Yrd. Doç. Dr., Mustafa Kemal Üniv, Fen-Ed. Fak. Coğrafya Bölümü,

Transkript

1 İsmail EGE 1 BEYAZSU ÇAYI VADİSİ NİN (Nusaybin/MARDİN) JEOMORFOLOJİSİ Özet Beyazsu Çayı Vadisi Güneydoğu Anadolu Bölgesi nin Dicle Bölümü içerisinde yer almaktadır. Bölgenin büyük bir bölümünü oluşturan Mardin-Midyat Platosu ana eksen olarak doğu-batı istikametinde uzanmakla beraber birçok yerde kuzey-güney istikametinde derin vadiler şeklinde yarılmıştır. Midyat Platosunu oluşturan Eosen yaşlı saf kireçtaşlarından oluşan Midyat Formasyonu oldukça şiddetli karstlaşmaya uğramıştır. Bunun sonucunda plato üzerinde birçok Dolinler ve Uvalalar meydana gelmiştir. Uvalaların kapılmış olduğu yerlerde derin vadiler oluşmuştur. Platoluk alan güneyden kuzeye doğru iki kademe halindedir. Böylece çalışma sahasının güney kesimi alçak plato, kuzey kesimi ise yüksek plato olarak sınıflandırılmıştır. Platonun kenar kısımları monoklinal bir yapıda olup orta kesimlerde ise yatay konumdadır. Bu nedenle akarsu drenaj sistemi kurulurken yapısal hatlara uygun olarak kıvrımlı bir şekilde kurulmuştur. Vadilerin aşağı çığırında ise bu kıvrımlar yerini düz uzanışlı bir akışa bırakmaktadır. Beyazsu Vadisi yan kollarını Çalpınar, Kayabalı, Kayalar ve Sarıköy civarlarından alarak Taşlıburç yerleşmesi civarında düz akışlı görünümünden tamamen tabanlı vadi duruma geçerek Nusaybin e kadar uzanır. Bayazsu Vadisinin ana akarsuyu olan Beyazsu Çayı, Taşlıburç yerleşmesinin bulunduğu yerde oldukça gür kaynaklar tarafından beslenmektedir. Karasu Vadisinden gelen Karasu Çayı ile birleşip nispeten nehir gibi akış gösterir. Beyazsu Çayı Vadisi adeta çöl içerisindeki vahaya benzemektedir. Beyazsu Çayı nın aşağı çığırı Nusaybin civarında geniş bir ovaya açıldığı görülür. Bu ovalık saha Nusaybin Ovası olarak adlandırılmaktadır. Eğim değerinin yüksek olduğu platonun ovaya açılan yamaçlarında ve vadi yamaçlarında kayşat konileri gelişmiştir. Çalışmada eşitli ölçeklerde temin edilen topografya ve jeoloji haritaları Arc Map 10.1 paket programı ortamında sayısallaştırılarak Beyazsu Çayı Vadisi nin jeomorfolojik özellikleri ve jeomorfolojik gelişimi ortaya konulmaya çalışılacaktır. Anahtar Kelimeler: Beyazsu Çayı Vadisi, Mardin- Midyat Platosu, Nusaybin. 1 Yrd. Doç. Dr., Mustafa Kemal Üniv, Fen-Ed. Fak. Coğrafya Bölümü, ismailege01@gmail.com

