema hazırlanırken, ilke olarak, iş çeşitleri (Y) ekseni, süreleri (X) ekseni üzerinde gösterilir. Süreyi gösteren birimler genellikle Yıl-ay-hafta olarak verilirler. Detay programlar (haftalık, aylık programlar gibi), gün taksimatlı da olabilir. 31

34 YAPIM MÜHENDİSLİĞİ / İş Programları İşlerin sürelerini gösteren şema, takvim ve bilgi bölümü olmak üzere iki ana kısımdan oluşur. Bilgi bölümünde, işlerin tanımı, süresi, parasal tutarı gibi bilgiler verilir. Takvim bölümünde ise, yukarıdaki ifade edilen süresel bölüntüler bulunur. Her işin başlama ve bitim tarihleri belirlenirken, kendinden önce ve sonra gelen işlerle olan ilişkisi göz önünde bulundurulur. İnşaata devam eden işlerin bazı aşamalarında küçük aralıklar olur, ancak bu aralıkların programa yansıtılmasının pratik bir yararı olmayacağı düşünülerek süre çizgisi kesintisiz çizilir. Örnek uygulamadaki kalıp işi benzer özellikte bir iştir. Temel kalıbı bitince beton kürü tamamlanana kadar birkaç gün kalıpçının boş kalacağı düşünülebilir. Ancak, temel kalıbının çabuk alınacağı ve bu arada temel üstü kalıplarının hazırlığı yapılacağı kabul edilerek, kalıp süresi kesintisiz şekilde gösterilmiştir. Ancak beton işi gibi, her aşaması arasında belirli bir süre beklenilmesi gereken işlerde ise, süre çizgisi kesikli çizilir. Örnekte, beton işleri; temel-subasman arası ve zemin kat olmak üzere üç aşamada döküleceği ve her biri arasında belirli bir sürenin geçeceği düşünülerek, beton işlerini gösteren süre çizgisi, kendinden önceki iş aşamaları da dikkate alınarak üç parçalı olarak çizilmiştir. Faaliyetlerin işlendiği tablonun takvim bölümünde her faaliyet satırı ikiye bölünür. Birinci bölüme, işe başlanmadan önce işlerin tahmin edilen (planlanan) süreleri çizili, ikinci kısma ise, uygulama aşamasında her işin gerçekleşen süresi işaretlenir. Böylece, her işin planlanana göre ne düzeyde gerçekleşmekte olduğu izlenebilir ve gecikmeler varsa, bunların telafisi konusunda gerekli önlemleri alabilme imkan olur. g) Parasal Kaynak Planlaması İşlerin gerçekleştirilmesinde kullanılan malzeme, işçilik, makina vs. kaynaklar para paydasında toplanırsa, yani bu işlerde kullanılacak kaynakların parasal tutan esas alınırsa, her birinin gerçekleştirilmesi için gerekecek harcama, keşif özet cetvelinden alınabilir. Projede yer alan işlerin her birinin parasal tutarı belirlendikten sonra, harcamaların inşaat sürecinde kullanım düzeyi belirlenir. Bunun için önce her bir iş için yapılacak harcamanın o işin süresine dağıtımının yapılması gerekir. Bu amaçla kullanılan ve birim süre maliyeti esasına dayanan bir yöntem şöyledir; 32

35 YAPIM MÜHENDİSLİĞİ / İş Programları Süre Çizgisinin Birim Maliyetinin Belirlenmesi Bu yöntemde, işlerin parasal tutarları gerçekleştirilme süresine bölünerek her süre biriminde o iş için ne kadar harcama yapılacağı bulunur. Böylece, her ay içinde yapılması planlanan işlerin parasal değerleri toplanarak o ay yapılabilecek harcama tutarı belirlenir. Aylık harcamaların birikimli toplamları alınarak da proje sürecinin herhangi bir zamanına kadar yapılabilecek harcama düzeyi saptanmış olur. Proje sürecinde yapılacak harcama düzeyi aynı zamanda grafik olarak da ifade edilir ve tablonun bu bölümüne "Bedel Grafiği" veya "Nakit Akış Diyagramı" da denir. Programın takvim bölümünde, her haftayı belirleyen aralık bir birim kabul edilmiş, buna göre süre çizgisinin uzunluğu kaç birim olduğu beşinci sütununa yazılmıştır. Hafta sayısı belirlenirken, başlanılmış bulunan haftalar tam hafta olarak kabul edilmektedir. Bu hazırlıktan sonra sıra, her ay yapılacak harcamaların belirlenmesine gelmiştir. Bunun için önce, işlerin her ayda kaç birim süre kullanılmış olduğu belirlenmektedir. Örneğin; Mayıs ayında iki hafta kazı işi, iki hafta kalıp işi, bir hafta demir işi ve üç hafta da "diğer işler" grubu yapılmıştır. Bu işler için bir haftada harcanan para bilindiğine göre, Nisan ayında kazı işi için (2x750 =) 1.500,- TL, kalıp için (2 x 1.142,86 =) 2.285,72 TL, demir işi için (1 x 857,15 =) 857,15 TL ve "diğer işler" grubu için (3 x 83,34 =) 250,02 TL harcama yapılacağı bulunabilmektedir. Bunlar toplanarak da Mayıs ayında toplam yaklaşık olarak ( , , ,02 =) TL harcanacağı belirlenmiş olmaktadır. Yukarıda özetlenen işlem diğer tüm aylar için de yapılmakta ve bulunan değerler yukarıda "Aylık Harcama" satırına yazılmaktadır. Aylık harcama tutarına bir sonraki ayda yapılan harcama eklenerek, o aya kadar yapılmış eklemeli (Kümülatif) toplam bulunmuş olmaktadır. Böylece, proje sürecinde aylık harcamalar yanında, herhangi bir aya kadar yapılması planlanmış harcamalar da belirlenmiş olmaktadır. Örneğin; Tablo: 8,4'teki örnekte Mayıs ayında TL ve Haziran ayı sonuna kadar da (4.892, ,36 =) ,26 TL harcanacağı belirlenmiş olmaktadır. 33

36 YAPIM MÜHENDİSLİĞİ / İş Programları 34

37 YAPIM MÜHENDİSLİĞİ / İş Programları 2) MODERN PROGRAMLAMA YÖNTEMLERİ - AG DİYAGRAMLARI En Ekonomik Yatırım süresinin gerçeğe yakın olarak saptanıp sürekli denetlenmesine ve dengeli kaynak dağılımına olanak sağlamak amacıyla yeni yöntemler geliştirilmiştir. Bunlardan ikisi CPM ve PERT'dir. CPM (Critical Patch Method-Kritik Yol Yöntemi), faaliyet süreleri gerçeğe yakın olarak saptanabilen işlerde kullanılmaktadır. PERT (Program Evaluation and Review Technique Program-Değerlendirme ve Gözden Geçirme Tekniği), daha çok faaliyet süreleri ihtimal (olasılık) hesabıyla belirlenebilen projelerde uygulanmaktadır. Ülkemizde yeni yeni tanınan bu yöntemlerin yakın gelecekte daha yaygın olarak kullanılacağı beklenmektedir. Burada, inşaat işlerinde daha çok kullanılması nedeniyle CPM, ayrıntıya girmeden ana hatlarıyla tanıtılacaktır. Bu yöntemde faaliyetler oklar veya kutucuklarla olmak üzere iki şekilde ifade edilmektedir. Her ikisi de sırayla özetlenmiştir. a) Faaliyetlerin Oklarla Gösterildiği Ağ Diyagramları Faaliyet: Yatırım elemanlarını teşkil eden unsurların her birine Faaliyet denir. Proje yapılması, malzeme siparişi, kalıp yapılması gibi işler birer faaliyettir. Faaliyetlerin Gösterilmesi: Projedeki her faaliyet bir okla gösterilir. Okun uzunluk ve yönünün bir önemi yoktur. Doğrultusu faaliyetin bitiş yönünü gösterir. Genellikle başlangıcı (i) ve bitimi (j) harfi ile gösterilir 35

