MERMER OCAK ISLETMECILIGINDE SIK KARSILASILAN IS KAZALARI ÜZERINE BIR INCELEME

Transkript

1 MERMER OCAK ISLETMECILIGINDE SIK KARSILASILAN IS KAZALARI ÜZERINE BIR INCELEME 1) Giris GÜMÜS, A., Alacakaya Mermer ve Madencilik AS., AKKOYUN, Ö., Dicle Üniversitesi, ÖZET Bu çalismada mermer ocak isletmeciligi, mermer ocaklarindan toplanilan kaza bilgilerinin yardimi ile is kazalari açisindan degerlendirilmistir. Konu ile ilgili yasa ve yönetmelikler hakkinda bilgi verildikten sonra mermer ocak isletmeciligi çalisma biçimi içerisinde kaza riski yüksek makina ve çalisma sekilleri hakkinda bilgi verilmistir. Is kazalarinin nedenleri, sonuçlari, mühendis bulundurmanin is kazalarina etkisi, is kazalarinin önleyebilmek için yapilmasi gerekenler, alinmasi gereken önlemler gibi konular bu çalisma kapsaminda incelenmistir. Çalisma istatistiki bilgiler ile desteklenmistir. Anahtar kelimeler: Is Kazasi, Mermer Ocagi ABSTRACK AN INVESTIGATION ON INDUSTRIAL ACCIDENTS IN MARBLE QUARRYING In this study, marble quarries are investigated associated with industrial accidents using data obtained from marble quarries. After giving some information about law and official regulations and instructions concerning industrial accident, types of machines, ways of using them and working conditions that have high risk for industrial accidents and injuries in marble quarrying are introduced. Reasons and results of accidents and effects of being engineer in quarries on industrial accidents and precautions for accidents in quarries are presented. Statistical data about industrial accidents obtained from quarries are added. Keywords: Industrial Accident, Marble Quarry Mermer ocak isletmeciligi, en eski madencilik faaliyetlerinin basinda gelmektedir. Eski uygarliklardan günümüze kalan eserler incelendiginde bir çok eserin hammaddesi olarak dogal taslarin ve mermerin kullanildigi görülmektedir. Piramitlerden antik kentlere kadar bir çok eski uygarlikta dogal tas islemeciligi ve ham bloklarin elde edildigi ocak isletmeciliginin izlerini görmek mümkündür. Tüm bu kalintilar ve eserler de göstermektedir ki insanoglu binlerce yildir bir mücadele vermektedir. Gelisen teknoloji ile birlikte kullanilan ekipmanlarda bir çok degisiklik yasanmis, dogal ortaminda olusmus olan taslarin bloklar halinde kesilerek yerlerinden alinip baska yerlere tasinmalari ve bu yerlerde kesilip, parlatilarak yeni ürünlere dönüstürülmeleri islemleri içerik olarak büyük degisikliklere ugramistir. Bu degisikliklere ragmen, ocak isletmeciliginin kendine özgü zorlu kosullarinda çok fazla bir degisiklik olmamistir. Bunun sonucu olarak da degisen çalisma kosullarina ragmen, ocak isletmeciligi ve blok çikarma isleri sirasinda hala is kazalari ve meslek hastaliklarina bagli üzücü olaylar meydana gelmektedir ne yazik ki. Mermer ocak isletmeciligi çalismalari ile ilgili olarak is güvenligi ve isçi sagligi açisindan bir degerlendirme yapilarak, bazi mermer ocaklarinda yillar içerisinde meydana gelen is kazlari incelenerek nedenleri arastirilmistir. Incelenen is kazalari ve bu kazalarin meydana geldigi mermer ocaklarinda, kazalarin oldugu dönemlerde mühendis bulunup bulunmadigi da incelenerek bu duruma iliskin bir degerlendirme yapilmistir.