2 Beyazsu Çayı Vadisi nin (Nusaybin/Mardin) Jeomorfolojisi GEOMORPHOLOGY OF BEYAZSU RIVULENT VALLEY (Nusaybin/MARDİN) Abtract Beyazsu Rivulent Valley is in the Dicle sub region of the Southeast Anatolia Region. Mardin-Midyat plateau which is very big area in the South East Anatolia Region is ghastly riven with rivers. There are a lot of depth valleys which are directly extending from North to Sought in this area. This plateau which is named Mardin Threshold(Eşiği) consist two steps. One of them lower plateau which is limited area; another is high plateau which is largely in this area. Mardin- Midyat Plateau consist of limestone, named Midyat Formation whose age is Eosen era. In here karstification is very high. Thereby, karst topography (lapis, sinkholes and uvalas )is very characteristics on the plateau. In here, karst valleys are depth and broad based. They are occurred from old uvala forms. Midyat Formation is monoclonal structure edge plateau but it is flat structure middle of plateau. Thence, drainage system is established curly in the middle of plateau but it is followed directly in the near of the plateau. Beyazsu Valley consist of Çalpınar, Kayabalı, Kayalar and Sarıköy valleys. After the Taşlıburç settlement, Beyazsu valley is broad based to Nusaybin city. There are very strongly flowing springs in the Beyazsu valley near the Taşlıburç settlement. Beyazsu stream conjoins Karasu stream after that it is occurred as a like river. Beyazsu valley is similar an oasis in the desert. Beyazsu stream spreads largely plain near the Nusaybin city. Debris stones scatter highly slope areas especially sides of valley in the Beyazsu basin. The aim of this study is to explain geomorphological features and geomorphological evolution of Beyazsu rivulet basin. Beyazsu Valley is very arousing interest regression area because it has geographical features in this region. This area is very important at this point in terms of tourism. 25 Key Words: Beyazsu Rivulent, Valley, Mardin-Midyat Plateau, Nusaybin. 1.GİRİŞ Beyazsu Çayı Vadisi Güneydoğu Anadolu Bölgesi nin Dicle Bölümünün doğusunda, Mardin ilinin güneydoğusunda, Mardin-Midyat Platosunun güney kesiminde yer alır (Harita 1). Bu saha Mardin-Midyat Eşiği olarak adlandırılan sahaya karşılık gelmektedir. Bu platoluk sahanın kuzey ve güney kesimi derin vadilerle yarılmış olmasına rağmen, orta kesimi nispeten daha az yarılmış durumdadır. Çalışma konumuzu oluşturan Beyazsu Çayı Vadisi Mardin- Midyat Platosunun güney kesiminde, Nusaybin ilçesi ile Midyat İlçesi arasında kuzey-güney istikametinde uzanmaktadır. Mardin-Midyat Platosu (Eşiği) üzerinde coğrafi açıdan yapılmış çalışmalar oldukça sınırlıdır. Bunların bazıları salt jeomorfoloji (Selçuk Biricik, 1975; Yıldırım, 2003; Karadoğan ve Coşkunsu, 2013;), bazıları ise genel ve özel coğrafi özelliklere değinmektedir (Sözer, 1984, Kılıç, 2008). Yapılan çalışmalara bakıldığında coğrafya çalışmasına nazaran daha çok jeoloji çalışması bulunmaktadır (Altınlı, 1963, 1966; Tolun, 1962; Tolun ve Ternek, 1952; Türkünal, 1980; Yılmaz ve Duran, 1997; Kaya, 2008).

3 İsmail Ege 1.1. Amaç Beyazsu Çayı Vadisi nin jeomorfolojik özelliklerini ortaya çıkarmak bu çalışmanın en önemli amacını oluşturmaktadır. Bu çalışmayla aynı zamanda Mardin-Midyat Platosu(Mardin Eşiği) nun jeomorfolojik gelişimi de ortaya konulmaya çalışılacaktır. Bölgede önemli bir rekreasyon alanı durumundaki Beyazsu Çayı Vadisi tanıtılmış olacaktır. Bu çalışma Mardin- Midyat Platosu üzerinde yapılacak coğrafi çalışmalar açısından da oldukça önemlidir Metot ve Malzeme Harita.1. Çalışma Alanının Lokasyon Haritası Detaylı bir literatür taraması ile başlanılan araştırmada, bölgede yapılan eski ve yeni çalışmalara ulaşılmıştır. Daha sonra Nusaybin ve Midyat ilçe sınırlarını kapsayan tüm alanın 1/ ölçekli topoğrafya haritaları ve çeşitli ölçeklerde jeoloji haritaları temin edilmiştir. Çalışmada 1/ ve 1/ ölçekli jeoloji haritaları kullanılmıştır. ArcMAP 10.1 paket programı kullanılarak temin edilen bu haritalar sayısallaştırılmıştır. Çeşitli zamanlarda arazi çalışmaları yapılarak, amaca yönelik fotoğraflar çekilmiştir. Saha çalışmaları esnasında ihtiyaç duyulan noktalardan CPS ile koordinatlar alınmıştır. Arazi çalışmaları sırasında müsvedde haritalar üzerine yapılan işaretlemelerden de yararlanılarak CBS programı kullanılmış ve sahanın jeomorfoloji haritası 1/ ölçekte çizilmiştir. Çalışmanın tüm harita ve grafikleri Coğrafi Bilgi Sistemleri(CBS) paket programı kullanılarak hazırlanmıştır.