38 YAPIM MÜHENDİSLİĞİ / İş Programları Ok Diyagramı: Faaliyetlerin belirli bir kurala göre birleştirilmesiyle oluşan şekle ok diyagramı denir. Oklar aşağıdaki kurallara göre birleştirilmelidirler; Kural 1: Oklar düz veya kırık çizgiler halinde çizilebilir. Kural 2: Yapılacak her faaliyeti temsilen sadece bir ok kullanılır. Yani ayrı faaliyetler aynı okla gösterilmez. Kural 3: Bir faaliyet kendinden evvel biten faaliyetlerin başlangıç noktasına bağlanamaz. Kural 4: Görevler bölünerek birkaç okla gösterilebilir. Kural 5: Normal olarak bir başlangıç ve bir bitiş vardır. Bu nedenle bütün oklar iki düğüm arasında bulunmalı, yani başlangıç veya bitişi bağlantısız kalmamalıdır. 36

39 YAPIM MÜHENDİSLİĞİ / İş Programları Kural 6: Diyagrama "Giriş Zamanı" adı verilen bir okla başlanılmalı ve bütün diğer faaliyetler giriş zamanından sonra başlatılmalıdır. Kukla Faaliyet: Zaman almayan ve maliyeti olmayan faaliyetlerdir. Faaliyetlerin birleştirilmesinde esas olan mantıki sıralamayı yapmak için, bazen zorunlu olarak kullanılır. Örneğin; A, B, C ve D görevlerinden oluşan bir Proje düşünelim ve mantıki bağlantısı, B görevi A'nın tamamlanmasına, D görevinin başlaması, A ve C faaliyetlerinin bitmesine bağlı olacak şekilde istenmiş olsun. İlk bakışta bu bağlantının aşağıda verilen üç şekilde de yapılması mümkün gibi görünürse de Şekil 8.15, A faaliyeti iki okla gösterildiğinden, Şekil 8.16, B faaliyet A ve C faaliyetlerinden sonra başlamakta olduğundan yanlıştır. Doğru gösteriş Şekil 8.17'de olduğu gibidir ki bu da kukla faaliyet eklenmekle mümkün olmuştur. Olaylar ve Numaralanması: Okların birleşme noktalarına, Düğümlere "Olay" denir. Olaylar bir kısım işlerin bittiği ve başkalarının başladığı noktalardır (Şekil 8.18). Olaylar numaralanırken her okun kuyruğundaki sayının, başındaki sayıdan küçük olmasına dikkat edilir(şekil 8.19). 37

40 YAPIM MÜHENDİSLİĞİ / İş Programları b) Ok Şebekesin Kurulması Ok şebekesinin mantıki bir dizi oluşturabilmesi için her bir faaliyetin şebekedeki yeri bulunurken, Hangi faaliyetler, bu faaliyetten bağımsız olarak yapılmalı ve bu faaliyetin başlamasından evvel bitirilmeli? Hangi faaliyetler bu faaliyete paralel olarak başlayabilir? Hangi faaliyetler, bu faaliyetin bitiminden sonra başlamalıdır? Sorularına cevap aranır. Bu mantıkla sıralaması yapılan ve numaralanan faaliyetler birleştirildiğinde, ok şebekesi kurulmuş olur. Örnek olarak; bir yığma yapının subasman seviyesine kadar inşaat faaliyetleri ve ok şebekesi verilmiştir. Faaliyet No: Adı: 0-1 Hazırlık yapılması 1-2 Temel aplikasyonu 1-3 Demir ihzaratı 1-4 Kalıplık kereste ihzaratı 1-6 Kum, çakıl, çimento 1. kısım ihzaratı 1-7 Taş ihzaratı 2-4 Temel kazısının yapılması 3-4 Kukla faaliyet 4-5 Temel kalıbı 4-6 Temel demirlerinin hazırlanıp yerine konması Faaliyet No: Adı: 5-6 Kukla faaliyet 6-7 Temel betonu 7-8 Taş duvar (Temel duvarı) 8-9 Dolgu 8-10 Blokaj 8-12 Kum, çakıl, çimento il. kısım ihzaratı 9-11 Hatıl kalıbının yapılması 9-12 Hatıl demirlerinin yerine konması Kukla faaliyet Betonun dökülmesi c) Faaliyet ve Olay Zamanlan Faaliyet Süresi: Faaliyet miktarının birim zamanda yapılan iş miktarına bölünmesiyle bulunur. Faaliyet süresi, ok şebekesinde faaliyetlerin üst kısmına veya kare içine yazılır. En Erken Başlama: Bir faaliyetin (aktivitenin) başlayabileceği en erken zamandır. Başlama noktası (i), bitim noktası (j) olan (t) süreli bir Aij faaliyetinin en erken başlama zamanı (Ei) dir. Örneğin, iki tren düşünelim ki, 1. tren (A) şehrinden, 2. tren (B) şehrinden yola çıksınlar (Şekil 8.21.). Trenler farklı yollardan ve farklı seyahat süreleri ile (C) şehrine gitmektedirler. (C) şehrinde her ikisi birbirine bağlanıp (D) şehrine gideceklerdir. Burada trenlerin En Erken Bağlanma süresinin saat olduğu görülür. 1. tren saat 14.00'de (C) şehrine varmış olmasına rağmen, bağlanabilmesi için, 2. trenin gelmesini, saat 15.00'i beklemek zorundadır. Diğer bir ifade ile (C) olayının en erken başlama süresi dir. En Erken Başlama Zamanı hesaplanırken, ilk olayın en erken başlama zamanına, o olayda başlayan faaliyetlerin süreleri eklenerek bulunur. Bu işleme, son olaya kadar devam edilir. E 2 =E Süre 38

41 YAPIM MÜHENDİSLİĞİ / İş Programları En Geç Başlama: Projenin süresini uzatmadan bir faaliyetin başlayabileceği en geç zamandır. Başlama noktası (i), bitiş noktası (j) olan (t) süreli bir (Aij) faaliyetinin en geç başlama zamanı (Gj)'dir. Ok diyagramının son düğüm noktasının en erken tamamlanması ile en geç tamamlama zamanının eşit olacağı, başka bir ifade ile "E Son olay = G son olay = Yatırım süresi" varsayımından hareket ederek, oklar sırayla geriye doğru takip edilerek (n) düğüm noktasının en geç başlama zamanı (Gij), bir ilerdeki düğüm noktasına ait en geç tamamlama zamanından, iki düğüm noktası arasındaki faaliyetin süresi çıkarılarak bulunur. Gn-j = Gn tnj EN ERKEN BAŞLAMA E1 = 0 E2 = (E) 1-2+ süre E2 = 0+5=5 E3 = E2 +süre E3 = 5+5=10 E4' de durum farklıdır. Çünkü (4-5) görevi başlamadan önce (2-4) ve (3-4) görevlerinin her ikisi de tamamlanması gerekmektedir. Görev (2-4) = E2 +süre, görev (2-4) = 5+5 = 10 Görev (3-4) = E2 + Süre, görev (3-4) =10+10 = 20 39