2 2) Is Kazalari Açisindan Mermer Ocak Isletmeciligi Mermer ocak isletmeciligine is kazalari açisindan bakildiginda bu kazalarin büyük bir bölümünün tel kopmasi; yasalara veya uygulama kosullarina aykiri olarak uygulanan patlayici madde uygulamasi sonucu ortaya çikan kazalar oldugu görülmektedir. Is kazalari ile ilgili olarak ayrintili bilgi ve öneriler asagidaki bölümlerde sunulmustur. a) Is Kazalari Açisindan Mermer Ocaklarindaki Çalisma Kosullarinin Degerlendirilmesi Mermer ocak isletmeciligi ülkemizde çogunlukla açik isletme yöntemi ile yapilmaktadir. Açik isletme yönteminde ortalama yükseklikleri 6-10 metre olan basamaklar olusturulmakta ve bu basamaklarin farkli boyularda dilimler halinde kesilmeleri ile üretim gerçeklestirilmektedir. Basamaklar için ilk agiz açilmasi islemleri sirasinda ise üçgen kesim denilen bir uygulama ile serbest yüzey olusturma islemine ihtiyaç vardir ancak ne yazik ki bu islemin uygulanmasi yerine patlatma uygulamasi daha çok tercih edilmektedir. Farkli mermer ocaklarinda karsilasilan ve patlayici madde olarak kullanilmak üzere çesitli yerlerden tedarik edilen kimyasallarin çogunlukla içerikleri de tam olarak bilinmemektedir, bu kimyasallarin içerisine kulaktan dolma bilgiler ile toz seker gibi farkli katkilar da eklendigi gözlemlenmistir. Yasalara aykiriligi bir yana birakilirsa, muhtevasi tam olarak bilinmedigi için bir standardi, kurali, formülü, üzerine yapilmis bir bilimsel deneyi de olmayan bu patlayici maddeler ile yapilan uygulamalarin hemen hepsinde çok tehlikeli sonuçlar ile karsi karsiya kalinmaktadir. Basamaklardan büyük dilimlerin kesilmesi, kesilen bu büyük dilimlerden küçük dilimler olusturulmasi islemlerinin hemen tamaminda tel kesme makinalari kullanilmaktadir. Tel kesme makinalari, güçlü elektrik motorlarina bagli olarak döndürülen çelik teller üzerine belirli araliklar ile yerlestirilmis elmaslarin mermer blogu içerisinde önceden açilmis delikler içerisinde belirli bir hizla hareket etmesi sonucunda bloklari kesen özel makinalardir. Tel kesme makinalarindaki uygulamalarda, tel üzerindeki elmas tanelerinin kesilen mermer bloguna her yüzeyinin esit olarak temas etmesi için tel düz olarak degil, burgu yapilarak sarmal sekilde takilmaktadir. Bu nedenle de telin çalisma aninda kopmasi durumunda serbest kalan tel bir kirbaç gibi hareket ederek tek bir eksende degil önceden tahmin edilemeyen genis bir alanda hareket etmektedir. Büyük bir hiz ile hareket eden tel temas ettigi her yere büyük zarar vermektedir. Ayrica tel üzerinde dizili bulunan elmaslar, bilezikler, sikma parçalari ve yaylar bir silahtan atilan kursunlar gibi isletme alanina yayilirlar. Mermer isletmelerinde basamaktan kesilen büyük bloklarin devrilmeleri, sayalanmalari ve tasinmalari sirasinda agir is makinalari ve kamyonlar kullanilir. Agirliklari onlarca tona ulasan bu büyük bloklarin yerlerinden hareket ettirilmeleri islemleri sirasinda çok dikkat edilmedigi takdirde kazalar meydana gelebilmektedir. Ayrica bir çesit açik maden isletmesi olan mermer ocaklarinda her açik isletmede oldugu gibi basinçli hava, kaynak