4 Beyazsu Çayı Vadisi nin (Nusaybin/Mardin) Jeomorfolojisi 1.3. Beyazsu Vadisi nin Jeolojik Özellikler Çalışma alanını oluşturan Beyazsu Çayı Vadisi Havzası Eosen (Lütesiyen) yaşlı Midyat Grubu olarak adlandırılan yatay tabakalardan oluşan kireçtaşlarından meydana gelmektedir (MTA, 1992; MTA 2002; Yıldırım, 2003; Kılıç, 2008; Yıldırım ve Karadoğan, 2011). Tabakalar Nusaybin e doğru monoklinal bir yapı kazanırken Beyazsu Çayı Vadisi nin en derin olduğu yerlerde ve plato üzerinde nispeten yatay konumdadır. Bu kesim kuzeydeki Gercüş Antiklinalinin güney kesiminin de yer aldığı için bir senklinal alanına karşılık geldiğini belirten yazarlar olmuşsa da (Yıldırım, 2003; Kılıç, 2008; Yıldırım ve Karadoğan, 2011) bu tam karakteristik değildir. Mardin Midyat eşiğinin güney kesiminin çok kıvrımlanmayıp toptan yükseldiği ancak kuzey kesiminin ise kıvrımlandığı tespit edilmiştir. 27 Harita 2. Çalışma Alanın Jeoloji Haritası

5 İsmail Ege Çalışma alanımızın en genç birimlerini Nusaybin ilçe merkezi çevresindeki ova kesimindeki Kuvaterner dolguları ile vadi tabanındaki alüviyonlar oluştururlar (Kılıç, 2008). Midyat Formasyonu büyük ölçüde Orta-Eosen transgresyonu neticesinde birikmiş olan kalkerlerle temsil edilir. Yöre Oligo-Miosende karalaştıktan sonra, Üst Miosende başlayıp Pliosen boyunca (olasılıkla Pleistosende)süren tektonik hareketler sebebiyle sürekli aşınım alanı olarak belirmiştir (Güney, 1989; İlhan, 1976; Türkünal, 1980; Kılıç, 2008) (Harita 2, 3). 28 Harita 3. Nusaybin ve Yakın Çevresinin Jeoloji Haritası (Kılıç 2008 den) 2. BEYAZSU ÇAYI VADİSİNİN JEOMORFOLOJİK ÖZELLİKLERİ Orta Eosen kalkerlerinden meydana gelen Beyazsu Vadisi Kuzey Güney istikametinde açılmış tabanlı vadi durumundadır. Vadinin yamaçlarında azda olsa kayşat malzemelerine rastlanılır. Beyazsu Vadisi nin hem vadi yamaçlarında hem de yakın çevresinde lapya, dolin, uvala ve mağaralardan oluşan karstik şekillere yoğun olarak rastlanılmaktadır. Beyazsu Vadisi nin yukarı çığırında platoluk alanda uvala kompleksleri flüviyo-karstik süreçler tarafından kapılarak vadi tabanı durumuna dönüşmüştür. Çalışma alanın güney kısmındaki dağlık alanlardan ovalık alanlara geçiş noktasında bir dizi birikinti koni ve yelpazeleri gelişmiştir. Beyazsu Vadisinin ağız kısmında Beyazsu Çayının taşımış olduğu sedimentlerin etrafa yayılması ile Nusaybin Ovası oluşmuştur. Tektonik yükselimin etkin olduğu sahamızda alçak ve yüksek plato alanları belirmiştir (Harita 4).