42 YAPIM MÜHENDİSLİĞİ / İş Programları EN GEÇ BAŞLAMA Daha önce izahı yapılan (TE) son = (TG) son kabulünden dolayı G6 = E6 = 35 olur. G5 = G6 Süre (5-6 görevi) = 35 5 = 20 G4 = Gs Süre (5-6 görevi) = = 20 3 olayında farklı bir durum vardır. Çünkü Gs. G3 = Gs (3-5), G3 = G4 5 (3-4) = 30 5 = = 25 = 10 bulunur. Böyle birden çok görevin başladığı olaylarda (Örneğimizde 2 ve 3 nolu olaylar) şu kural uygulanır: Bir olaya gelen görevlerin en geç başlama zamanlarının en küçüğü alınır. Bu kurala göre, G3 = 10 alınır. G2 de yukarıdaki izaha göre, G3 5 (2-3) = 10 5 = 5 G4 5 (2-4) = 20 5 = 15 G2 = 5 alınır. G1 = G2-5 (1-2) = 5 5 = 0 d) Toplam Serbest Zaman - Bolluklar Toplam Serbest Zaman - Toplam Bolluk (TB); Bir faaliyet en erken başlama zamanında (Ei) başlar, en geç bitme zamanında (Gj) biterse, bu aradaki süreye "Azami süre" denir. Azami süreden faaliyetin süresi (tij) çıkarıldığında kalan, toplam bolluk (TB) tur. TB = (Gj Ei) Süre = Gj Ei S(ij) Bağımsız Serbest Zaman - Serbest Bolluk (SB); En Erken Başlama ve en erken bitiş süreleri arasındaki farktan faaliyet süresi (tij) çıkarıldığında geriye kalan zamana serbest bolluk (SB) denir. SB = Ej Ei S Bağıntısız Serbest Zaman - Bağımsız Bolluk (BB); Asgari süreden, faaliyet süresi çıkarıldığında geriye kalan zamana bağımsız bolluk (BB) denir. BB = Ej Gi S(ij) veya BB = Ej (Gi + S(ij) Ara Bolluk (AB): Bir faaliyet en geç tamamlanma zamanında başlayıp, bittiği olayın en geç tamamlanma zamanından erken bitmekte ise, bu iki zaman arasındaki farka ara bolluk (AB) denir. AB =Gj Gi S Ei : En erken başlama zamanı Ej : En erken bitiş zamanı Gi : En geç başlama zamanı Gj : En geç bitiş zamanı Tij : Faaliyetin süresi TB : Toplam bolluk SB : Serbest bolluk BB : Bağımsız bolluk AB : Ara bolluk 40

43 YAPIM MÜHENDİSLİĞİ / İş Programları e) Kritik Yol CPM'nin diğer programlama yöntemlerine ve özellikle çubuk diyagramla programlamaya göre en önemli üstünlüklerinden biri de, projede tamamlanma süresinde bitmemesi halinde yatırımın gerçekleşme süresine doğrudan etki eden; diğer bir ifadeyle, iyi denetlenmesi ve kaynak dağılımında öncelik verilmesi gereken faaliyetlerin saptanmasına olanak vermesidir. Projenin bu özellikteki faaliyetlerine "Kritik yol" veya "Kritik yörünge" denir. Bir faaliyetin kritik olması için şu iki koşulun var olması gerekir: 1- Faaliyet okunun başında ve kuyruğundaki E2 (En erken tamamlanma) ve Gj (En geç tamamlanma) değerleri benzer olmalı. 2- Faaliyet okunun baş ve kuyruğundaki sayılar arasındaki fark, görev süresine eşit olmalıdır. Bu durumda herhangi bir (ij) görevi kritikse, a) Ei = Gi Ej = Gj b) Süre (tij) = Gj Gi = Ej Ei olması gerekir. Yukarıda belirlenen kritiklik koşullarım sağlayan bir faaliyetin bolluklarının da olmayacağı açıktır. Yani, bir faaliyet kritikse bolluklarının değeri sıfırdır. TB = SB = BB = AB = 0 41

44 YAPIM MÜHENDİSLİĞİ / İş Programları Kritik Yolun Özelliği Adından da anlaşılacağı gibi, projenin gerçekleşmesinde önemli olan faaliyetlerin oluşturduğu zincirdir. 1- Proje süresi, proje başından sonuna kadar kritik yol üzerindeki sürelerin toplamına eşittir. 2- Bir kritik görevin başlama veya bitişindeki gecikme projeyi aynı miktarda geciktirir. 3- Proje süresini kısaltmak için daha fazla kaynak ayrılırsa (hızlandırmak amacıyla), ilave kaynak ayırımı yapılacak görevler kritik görevler arasından seçilir. 4- Kaynak sınırsız ise, kritik görevler mümkün olan en erken başlamaya bağlı olarak programlanır ve kritik olmayan görevler, kaynaklan dengeleyecek şekilde programlanır. Kritik Yolun Bulunması: Kritik yolun bulunmasında iki ayrı yöntem kullanılır. Birinci Yöntem; önce proje faaliyetlerinin süreleri saptanır ve ok diyagramı çizilir. Kritik yol projedeki en uzun yol olduğuna göre, projenin başından sonuna kadar kaç yol takip edilebileceği saptanır. Örnekte; 1. yol = zinciri 2. yol = zinciri 3. yol= zinciridir. Bu yollar üzerinde bulunan faaliyetlerin süreleri toplanarak en uzun yol bulunur. Buna göre; 1. Yol : (1-2, 2-3, 3-4, 4-5, 5-6 görevleri) = = 35 gün *** 2. Yol : (1-2, 2-3, 3-5, 5-6 görevleri) = = 20 gün 3. Yol : (1-2, 2-4, 4-5, 5-6 görevleri) = = 25 gün En uzun yol, kritik yol olacağına göre örneğimizde 1. yol kritik yol, bu yol üzerinde bulunan faaliyetler kritik faaliyetlerdir. İkinci Yöntem: Birinci yöntemde faaliyetlerin bollukları bilinmediği için, program için yeterli bilgi oluşmamaktadır. Bu nedenle kittik yolun bulunması için, aşağıda bir su borusu hattı inşaatında örneklendiği gibi hareket etmek daha uygun olmaktadır. 1- Projeyi oluşturan faaliyetler mantıksal sıra ve birbirleriyle olan ilişkiler, kot numarası verilerek yazılır, faaliyetler tanımlanır ve süreler saptanır. 42