makinasi, elektrik panosu, kompresör, jeneratör, hava hortumlari, elektrik kablolari, kaynak için gerekli oksijen tüpleri gibi dikkatli kullanilmadiklari takdirde kaza riski tasiyan bir çok araç ve gereç bulunmaktadir. b) Mermer Ocak Isletmelerinde Is Kazalari Açisindan Yapilmasi Gerekenler Is kazalarina meydan vermemek için mermer ocaklarinda alinmasi gereken tedbirler ve yapilmasi gereken çalismalar ise asagidaki gibi özetlenebilir; Mermer ocaklarinda çalisacak personel belirli araliklar ile isçi sagligi ve is güvenligi konularinda yapilacak toplantilar ile bilgilendirilmelidir. Olagan üstü bir durum karsisinda hangi personelin ne yapacagi ve hangi donanimi kullanacagi (ilkyardim çantasi, yangin söndürücü vb.) önceden yapilacak toplanti ve tatbikatlar ile personele gösterilmelidir. Personel ve yakinlarinin adres, telefon, kan grubu gibi acil durumlarda ihtiyaç duyulacak bilgileri önceden kayit altina alinmali, güncellenmeli ve görünebilecek yerlere asilmalidir. Acil durumlarda kimin hangi görevi yapacagi büyük harflerle ve sekillerle yemekhane, yatakhane gibi yerlere asilmalidir. Ilk anda tepki çeken ve genelde isçileri tarafinda okunmayan bu tip yardimci malzemenin zamanla göz hafizasi araciligiyla ögrenildigi unutulmamalidir.

3 Tel kopmasini önleyebilmek için teller sik sik kontrol edilmeli, gevseyen, yipranan, kopan bir noktasi oldugunda hemen yenilenmelidir. Buna ragmen tel kopmasi meydana gelebilir düsüncesi ile kopmasi muhtemel elmas parçalarinin is kazalarina meydan vermemesi için tel kesme makinelerinin orijinal muhafazalari asla çikarilmamalidir. Ayrica tel kesme makineleri çalisirken çalistigi istikametin arkasina ahsaptan yapilmis koruyuculu siperlikler yerlestirilmelidir. Tel kesme makinelerinin dönme istikametine göre ön ve arka istikametlerinde isçi veya üçüncü sahislarin bulunmamasi için tedbirler alinmalidir. Kesme islemi sirasinda yeterli miktarda suyun akisi saglanmalidir. Elmas tellerin kesme sirasinda sikisma v.s. dönü hareketini engelleyen diger unsurlara dikkat edilmeli ve telin rahat hareket etmesi saglanmalidir. Kesimi yapilan taslarin düsme ve kopma ihtimaline karsin taslarin gelebilecegi ihtimali olan yerlerden isçi ve malzeme uzak tutulmalidir. Is makinelerinin çalisma alanin da isçilerin bulunmasina izin verilmemeli, makineyi ehliyet sahibi operatörleri kullanmalidir. Ocaklarin alt kotlarindaki basamaklarinda çalisma yapildigi sirada üst basamaklardan düsme ihtimali olan malzeme ve tas parçalari için tedbir alinmali, yapilacak periyodik kontroller ile düsme ihtimali olan parçalar uzaklastirilmali ve tas parçalari sökülmelidir. Kompresörden gelen basinçli hava hortumlarinin kopmasi yada baska nedenlerle kontrolsüz serbest kalacak olan basinçli havanin etkisiyle siçrayabilecek tas ve toz parçalari için tedbirler alinmali, su ve basinçli hava tasiyan hortumlar belirli araliklar ile kontrol edilmelidir. Çalisan her türlü makine ile ilgili ariza ve bakim bilgileri hakkinda yazili kayitlar tutulmali, olagan olmayan durumlarda teknik yetkili bildirilmelidir. Elektrik ve kaçaklari sonucu