6 Beyazsu Çayı Vadisi nin (Nusaybin/Mardin) Jeomorfolojisi 29 Harita 4. Beyazsu Çayı Havzasının Jeomorfoloji Haritası Çalışma sahasında en yüksek noktayı plato alanında Bagok (1254 m) ve Ömeryan (1100 m) Tepeleri oluşturmaktadır (Kılıç, 2008). Bu zirvelerin hemen bir alt kesiminde yükseltisi metreler arasında olan Beyzsu çayı ve yan kolları tarafından yarılmış yüksek platolara, metreler arasında ise alçak platolara rastlanılır. Beyasu vadisinin ağız kısmının bulunduğu Nusaybin ilçe merkezinin yer aldığı alanda yaklaşık metrelerde ise ovalık alan yeralmaktadır (Şekil 1).

7 İsmail Ege Şekil 1. Mardin-Midyat Platosunun Kuzey Güney İstikametinde Profili 2.1. Yüksek Platolar Çalışma alanımızın yaklaşık m. arasındaki yükseltilerde yüksek platolar görülür. Mardin-Midyat Platosunun bir kısmını oluşturan bu yüksek plato alanı ana uzanışa paralel olarak kuzeybatı -güneydoğu istikametindedir. Plato üzerinde birçok uvala alanı dış drenaja bağlanarak vadi tabanı görünümünü almışlardır. İçerisinde % 50 oranında kil bulunduran Lütesiyen yaşlı kireçtaşları yatay yapı üzerinde hızlı bir karstlaşmaya uğramış ve oldukça dalgalı bir plato alanı ortaya çıkmıştır. Plato alanı üzerindeki akarsular genellikle menderesli olarak akış göstermektedir. Bu durum plato üzerinde eğimin çok düşük olduğunu akarsuların araziye gömük menderesler şeklinde yerleştiğini ortaya koymaktadır (Harita 5). 30

8 Beyazsu Çayı Vadisi nin (Nusaybin/Mardin) Jeomorfolojisi 31 Harita 5. Yüksek Platolar 2.2. Alçak Platolar Çalışma alanımızda metreler arasında yer alan ve birçok yerde de az eğimli yamaçlara tekabül eden alçak plato alanlarına rastlanılmaktadır (Harita 6). Mardin-Midyat Platosu nun kuzey-güney yönlü sıkışma tektoniğine bağlı olarak oluşması sonucunda bazı alanlarda antiklinal ve senklinaller oluşurken bazı alanlarda ise toptan yükselimler ve bu yükselimlere bağlı olarak kırılmalar meydana gelmiştir. Platonun güneyindeki kırılmalara bağlı olarak alçak platoların ortaya çıktığı düşünülmektedir. Alçak plato alanları yüksek plato alanlarına göre daha dar alanlıdır. Plato alanı kuzey - güney yönlü daimi ve mevsimlik akarsular tarafından parçalanmış durumdadır.

9 İsmail Ege 2.3. Nusaybin Ovası Harita 6. Alçak Platolar Suriye düzlüklerinin kuzey kenarını oluşturan ve platoluk alan ile Türkiye-Suriye sınırı arasında yer alan ova kesimi Kuvaterner dolgularından meydana gelmektedir. Yüksekliği m arasında değişen ovanın kuzeyden güneye doğru alçalan çok hafif bir eğimi vardır. Kuvaterner dolguları Neojen kalkerleri üzerinde yer alır ve ovanın oluşumu ve gelişimi günümüzde de sürmektedir. Birçok yerde ova hafif dalgalı bir görünüme sahiptir. Nusaybin tarımının en önemli etkinlik alanı olan ova, kuzeydeki engebeli alandan akarsuların getirdiği aşıntı, sürüntü maddelerinin oluşturduğu birikinti koni ve yelpazelerinin zamanla büyüyerek birbirlerine bitişmeleriyle bugünkü görünümünü almıştır (Kılıç 2008). Bu oluşumda en büyük paya Beyazsu Çayı ve yan kolları sahiptir. Bu hali ile Nusaybin Ovası, belirtilen piedmont ovasının bir parçası durumdadır Birikinti Koni ve Yelpazeleri Platoluk alandan ovaya geçiş noktasında birikinti koni ve yelpazelerine rastlanılır (Harita 6). Birikinti koni ve yelpazelerinin üzerinde eğim oldukça düşük olup (%0-5) platoluk alana doğru nispeten artar (5-6). Sahamızda karstlaşmanın etkisinden dolayı birikinti koni ve yelpazeleri fazla değildir. Bu alanlar aynı zamanda kuru tarımın yapıldığı alanlara karşılık gelmektedir. 32