45 YAPIM MÜHENDİSLİĞİ / İş Programları Faaliyet No: Faaliyetin Tanımı Süresi 1-2 Giriş zamanı Boru hattının kazısı I. kısım Parti Boru İhzaratı Kukla Boru Hattı Kazı II. Kısım Kukla II. Parti Boru İhzaratı Boru döşeme I. kısım Boru döşeme II. kısım Boruların Kaynaklanması ve Testi (1) Boru döşeme III. kısım Boruların Kaynaklanması ve Testi (2) Boru Hattının Toprak Dolgusu (1) Boru Döşenmesi IV. Kısım Boruların Kaynaklanması ve Testi (3) Boru Hattının Toprak Dolgusu (2) 2 2- Bu faaliyetler oklarla birleştirilerek ok şebekesi (diyagramı) kurulur. 3- Faaliyetlerin en erken ve en geç başlama ve bitim süreleri bulunarak ve kritik koşulları esas alınarak bir kritik yol saptanır. 4- Son olarak faaliyet numaralan, tarifleri faaliyetlerin en erken ve bollukları da hesaplanıp bir tablo halinde verilir. f) Kritik Yol Şebekesinin Çubuk Diyagrama Dönüştürülmesi: Kritik Yol yönteminin uygulanmasına alışık olmayanlara daha kolay hitap edebilmek ve programlama aşamasında kaynak kapasitelerini dengeleyebilmek için faaliyetler çubuk diyagramla da gösterilebilir. Ok diyagramında belirlenen kritik görevler, süreleri belirli bir ölçü aralığı ile bölünmüş tablonun ortasına sıra ile çizilir. Diğer faaliyetler ise, başlama ve bitim numaraları göz önünde tutularak sıralanırken, faaliyet bollukları kesik çizgi ile belirlenir. Şekil 8.29'da verilen ok diyagramı, Şekil 8.30'da çubuk diyagrama dönüştürülmüştür. 43

46 YAPIM MÜHENDİSLİĞİ / İş Programları 44

47 YAPIM MÜHENDİSLİĞİ / İş Programları CPT yöntemi ile iş programlamaya bir örnek olarak; 45

48 YAPIM MÜHENDİSLİĞİ / İş Programları Buraya kadar, CPM yöntemi ile iş planlamasının esasları genel olarak açıklanmıştır. Bu bilgilerle, çubuk programa göre üstünlüklerini sıralamak gerekirse; 1- İşler alt bölümlerine ayrılarak süre kestiriminde bulunulduğundan, öngörülen sürelerin gerçekleşme ihtimali büyük olmaktadır. Örneğin, temel betonun dökülmesini bir faaliyet olarak göstermek yerine "Temel kalıbının yapılması -Temel demirlerinin tamamlanması ve yerine konması - Temel betonunun dökülmesi diye" üç faaliyet olarak ele almak gibi. 2- Bir işin başlaması için daha önce hangi iş veya. işlerin yapılması gerektiği, bir iş bitince hangi işlerin başlaması gerektiği açık olarak gösterilebildiğinden işin güdümü kolaylaşmaktadır. 3- Projenin arzulanan sürede bitmesinde doğrudan etken olan (kritik) faaliyetler bilindiğinden, o faaliyetlerin gerçekleşme düzeyi her an denetlenebilmekte, ortaya çıkacak aksaklıklara kısa zamanda müdahale olanağı bulunabilmektedir. 4- Olay ve faaliyet bollukları bilindiğinden, insan ve makina gücünün programlanması yapılırken, kaynak israfına engel olunmakta ve dolayısıyla büyük oranda maddi yarar elde edilmektedir. CPM yönteminin programlama konusunda da büyük üstünlükleri vardır. Burada sadece temel ilkeleri özetlenmiştir. 46

49 YAPIM MÜHENDİSLİĞİ / Şantiye Organizasyonu F- ŞANTİYE ORGANİZASYONU Organizasyon; belirlenmiş plan hedeflerine ulaşmak için gerekli olan mekan, araç - gereç, makina ve insan gücü ihtiyacını belirleme, temin etme, düzenleme ve etkin bir şekilde kullanma amacına yönelik faaliyetlerin tümü olarak ifade edilebilir. Organizasyonunun bir fiziki yönü bir de beşeri yapısı bulunmaktadır. Fiziki yapı; işin yürütülmesi için gerekli birim ve bölümlerin ve bunların birbiriyle ilişkilerinin tanımlanması, birimler için gerekli mekan, araç - gereç, makine, insan gücü ihtiyacının belirlenmesi ve atanması akla gelir. Organizasyonun beşeri yapısı ise; işletmede, bilgi, talimat ve haber akışının şekil ve niteliğini, diğer bir deyişle, işletmede geçerli olan yönetim tarzı ve anlayışını ifade etmektedir. İnşaat işletmelerinde parasal hareketlerin muhasebe tekniklerine uygun şekilde izlenmesi de son derece önemlidir. Çünkü işletmenin mali açıdan mevcut durumunun bilinmesi ve borç ve alacaklarının aksatılmadan takibi, anacak sağlıklı bir muhasebe sisteminin varlığı ile mümkündür. Şantiyeyi, değişik amaçlarla yapı üreten bir fabrikaya benzetmek mümkündür. Ancak, yapı üretiminin, yerleşik mekanlarda yapılan diğer üretim şekillerine göre önemli farklılıkları ve güçlükleri vardır. Çünkü her inşaatın şekli, niteliği ve yapıldığı yerin özellikleri, üretiminde kullanılan kaynakların niteliği ve miktarı birbirinden farklıdır. Dolayısıyla, her yeni inşaat için organizasyonun mevcut verilere göre yeniden oluşturulması gerekir. Şantiyede, insanlar, araçlar ve gereçler sürekli hareket halindedir. Her hareket bir kaynak kullanımı demektir. Dolayısıyla gereksiz yapılan her hareket, kaynak israfı ve yapı maliyetinin artmasına neden olmaktadır. Bu nedenle, şantiyede organizasyonun fiziki yapısı teşkil edilirken, şantiyede yer alması gereken birimler ve fonksiyonları, çeşitli amaçlarla ayrılması gereken yerler ve bunların birbiriyle olan ilişkileri ile şantiyenin fiziki boyutu ve topoğrafik yapısının göz önünde bulundurulması gerekmektedir. Bunun sağlanabilmesi için, şantiye içerisinde neyin nereye yerleştirilmesi ya da yapılması gerektiği ile ilgili bir tespit çalışması yapılmaktadır. Bu çalışmaya, şantiye yerleşim planı" veya "şantiye durum planı" denilmektedir. 1. ŞANTİYE PROJESİ ÖN HAZIRLIGI Şantiye projesi hazırlanırken, şantiye hakkında aşağıda belirtilen hususlar ayn ayrı değerlendirilmelidir. a) Şantiye binalarının yerlerinin tespiti ve yağış sularım dışarı atmak için yapılacak drenaj planının hazırlanabilmesi için şantiyenin yapılacağı yer görülmeli, çevresi hakkında bilgi alınmalı ve gerekli görülürse o yerin topoğrafık haritası çıkarılmalıdır. b) Şantiyede yapılacak gereç depolarının büyüklük ve sayılarım tespit edebilmek için, depolanması gerekecek gereçlerin türü, miktarları ve diğer gereksinimleri tespit edilmelidir. c) Şantiyede kullanılacak iş makinalarının çeşidi ve sayıları tespit edilmelidir. 47