olusabilecek is kazalarina meydan vermemek için makinelere projektörlere veya diger elektrikle makina ve donanima elektrik enerjisi tasiyan kablolarin baglanti yerleri sik sik kontrol edilmeli, baglantilarin saglam ve temiz olmasina özen gösterilmelidir. Elektrik kablolarinin ezik ve açikta olmalari durumunda yetkiliye bildirilmek sureti ile sorun büyümeden giderilmelidir. Çalisan hiçbir personel kendi sorumlu oldugu isin disindaki ise karismamali müdahale etmemelidir. Özellikle ariza tamiri konularinda ocaklarda her kafadan bir ses çiktigi çok gözlenen bir durumdur, bu türden karisikliklara izin verilmemeli, her is ile sadece ustasi ilgilenmelidir. Görevli olmayan personelin ocak içerisine girmesine izin verilmemelidir. Yapilacak her türlü kesim çalismasi teknik eleman ve usta nezaretinde yapilmalidir. 3) Is Kazalari Ile ilgili Istatistiki Bilgiler Çalismanin bu bölümünde Türkiye mermer sektöründe her geçen gün daha fazla önem kazanan Diyarbakir bölgesi mermer sektörü ile ilgili kaza bilgileri verilmistir. Bilgiler toplam 16 adet mermer ocagina yapilan ziyaretler ve kisisel görüsmeler ile elde edilmistir. Bölgede mermerciligin 1996 sonrasinda gelismeye basladigi ve ocaklarin 1996 yili sonrasinda yogun olarak faaliyet göstermeye basladigi ve tel kesme makinalari ile üretimin bölgeye 1994 yilindan sonra geldigi bilinmelidir. Ocaklarda yapilan görüsme ve degerlendirmelerde kazalarin nasil meydana geldikleri, yarala nma ve ölümle sonuçlanan kaza sayilari, kazanin gerçeklestigi periyotta mermer ocaginda maden mühendisi istihdami olup olmadigi gibi bilgilere ulasilmistir 1, 2. Bu görüsme ve degerlendirmeler sonucunda görülmüstür ki mermer ocaklarinda meydana gelen is kazalarinin büyük bir bölümü (%43) tel kopmasi sonucun yaralanmali kazalardir. Tel kesme makinalari, çalismalarin yapildigi ocaklarin hepsinde kullanilmaktadir. Bloklarin aydan kesilmesi islemleri sirasinda ve devrilen bloklarin sayalanmasi sirasinda kulla nilan tel kesme makinalari ile ilgili tedbirlerin yeterince alinmadigi gözlemlenmistir. Tel kopmasi sonucu olusan yaralanmali kazalardan sonra en yaygin kazalar, mermer ocak isletmelerine özgü olmayan ortalama santiye sartlarinda günlük isler sirasinda meydana gelen kazalardir. Agir esya tasinirken

4 ayaga düsürme, elektrik çarpmasi, eline tas düsürme gibi siniflandirilamayan kazalarin orani % 39 dolayindadir. Bir baska kaza türü ise kullanilmamasi gerekirken mermer ocaklarinda kullanilan patlayici maddelerden kaynaklanan kazalardir. Toplam kazalar içerisindeki oranlari %10 olarak tespit edilmistir. Diger tüm is kazalarinda kazaya karisanlar ocak çalisanlari iken özellikle köylere yakin yerlerdeki ocaklarda- patlayici maddeler ile ilgili kazalarda mermer ocak personeli olmayan kisilerin de kazalara karistiklari gözlemlenmistir. Ayrica patlatma sirasinda bir kaza olmasi durumunda diger kazalara göre daha kötü sonuçlar ortaya çiktigi da söylenebilir. Toplam 12 tel kopmasi kazasi hiç ölümle sonuçlanmazken sadece 5 adet patlatma kazasindan 3 tanesi ölümle sonuçlanmistir. Bu nedenle özellikle patlayici maddelere çok