10 Beyazsu Çayı Vadisi nin (Nusaybin/Mardin) Jeomorfolojisi 2.5. Kayşat Konileri Çalışma alanı içerisinde özellikle vadi kenarlarında eğimin (% 40-70) fazla olduğu yerde kayşat konilerine rastlanılır. Fiziksel ayrışma sonucunda oluşmakta olan kayşat malzemeleri çalışma alanımız içerisinde sınırlı alanlarda bulunmaktadır. Kayşat konilerine en fazla Beyazsu Vadisinin yamaçlarında yoğunlaşmaktadır. Çalışma alanı içerisinde sıcaklık farkının çok yüksek olması fiziksel ayrışmayı artırmaktadır Vadiler Nusaybin yöresindeki vadileri üç guruba ayırabiliriz: Beyazsu Çayı (eski adı Çağçağa), (en eski adı Korgarbonizra) suyunun içinde aktığı antesedant yarma vadi, yüksek plato alandaki kertik vadiler ve ovadaki kuru dere yarıntılarıdır (Kılıç 2008). Beyazsu Çayı Vadisi tabanlı bir vadi olup yamaçları oldukça diktir (Şekil 2). Bu yamaçlarda eğim % arasında değişir (Foto 1). 33 Şekil 2. Beyazsu Vadisinin Enine Profili

11 İsmail Ege Foto 1. Beyazsu Çayı Vadisi Beyazsu Çayı Vadisi nin bir diğer kolunu yukarı kesimde Karasu Çayı Vadisi oluşturmaktadır. Beyazsu Çayı Vadisi nin aşağı çığırı tamamen kuzey-güney istikametinde iken, yukarı çığırdaki Karasu Çayı Vadisi tamamen kuzeybatı-güney doğu istikametindedir. Bu doğrultu platonun genel uzanış eksenine paraleldir. Platonun uzanış ekseni Beyazsu Çayı Vadisi nden itibaren doğu kesimde ise güneybatı-kuzeydoğu istikametini almaktadır. Bu durum Beyazsu Çayı Vadisi nin iki doğrultu ekseni arasındaki en düşük yükseltiye sahip alanda vadinin kurulmuş olduğunu göstermektedir. Plato alanlarındaki vadiler fazla derin değildir; vadi tabanları birçok yerde V profilli olmakla beraber uvalaları kaptıkları alanlarda ise tabanlı vadi karakterindedir. 34 Ovada gelişen vadilerin de derinlikleri fazla değildir. Yazın kuruyan ve yağışlı mevsimde yatağında su bulunduran bu vadiler derine gömülememişlerdir. Beyazsu Çayı Vadisi Nusaybin içerisinde ve ovada ancak 2 metrelik bir derinliğe sahiptir Karstik Şekiller Beyazsu Vadisi nin (taban kısmı hariç) yamaçları ve yakın çevresi tamamen kalkerlerden oluşan bir yapı göstermektedir. Bu nedenle alanımızda karstik şekiller de oldukça yaygındır. Karstlaşma her litolojide aynı şiddette ve aynı özelliklerde gerçekleşmez (Alagöz, 1944; Nazik 1992; Doğan, 1996, 2004; Zeybek, 2003, 2004; Ege, 2005, 2014, 2015). Litolojinin karakteri karstlaşma şeklini ve şiddetini belirleyen en önemli etkendir. Beyazsu Vadisinin içerisinde geliştiği Mardin-Midyat platosunu oluşturan kalkerler bünyelerinde yaklaşık olarak %50 oranında kil bulundurmasından dolayı killi kireçtaşı karakterindedir. Bu nedenle sahada karstlaşma çok hızlı bir şekilde gerçekleşmekte ve çok hızlı bir şekilde ortadan kalkmaktadır. Burada bir mukayese yapacak olursak karstlaşma jips kayatuzu üzerindeki kadar hızlı değil ancak Paleozoyik ve Mesozoyik yaşlı saf kireçtaşları üzerindeki kadar da yavaş ve karakteristik