50 YAPIM MÜHENDİSLİĞİ / Şantiye Organizasyonu d) Yapılacak işin büyüklüğü dikkate alınarak, günde ortalama kaç işçi ve teknik elemanın şantiyede çalışacağı, bunlardan kaçının şantiyede yatacağı tespit edilmeli ve bu sayılara göre işçilerin dinlenme, yemek yeme, soyunup giyinme, yatma, tuvalet yerleri, sayıları ve ölçüleri; evli personel için yapılacak lojmanların yerleri ve sayılan belirlenmelidir. e) Şantiyenin dış yollara olan mesafesi ve bu yolların özellikleri bilinmelidir. f) Elektrik enerjisinin nasıl temin edileceği araştırılmalı ve belirlenmeilidir. g) Günlük kullanılacak yaklaşık su miktarı hesaplanmalı ve bu miktar suyun nereden, nasıl temin edileceği belirlenmelidir. h) Şantiyenin büyük yerleşme yerlerinden uzak olması halinde, şantiyede bulunacak personel ve işçilerin ihtiyaçlarını karşılamak için yapılacak kantin, fırın, hamam ve benzeri binaların sayısı ve büyüklükleri tespit edilmelidir. i) Şantiyede, ısıtılacak veya soğutulacak yerlerin durumuna göre iklimlendirmenin şekli ve bu maksatla ayrılacak yerlerin yaklaşık ölçüleri kararlaştırılmalıdır. Yukarıda belirtilen bilgiler toplandıktan sonra bunlar proje üzerinde değerlendirilir. 2. ŞANTİYE PROJESİNİN TANZİMİ Detaylı hazırlanmış bir şantiye projesi, hem şantiyenin kurulma süresini kısaltır hem de yerleşimin rasgele yapılarak çeşitli aksaklıkların doğmasını engeller. Şantiye Binaları: Şantiyede yapılan her hareket bir işçilik ve dolayısıyla gider olduğuna göre, bina yerlerinin tespitinde; bu binaların bağlantılı olduğu işyerleri ve üniteler arasındaki mesafeler iyi düşünülüp gereksiz taşımalara engel olunmalıdır. Genellikle şantiye binaları işin bitiminde sökülürler. Şantiye binaları planlanırken, bunların ileride iş sahibince kullanılmak maksadıyla kendisine devredilebileceği düşünülmelidir. Ayrıca binalar, iş kanununa ve deprem yönetmeliğine uygun olarak planlanmalıdır. Binalar, özelliklerine göre, ısıtma, soğutma tertibatı öngörülerek ve sağlık koşullarına uygun ölçü ve şekilde planlanmalıdır. Sayıları ve ölçüleri şantiyenin büyüklüğüne göre değişebilen şantiye binaları, kullanıldıkları işe göre aşağıdaki gibi gruplandırılabilir: a) Bürolar b) Lojmanlar c) İşçi barınakları e) Atölye binaları f) Garaj ve sundurmalar g) Kantin h) Fırın i) Ambarlar Burada, şantiyede bulunabilecek binaların şantiye içinde nerede konuşlandırılmasının uygun olacağı ile ilgili önerilerde bulunulmuş; sadece genel bir fikir vermesi bakımından söz konusu binalarla ilgili bazı örnek planlar verilmiştir. Ancak bu binalar işlev, öngörülen kullanım süresi ve uygulanacak yapım tekniği bakımından çok farklı şekillerde teşkil edilebilirler BÜROLAR Büyük şantiyelerde kontrol teşkilatı ve müteahhit firma veya firmalar için bürolar yapılır. Bu binalarda müteahhidin veya kontrol teşkilatının, işin yapım ve kontrolü ile ilgili elemanları çalışır. Bürolar planlanırken, kişi başına 3 m2 alan hesaplanmak üzere, çalışacak personeli barındıracak büyüklükte olmasına, ısıtma ve havalandırma tertibatının bulunmasına ve büro şefi için ayrılacak odanın diğer personelin çalışma yerini görebilecek durumda olmasına dikkat edilmelidir. 48

51 YAPIM MÜHENDİSLİĞİ / Şantiye Organizasyonu LOJMANLAR Şehirden uzak şantiyelerde, devamlı şantiyede kalmak zorunda olan evli ve bekar personel için yapılan geçici konutlardır. Yapılan inşaatın gereği bazen, iş bitirildikten sonra lojmanlar iş sahibi kişi veya idarenin personeli tarafından kullanılmaya devam edilebilir. Lojmanlar tek katlı veya çok katlı olabilir. Sayılan kullanacak personele göre tespit edilir. 49

52 YAPIM MÜHENDİSLİĞİ / Şantiye Organizasyonu DEPO VE AMBARLAR Ambarlar, şantiyenin şehirlere ve (şayet varsa) müteahhit firmanın merkez depolarına uzaklığına, işin büyüklüğüne ve süresine bağlı olarak çeşitli bölümlere ayrılabilir. İşin süresine ve müteahhit firmanın büyüklüğüne göre, şantiyede aşağıdaki ambarlar bulunabilir. 1) Yapım ve işletme malzemeleri barakaları 2) Çimento ve kereste ambarlan (barakaları) 3) Patlayıcı maddeler ambarı (veya barakası) 4) Akaryakıt ve yağ ambarı (veya barakası) 5) Kimyasal maddeler ambarı 6) Erzak ambarı 7) Makina ve taşıt ambarı 8) Demir ambarı 9) Yedek parça ambarı 10) Buğday ve/ veya un ambarı (fırın olursa) 3. ŞANTİYE DURUM PLANLAN Şantiyenin kurulması için gerekli bilgiler toplanıp değerlendirildikten sonra, bunlar ölçekli olarak ve gerekli ayrıntılar belirtilerek kağıt üzerinde şekillendirilir. Şantiye durum planı dediğimiz bu tertipler her şantiye için farklı olur. Çünkü her şantiye çeşitli bakımlardan birbirinden ayrı özelliklere sahiptir. 50

53 YAPIM MÜHENDİSLİĞİ / Şantiye Organizasyonu Fikir vermek bakımından, aşağıda değişik yapı şantiyeleri yerleşim planı örnekleri verilmiştir. 51

54 YAPIM MÜHENDİSLİĞİ / Şantiye Organizasyonu 52

55 YAPIM MÜHENDİSLİĞİ / Şantiye Organizasyonu 4. ŞANTİYENİN KURULMASI Şantiyenin kurulması en az şantiye projesinin hazırlanması kadar bilgi ve tecrübe gerektirir. Proje yapılırken her türlü ayrıntılar işlenmiş olsa da uygulamada gene bazı sorunlar çıkabilir ve uygulayan kişiyi bazı önemli kararlar vermek zorunda bırakır. Şantiye kurulurken aşağıdaki hususların dikkatle uygulanması büyük faydalar sağlar. 1) İş programı ve mevsim şartlan dikkate alınarak, yapımına başlanacak işlerin öncelik sırası belirlenmeli ve şantiyeye ilk anda sevk edilecek makina, araç, işçi sayılan ve gereç miktarları tespit edilmelidir. Yapılan bu tespite göre, firmanın deposunda bulunmayan araç, makina ve gereçlerin satın alınma işlemlerine başlanmalıdır. 2) İnşaat işinin büyüklüğüne göre, söz konusu işte ihtiyaç duyulacak işçi ve teknik personel sayıları, varsa yüklenicinin yakın bölgede yapımı devam eden diğer şantiyeleri ve personel sayıları da dikkate alınarak belirlenmelidir. 3) Şantiyeye sevk edilecek gereç ve makinalarının hangi yolla hangi sırayla ne zaman sevk edileceği konusu görüşülmeli ve kararlaştırılmalıdır. Böylece hazırlanmış bir liste, şantiye şefinin gelecek malzemelere göre gerekli hazırlığı yapması bakımından büyük kolaylık sağlar. 4) Kuruluş sırasında çok kullanılacağından, şantiyede haberleşme sisteminin kurulmasına öncelik verilmelidir. 5) Şantiyede yapılacak ilk hazırlıkların ve binaların yapılması, barakaların kurulması için gerekli araç, gereç, makina ve işçi şantiye kurulacak yere gönderilmeli. İlk anda gönderileceklerin sayı ve miktarları, kullanma sıralarına göre tespit edilmeli ve mümkün mertebe ihtiyaçtan fazlası gönderilmemelidir. 6) Şantiyenin etrafı tel örgü veya tahta perde ile çevrilmeli. Görünür bir yere "İnşaata Girmek Yasaktır" yazılı levha dikilmeli. Ayrıca şantiye girişine inşaatın adı, yapan firma veya fırmalann isimleri, teknik sorumluların isim, unvanları, işin keşif bedeli yazılı bir pano konulmalıdır. 7) Şantiye şefi, kaymakamlık, belediye, iş ve işçi bulma kurumu, polis ve jandarma, hastane, yapı malzeme kontrol laboratuvarı, ilkyardım istasyonları ve meteoroloji kuruluşu gibi mahalli idare ve müesseselerle temas kurmalıdır. ŞANTİYEDE KULLANILAN İŞ MAKİNALARI Günümüzde, şantiyeye giren iş makinalarının sayısı ve çeşidi süratle artmaktadır. Makinaların özellikleri, kullanılacakları iş ve işin büyüklüğüne göre değişmektedir. Bunlardan en iyi şekilde faydalanabilmek için makinaları iyi tanımak gerekir. Burada, özellikle inşaat iş makineleri ile ilgili özet bilgiler verilmiştir. TRAKTÖRLER Traktörler, çekme ve itme işlerinde kullanılan makinelerdir. Kullanıldıkları Başlıca İşler 1 - Skreyperleri çekme ve itmede, 2 - Treylerleri çekmede, 3 - Ruterleri çekmede, 4 - Her çeşit (keçi ayağı gibi) silindirlerin çekilmesinde ve 5 - Üzerine çeşitli ilaveler yapılarak dozer, loder, kreyn, ekskavatör gibi değişik iş makinaları olarak kullanılırlar. Çeşitleri 1 - Paletli Traktörler Palet üst seviyesini geçmeyen su ve bataklık zeminler dahil her çeşit zemin üzerinde çalışabilen makinalardır. Hızlan saatte km dir. Uzak yerlere treylerlere bindirilerek götürülürler. 53