dikkat edilmeli, mümkün oldugunca mermer madenciliginde kullanilmamali, ilk ocak agzi açilmasinda yol ve saha açilmasi gibi gerekli islerde kullanilacak ise ehliyetli kisiler tarafindan ihtivasi bilinen patlayicilar, yasal sinirlamalar içerisinde kalinarak kullanilmalidir. Incelenen mermer ocaklarinda sadece bir adet basamaktan düsme kazasi kaydedilmistir. Toplam içerisindeki oraninin azligina ragmen mermer ocaklarinda çalisanlarin çogunun kenarlarinda koruyucu bir güvenlik alani bulunmayan ve yükseklikleri yer yer 10 m. yi asan basamaklarda çalistiklari düsünülürse bu konuya dikkat edilmesi gerektigi, gerekli tedbirlerin alinip, kurallara uyulmasi gerektigi sonucuna varilabilir. Incelemelerin yapildigi mermer ocaklarindan toplanan kazalar ile ilgili veriler, Sekil 1 de verilmistir. Sekil 1. Incelenen Kaza Sayilari ve Türlere Göre Dagilimlari Yapilan çalisma sirasinda is kazalarinin oldugu mermer ocaklarinda maden mühendisi istihdami ile ilgili bilgiler de toplanmistir. Buna göre incelemenin yapildigi 16 mermer ocaginda maden mühendisi istihdam edip etmedikleri konusunda bir inceleme yapilmis ve toplam 24 yaralanma ile sonuçlanan kazanin 7 adedinin (%29) mühendisin çalistigi ocaklarda gerçeklestigi; yine toplam 4 adet ölümlü kazanin sadece 1 tanesinin mühendis çalistiran ocakta gerçeklestigi tespit edilmistir. Bu durumu gösteren grafik Sekil2 de verilmistir. Sekil 2. Mühendis Istihdamina Göre Kaza Dagilimlari

5 SONUÇ Bu çalismada mermer ocak isletmeciligine is kazalari açisindan bakilmistir. Mermer isletmeciligi sirasinda kaza meydana gelme riski olan makina ve çalisma kisimlari hakkinda bilgi verildikten sonra muhtemel kazalara karsi alinmasi gereken tedbirler siralanmistir. Ayrica geçmis yillarda mermer ocaklarinda meydana gelen is kazalari ile ilgili bazi istatistiki bilgiler verilerek mühendis bulunan ve bulunmayan ocaklar is kazalari açisindan kiyaslanmis ve teknik eleman istihdaminin önemine vurgu yapilmistir. Maden mühendisi çalistirmayan mermer ocaklarinda maden mühendisi çalistiran mermer ocaklarindakine oranla daha fazla is kazasi meydana geldigi gözlemlenmistir. Ayrica mermer ocaklarinda patlayici madde kullaniminin çok riskli oldugu, kaza türleri içerisinde ölümlü kaza orani en yüksek tür oldugu görülmüstür. Tel kesme makinalarinin kullanimina çok dikkat edilmesi gerektigi, toplam kaza sayisi içerisinde tel kopma sonucu meydana gelen kazalarin büyük bir agirlik ile yer aldigi tespit edilmistir. Is kazasi türü olarak siniflandirilamadigi için diger nedenler adiyla siniflandirilan ve genelde santiyelerde rutin islerin kurallara uygun olmayan sekilde ehil olmayan kisiler tarafindan uygulanmasi sonucunda ortaya çikan degisik türdeki is kazalarinin toplam içerisindeki sayisi da önemsenecek kadar fazladir. Bu tür is kazalarini önlemek için çalisma kosullarini iyilestirmek, çalisanlari egitimden geçirmek, daha kalifiye eleman çalistirmak ve kurallara uymak gerekmektedir. 1 SÖNMEZ, Mustafa, 2005, Sözlü Görüsme, Alacakaya Mermer, Ocak Taseronu. 2 YESIL, Sadrettin, 2005, Sözlü Görüsme, Alacakaya Mermer, Ocak Taseronu.