12 Beyazsu Çayı Vadisi nin (Nusaybin/Mardin) Jeomorfolojisi değildir. Çalışma alanı içerisinde karstik şekil olarak en çok dikkati çekenler lapyalardır. Beyazsu Çayı Vadisi nin yamaçlarında kanalcıklı, oluklu ve tava şeklinde (kamenitsa) lapyalara rastlanılmaktadır (Foto 2). 35 Foto 2. Tava (kamenitsa) Şeklinde, Delikli, Kanalcıklı ve Oluklu Lapyalar Lapyalar eğimli olan yamaçlarda gelişmişlerdir. Çok karakteristik balık kılçıkları dizaynına benzer düzenli şekillerin ortaya çıkmasında eğim çok büyük bir öneme sahiptir. Aynı litolojinin az eğimli yamacında çözünme fazla olup düzenli şekiller ortaya çıkarken diğer tarafında pürüzsüz bir yüzey gözükmektedir. Çalışma alanında nemli iklim koşullarında oluştuktan sonra daha kurak bir döneme girilmesi nedeniyle mağaraların gelişmesi durmuş denilebilir. Mağaraların büyüklüğü, derinliği çok fazla değildir; bir ya da iki küçük galeriye sahiptirler (Kılıç, 2008; Foto 3). Bu durumun ortaya çıkmasında sahanın killi kireçtaşlarından oluşması en önemli etkendir.

13 İsmail Ege 36 Foto 3. Beyazsu Çayı Vadisi Kenarında Gelişmiş Mağaralar Çalışma alanı içerisinde dolin ve uvalalara sınırlı alanda rastlanılmaktadır. Jeolojik yapının yatay olması karstlaşmayı nispeten sınırlandırmaktadır. Dolinlerin oluşumundan sonra, dolinlerin birleşmesi ile oluşan uvalalar da birleşimlerini sürdürmüşlerdir. Birçok yerde uvalalar vadi tabanı durumuna geçmişlerdir. Plato üzerinde ve Beyazsu Çayının birçok yan kolu uvalalar içerisinde akış göstermektedir. Yüksek platolar içerisinde en karakteristik uvala Şenköy ve Midyat Uvalalarıdır (Foto 4). Birçok dolinin birleşmesinden meydana gelen uvala alanları ve dolinler küçük tarım alanları halinde kullanılmakta olup, sığ ve taşlı bir toprak yapısına sahiptirler.

14 Beyazsu Çayı Vadisi nin (Nusaybin/Mardin) Jeomorfolojisi Foto 4. Şenköy Uvalası 37 Foto 5. Midyat yakınındaki Budaklı Uvalası ve dolinler. 3. JEOMORFOLOJİK GELİŞİM Midyat Formasyonu büyük ölçüde Orta Eosen transgresyonu neticesinde birikmiş olan kalkerlerle temsil edilir (Midyat karbonatları). Alt kısmı kireçtaşı, üst kısmı dolomitten oluşan bu seri bölgede en yaygın ve türdeş Tersiyer formasyonudur. Yöre Oligo-Miosen de karalaştıktan sonra, Üst Miosen de başlayıp Pliosen boyunca (Olasılıkla Pleistosen de de) süren