56 YAPIM MÜHENDİSLİĞİ / Şantiye Organizasyonu 2 - Tekerlekli Traktörler Lastik tekerlekler üzerinde hareket ederler. Hareket kabiliyetleri ve patinaj ihtimalleri, paletli olanlara nazaran daha fazladır. Traktörlerin Fiziksel Özellikleri Aşağıdaki tabloda bazı traktör tiplerinin fiziksel özellikleri verilmiştir; 54

57 YAPIM MÜHENDİSLİĞİ / Şantiye Organizasyonu DOZERLER Traktörlerin önüne kalkan tabir edilen eklentiler takılmış iş makinalarıdır. Kullanıldıkları Başlıca İşler 1 - Zemin örtülerinin temizlenmesinde, 2 - Kaba tavsiye işlerinde, 3 - Her türlü kazı işlerinde, 4 - Toprak tesviye işlerinde, 5 - Her türlü enkazın belirli mesafeye sürüklenmesinde, 6 - Ağaçların devrilmesinde, 7 - Kar ve buzların temizlenmesinde, 8 - Değişik zeminlerde yol açımında, 9-50 dereceye kadar eğimli arazilerde kazı yapılmasında. Çeşitleri Dozerler kalkanlarının özelliklerine göre isimlendirilirler. Kalkanları içbükey çelik saçlardan oluşur. Kalkan alt tarafına, çalışacağı zemin cinsine göre seçilen çelik bıçaklar bağlanır. Gereğinde bu bıçaklar değiştirilebilir. Dozerler, kalkanlarının hareket şekillerine göre üçe ayrılırlar: 1 - Tiltdozer Kalkanı, uçlları arasında 60 derece açı yapabilecek kadar aşağı yukarı hareket edebilir. Daha çok hendek açma işlerinde kullanılır. 2 - Buldozer : Kalkanı, traktörün gövde eksenine dik olarak bağlanmıştır. Sadece aşağı ve yukarı hareket eder. 3 -Angddozer Kalkan, traktör boy eksenine nazaran 30 derece sağa ve sola hareket edebilir. Daha çok yamaç kazılarında kullanılır. 55

58 YAPIM MÜHENDİSLİĞİ / Şantiye Organizasyonu EKSKAVATÖRLER İnşaat işlerinde ilk kullanılan kazı makinalarındandır. Kazına kaldırma ve uzaklaştırma işlerinde, daha çok kanal açma işlerinde, yol inşaatında, mermer ve taş ocaklarında kullanılır. Paletli veya tekerlekli olurlar. Paletli olanları, dişli tambur üzerinde 360 dönebilir. Tekerlekli olanlarda, araç motoru üzerinde çalışılması tehlikeli olduğundan 90 lik bir açı kaybı vardır. Çeşitleri Ekskavatörler, kepçe şekillerine ve kullandıkları işlere göre isim alırlar. 1 - Vinç (Kreyn) - Üniversal Ekskavatörler Kapasitesi dahilindeki her türlü yükü kaldırmak ve istenilen yere koymak için kullanılan bir iş makinasıdır. 2 - Klemşel (Kavram Kepçe) Ekskavatörler Genel olarak kum, çakıl, kırma taş, kömür ve benzeri malzemelerin kazılma ve yükleme işlerinde; köprü ayaklan, batardo, kanalizasyon ve iksalı hendeklerin içindeki malzemelerin boşaltılmasında kullanılırlar. 3 - Kaşıklı (Şavul) Ekskavatörler Her çeşit toprak kazılarında, parçalanmış taş ve çakılların taşıma araçlarına yüklenmesinde kullanılır. Tekerlekli veya paletli olabilirler. Kazma derinlikleri, zemin cinsine ve kaşık ebadına göre değişmek üzere 1.00 m. ile m. arasındadır. 4-Draglayn (Çekme Kepçe) Ekskavatörler Toprak kazılmasında, kazıların taşıma vasıtalarına yüklenmesi ve belirli yerlere istif edilmesinde kullanılan bir iş makinasıdır. Lastik tekerlekli, paletli veya kamyon üzerine monte edilmiş olurlar. Büyüklükleri kepçe hacimlerine göre değişir. Genellikle kepçe hacimleri m3 arasında değişir. 56

59 YAPIM MÜHENDİSLİĞİ / Şantiye Organizasyonu 5-Ters Kepçeli Ekskavatörler Ters Kepçeli Ekskavatörler daha çok bulunduğu zemin düzeyinden aşağıdaki kazıların yapılmasında kullanılırlar. Kanal açılması, derin kazı yapılması gibi işlerde özellikle tercih edilirler. GREYDERLER Greyderler, toprak tesviyesi ve sert olmayan zeminlerde kazı yapma işlerinde kullanılan iş makinalarıdır. Kullanıldıkları Başlıca Yerler 1 -Toprak tesviyesi işlerinde, 2 - Hendek açma, şey düzeltme işlerinde, 3 - Bitkisel tabakanın temizlenmesinde, 4 - Yol ve alan malzemenin serilmesinde, 5 - Kar küreme işlerinde. Greyderlerle İlgili Sayısal Değerler Motor gücü. : HP. Ağırlık : 2,5-10 ton Bıçak uzunluğu : 2,75-3,65 m Hız (Boş giderken) : 48 km/ saat Hız (İleri kazarken) : 6 km/ saat 57

60 YAPIM MÜHENDİSLİĞİ / Şantiye Organizasyonu SİLİNDİRLER Yol ve zemin yüzeylerinin sıkıştırılmasında kullanılan iş makinalardır. Doğal zemin, serilmiş toprak. mıcır, asfalt gibi zemin üstü kaplama malzemelerinin sıkıştırılmasında silindirlerden yararlanılır. Titreşimli, titreşimsiz, keçi ayağı silindir gibi çeşitli tipleri geliştirilmiştir. LODERLER (YÜKLEYİCİLER) Kazı işlerinde ve özellikle yükleyici olarak kullanılan iş makinalarıdır. Kullanıldıkları Başlıca İşler 1 - Çok sert olmayan zeminlerin kazılmasında, 2- Ocaklarda, kum ve çakılların çıkarılması ve araçlara yüklenmesinde, 3 - Maden ocaklarında cevherin taşıyıcılara yüklenmesinde, 4- Kömür ocaklarının müsait olanlarında, kazma ve yükleme işlerinde, 5 - Önceden kazılmış veya kendi kazdığı malzemeyi istif etme işlerinde. Çeşitleri Loderlerin paletli ve lastik tekerlekli olanları vardır. Bunların önden kazıp arkadan yükleyenleri de vardır. Bu tiplerine TRAKSKAVATÖR denir. 58

61 YAPIM MÜHENDİSLİĞİ / Şantiye Organizasyonu KAMYONLAR Kamyonlar, toprak, kum, çakıl, taş, kömür, maden cevheri ve çeşitli yapı gereçlerinin taşınmasında kullanılan iş makineleridir. Çeşitleri Kasalarının durumlarına göre sabit kasalı ve damperli olmak üzere ikiye ayrılırlar. 1 - Sabit Kasalı Kamyonlar Bu kamyonlarda kasa şasiye tespit edilmiştir. Bunların boşalması insan gücü ile yapılır. 2 - Damperli Kamyonlar Çeşitli yapı makinalannın yüklediği malzemeyi taşımakta; asfalt, mıcır, kum, çakıl malzemelerinin taşınması ve kısmen serilmesinde, beton taşınması ve boşaltılmasında kullanılırlar. Damperli kamyonlar taşıdıkları malzemeyi kasadan üç şekilde boşaltırlar. a) Kasa arkaya doğru devrilerek, b) Kasa yana doğru devrilerek, c) Kasanın dip kapaklan açılarak (Skreyper gibi) İşyerlerinde daha çok arkadan boşaltmalı damperli kamyonlar kullanılmaktadır. Şekil 9.30 ve Şekil 9.31 'de farklı model damperli kamyonun boşaltma işlemi ve kamyon fiziksel boyutları görülmektedir. 59

62 YAPIM MÜHENDİSLİĞİ / Şantiye Organizasyonu Kamyonlardan Azami İş Verimi Sağlamak İçin Dikkat Edilecek Faktörler 1 - Kasa mümkün mertebe tepeleme yüklenmeli, 2 - Kasa daima temiz tutulmalı, 3 - Ağırlığın büyük kısmı kasanın arka kısmına yüklenmeli, 4 - Beton taşınmasında, karoserin içi ıslatılmalı ve taşıma işi bitince karoser yıkanmalı, 5 -Taşıma esnasında, emniyet tedbirlerine uymak şartıyla yolun imkan sağladığı azami süratle gidilmeli, 6 - Mümkünse kamyonlar için gidiş - dönüş yolu yapılmalı, 7 - Yolun durumuna ve işin hacmine göre uygun kapasitede kamyon seçilmeli. Ayrıca taşınan malzemenin cinsi, kazı sahasındaki eğimler, taşıma mesafesi, yolun durum ve eğimleri, iklim şartlan, sevk ve idare verimi etkiler. Kamyon kasa ölçüsünün, doldurucusunun kepçe ölçüsüne uygunluğu verimi artırır. Normal olarak kasa kapasitesi doldurucu kepçe kapasitesinin 4-5 katı olmalıdır. Aşağıda çeşitli damperli kamyon kapasiteleri ve kapasite kullanım hesabı ile ilgili bir örnek verilmiştir. Damper Kapasitesi (m3); Adi toprak kazısı işinde çalışan 0,6 m kepçe hacimli, 360 dönebilen, bir dönüşü 21 Sn. de yapan bir ekskavatör kabul edelim. Kamyonların boşaltma yerine gidiş, boşaltma ve dönüş için toplam gerekli zamanı 6 d. olarak kabul edelim. 2,5 m3 ilik kamyonun çalışması halinde, kamyonun dolması için 4 kepçe kafi gelecektir. Her kepçe için 21 Sn. doldurma zamanı düşünürsek, her 4 x 21 = 1,4 dakikada bir kam yon. Ekskavatörün altına girmelidir. Her kamyonun, yükleme dahil bir seferi için 6 + 1,4 = 7,4 dk. Ya ihtiyacı vardır. Ekskavatörün devamlı çalışması için gerekli kamyon sayısı ise = 7,4 / 1,4 = 5,3 olur. Bir kamyonu doldurma zamanı 6 x 1,4 = 8,4 dk olacağından her kam yon için; 8,4 7,4 = 1 dakikalık zaman kaybı olacaktır. Bu koşullarda bu kamyon için kapa site kullanımı; 7,4 / 8,4 = %88 olarak belirlenebilir. ASANSÖR VE VİNÇLER Özellikle çok katlı binaların yapılmasında çeşitli gereçlerin üst katlara çıkarılmasında kullanılan makinalardır. Asansörler portatiftirler. Aşağıda veya yukarıda bir motor, taşınacak şeylerin üzerine konduğu kabin, kabinin yukarıya asıldığı makaralar, kabinin sallanmasını önlemek için kılavuzlar vardır. Vinçler, bugün için inşaatta en çok kullanılan kaldırma makinalarından biridir. Vinç, çalıştırılacağı yere çıkarıldıktan sonra, bağlantı kelepçeleri yardımıyla sağlam bir kadrona sıkıca bağlanır. Elektrik bağlantısı yapıldıktan sonra motor çalıştırıldığında tekne yukarı çekilir. 60

63 YAPIM MÜHENDİSLİĞİ / Şantiye Organizasyonu KREYNLER Kreynler, her çeşit yükün düşey ve yatay hareketlerini sağlayan iş makinalarıdır. Çeşitleri 1 - Sabit Kreynler Bir vinç ve bir kaldırma tertibatından meydana gelmiştir. Genellikle fabrika gibi sabit tesislerde kullanılır. 2- Yürüyen Kreynler Raylar, paletler veya lastik tekerlekler üzerinde hareket eden kreynlerdir. Palet ve lastik tekerlekler üzerinde hareket edenler, şasi üzerinde 360o dönebilirler. Bunların ulaşım kollan (Bumları) ayarlanabilen tipleri de vardır. 3-Kule Şeklindeki Kreynler Bilhassa yüksek yapılarda gereçleri m. yüksekliğe kadar çıkarmak için kullanılan kreynlerdir. Kaldırma kapasiteleri 2-3 ton kadardır. Kule kreynlerin ray üzerinde hareket eden ve tekerlekler üzerinde yürüyen tipleri vardır. Ray üzerinde hareket edenlerinde, hareketin dengeli olması için ulaşım kolu arkasına ağırlık (konturpua) takılır. Kreyn, ulaşım kolu ve konturpua ekseni etrafında 360 dönebilir. 4 - Köprü Şeklindeki Kreynler Döküm atölyeleri, fabrika, liman ve benzeri yerlerde kullanılırlar. Bu kreynler, kafes kirişli bir köprü ve bu köprü üzerine monte edilmiş raylar üzerinde hareket eden bir vinçten oluşurlar. 5 - Kablolu Kreynler Bu tip kreynler genellikle geniş nehir yataklarında yapılan, baraj inşaatlarında ve bataklık temizlenmesinde ve bu çeşit yerlerde yapılan beton dökümü işlerinde kullanılırlar. 61

64 YAPIM MÜHENDİSLİĞİ / Şantiye Organizasyonu BETONİYERLER Beton karıştırma makinalarıdır. Tambur, kürek çekme halatı, küre, kepçe, tekerlekler ve ayaklardan oluşurlar. Kısa mesafelere, lastik veya demir tekerlekleri üzerinde çekilerek; uzun mesafelere ise treyler veya benzeri araçlara bindirilerek güttürülürler. Ayrıca araç üzerine monte edilmiş olanlar da vardır. Çeşitleri Betoniyerler, araç üzerine monte.edilmiş olanlar (transmikser) ve çekilerek veya taşıt üzerinde taşınabilenler olmak üzere iki çeşittir. 1 - Tekerlekli Betoniyerler Tambur hacimlerine göre miktarları tespit edilen gereçler, kürekleri yardımıyla otomatik olarak tambur içine doldurulur. Normal bir karışım elde edebilmek için betoniyer en az birbuçuk dakika çalıştırılmalıdır. Betoniyer verimi, her saat içerisinde karıştırdığı betonun metre küp cinsinden değeridir. Verim, tambur hacmine, çalışma sistemine göre değişir. Aşağıda çeşitli tambur büyüklüğüne sahip betoniyerlerin verimleri görülmektedir. 3 - Transmikserler İstenilen özellikte bir beton yapabilmek için uygun ekipmanlar ve uzman elemanları bünyesinde toplayarak isteğe uygun kalitedeki betonu kısa zamanda hazırlamak amacıyla beton yapma tesisleri kurulmaktadır. Uygun karışımdaki beton Transmikserin tamburuna doldurulur. Araç, betonu, döküleceği yere götürürken betoniyer de ekseni etrafında dönerek, betonun karışmasını sağlar. Transmikser 3-Motorlu (Carınix) Otobetoniyerler Şantiyelerde düşüle hacimli beton karışım ihtiyaçları için araca monteli, motorlu betoniyerler (Carmix) geliştirilmiştir. Şantiye içinde beton karışımlarını elde etmek ve istenilen yere taşımada kullanılırlar. Özellikle şantiye içindeki dar yollardaki manevra yetenekleri nedeniyle pratik olmaktadırlar. 62

65 YAPIM MÜHENDİSLİĞİ / Şantiye Organizasyonu VİBRATÖRLER Yerine dökülmüş taze betonu (içerisindeki hapsolmuş hava boşluklarını dışarı çıkarmak suretiyle) sıkıştırarak daha az boşluklu olmasını temin için kullanılan iş makinalarıdır. Benzin veya elektrikle işleyen bir motorla sağlanan basınçlı hava, özel yapılmış par çalarla titreşim meydana getirmektedir. Bu titreşimle hafif sallanan beton sıkışmakta, yerleşmektedir. Çeşitleri Vibratörler kullanılış şekillerine göre üçe ayrılırlar; 1 - Daldırma Vibratör Basınçlı hava nakleden bir hortum ucuna takılmış titreşim yapan aksamdan meydana gelmiştir. Titreşimli kısım beton içerisine daldırılmak suretiyle kullanılır. Her türlü betonun ve özellikle kolon betonlarının sıkıştırılmasında kullanılır. 2-Yüzey Vibratör Vibratör, beton ve zemin üzerine konularak sıkıştırma yapılmaktadır. Titreşim yapan küçük tabla betonun sıkışmasını temin eder. Bu vibratörler daha çok döşeme, yol ve alan betonlarının sıkıştırılmasında kullanılır. 3 -Masa Vibratörü Titreşim yapan motor masa altına tespit edilmiştir. Beton kalıbı masa üzerinde bulunmaktadır. Motorun çalışmasıyla meydana gelen titreşim, masa üzerindeki betonun sıkışmasını temin etmektedir. Bu tip vibratörler daha çok prefabrik beton elemanların yapımında kullanılmaktadır. 3 -Hidrolik Vibratörler Baraj, güç santralleri, liman inşaatları gibi çok miktarda kütle halinde beton dökülmesinin söz konusu olduğu durumlarda, beton sıkıştırma işinin hızlı ve etkin olmasını sağlama amacıyla kullanılan iş makinalarıdır. Bu iş makinaları, uç eklentileri değiştirilmek suretiyle yükleme ve/veya kazı işlerinde de kullanılabilmektedirler. BETON PERDAH (HELİKOPTER) MAKİNALARI: Aşınmaya karşı yüksek mukavemete sahip, düzgün bir beton elde etmek için, beton yüzeyindeki çatlakların olmaması, beton yüzeyinin düzgün olması ve aşınmaya karşı güçlendirilmesi gerekir. Bu düzgünlüğün sağlanması için Beton Perdah Makinası kullanılmaktadır. Şekilde görülen perdah makinasının mala bıçaklarının benzemesi nedeniyle bu makinalara helikopter de denilmektedir. Endüstriyel. zeminlerdeki aşınmaya, yıpranmaya, tozumaya ve çatlamaya karşı geliştirilmiş doğal sertleştirici katkı maddeleri ve / veya çelik tel takviyeli zemin betonlarının yüzeyleri beton perdah makinaları ile daha dayanımlı duruma getirilmektedir. 63

66 YAPIM MÜHENDİSLİĞİ / Şantiye Organizasyonu BETON POMPALAMA MAKİNALARI Karıştırılmış betonu döküleceği yere iletmek için kullanılan makinalardır. Bu makinaların kullanılması oldukça fazla zaman ve işgücü tasarrufu sağlamaktadır. Ayrıca pompa ile atılacak betonun karışım oranları tayin edilirken titiz çalışmalar gerektiğinden, kaliteli beton yapımına zemin hazırlanmış olmaktadır. KONKASÖRLER Olduğu gibi kullanılmayan iri taşların, ihtiyaca göre daha küçük parçalar haline getirilmesini temin eden taş kırma makinalanna konkasör denir. Doğada her zaman istenilen büyüklükte taş parçalarını bulmak mümkün olmayabilir veya taşınması ekonomik olmayacak kadar uzakta bulunabilir. Bu durumlarda, taş ocaklarından çıkarılan taşlar konkasörle istenilen irilikte kırılırlar. Yol ve alan yapımlarında olduğu gibi bazen inşaatın özelliği dolayısıyla kırma taş kullanma zorunluluğu doğabilir. HAZIR SIVA MAKİNALARI Çok amaçlı kullanımlara uygun hazır sıva makinaları geliştirilmiş bulunmaktadır. Bunların, tek kişi tarafından taşınıp kullanılabilen, monte edilip sökülebilen tipleri de vardır. Çimento bazlı, alçı bazlı, torba ve silo tipi hazır sıva için düzenlenmiş donanımlara sahiptirler. DEMİR BÜKME MAKİNALARI Şantiyelerde demir bükme işlemlerini daha hızlı ve düzenli bir şekilde gerçekleştirmek üzere demir hükme makinaları geliştirilmiştir. Aynı makinada aparat değiştirmek suretiyle pek çok betonarme demiri istenen şekillerde bükülebilmektedir. 64