15 İsmail Ege tektonik hareketler sebebiyle sürekli bir aşınım alanı olarak belirmiştir (Güney, 1989; İlhan, 1976; Türkünal, 1980). Yörenin en yüksek noktasını oluşturan Bagok Dağı (1254 m) ve Ömeryan Dağı (1100 m) ile ova kenarı (550 m) arasında iki aşınım yüzeyi oluşmuştur. Yükseltinin kuzeyden güneye doğru azaldığı bu alanda K-G yönlü sıkıştırma etkisiyle D-B doğrultusunda, kıvrılmalar sonucunda antiklinaller ve senklinaller oluşmuştur. Morfolojik evrim içerisinde ilk eğime göre kurulan akarsu ağı da K-G yönlü konsekant akarsulardır. Kıvrım olayları sırasında, kıvrım eksenlerini kesen akarsular aşındırmalarını sürdürmüşler ve ilk aşınım yüzeyi oluşuncaya kadar bu aşınıma etki eden faktörler değişmemiştir. İlk aşınım yüzeyi oluştuktan sonra, bir gençleşmeye bağlı olarak, bu yüzeyde yarılmaya ve parçalanmaya başlamıştır. Böylece aşınımın ilerlemesiyle, ikinci aşınım yüzeyi de gelişmiştir. Yukarıda da belirtildiği gibi aşınım yüzeylerinde güneyden kuzeye doğru aşamalı bir yükseliş vardır. Bu yükselme, özellikle alçak aşınım yüzeyinde daha belirgin olup, 550 m den 750 m ye çıkar. Bu durum, aşınım döngüsünde yüzey oluşumunun karakterinden gelir. Bu aşınım yüzeyi üzerinde bulunan tepeler m. lerdeki aşınım yüzeyi ile aynı yükseklikte bulunurlar. Bunlar ilk aşınım yüzeyinin kalıntısı niteliğindedir. İlk aşınım yüzeyi üzerinde yükselen Bagok Dağı, Ömeryan Dağı ve m arasındaki yükseltiler, büyük bir olasılıkla, karalaşan eski yüzeyin aşınmış, kalıntı tepeleridir (Güney, 1989). 4. BEYAZSU VADİSİNDE DOĞAL ORTAM İNSAN İLİŞKİSİ Günümüzde insanlar çak yoğun bir koşturmaca içerisindedir. Sürekli stres yüklenen insanlar Coğrafi güzelliklerden (doğal ortamdan) yararlanarak rahatlama ihtiyacı duyarlar. Birçok insanın dinlenmek için tercih ettiği mekanlar su kaynaklarının bulunduğu yerlerdir. Beyazsu Vadisi içerisinde ki Beyazsu su kaynakları ile oldukça önemli bir Rekreasyon merkezi durumuna gelmiştir. Uzun ve sıcak geçen yaz mevsiminde yöre insanı günübirlik dinlenme yeri olarak Beyazsu Vadisini tercih etmektedir. Beyazsu Vadisinin iklim özelliklerini en iyi yansıtan Nusaybin ilçesinin iklim verileridir. Buna göre Nusaybin de yıllık ortalama yağış miktarı 470,2 mm Yıllık Ortalama Sıcaklık ise 18,9 C dir (Tablo 1 ve şekil 3). 38 Aylar Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs HaziranTemm. Ağust. Eylül Ekim Kasım Aralık Yıllık Ort. Ortalama Sıcaklık ( C) 6,2 7,6 11,3 16,6 22,8 29,1 32,6 31,4 27,1 20,7 13,5 7,9 18,9 Ortalama Yük. Sıck.( C) 10,7 12,6 16,8 22,4 29,4 36,1 40,2 39,5 35, ,5 12,5 25,3 Ortalama Yağış (mm) 84,2 72,9 75,3 57,8 31,1 2,6 0,4 0 0,7 21,4 37,6 86,2 470,2 Tablo 1. Nusaybin İlçesinin İklim Verileri (Kılıç 2008 den) Verilerden de anlaşıldığı üzere Nusaybinde (Beyazsu Vadisinde) Haziran Temmuz Ağustos ve Eylül Aylarında sıcaklıklar 27 C nin üzerinde bir ortalamaya sahiptir. En Yüksek Sıcaklıklar Temmuz (40,2 C) ve Ağustos (39,5 C) aylarında gözükür. Şimdiye kadar ölçülmüş en yüksek sıcaklık 47.5ºC dir (30 Temmuz 2000) (Nusaybin Meteoroloji İstasyonu) (Kılıç 2008 den).

16 Beyazsu Çayı Vadisi nin (Nusaybin/Mardin) Jeomorfolojisi Grafik Başlığı Ortalama Yağış (mm) Ortalama Sıcaklık ( C) Şekil 3. Nusaybin de Aylara Göre Yıllık Ortalama Sıcaklık ( C), En Yüksek Ortalama Sıcaklık ( C) ve Ortalama Yağış Miktarı (mm). Yukarıda ki veriler doğrultusunda Beyazsu Vadisi çöl sıcaklığının içerisinde adeta bir vaha özelliği yansıtmaktadır. Savur-Midyat çevresinden birçok suyun toplanmasıyla oluşan Çağçağa suyunu (Beyazsu Çayını) iki kaynak güçlendirir. Karasu ve Beyazsu kaynağı. 4.2 m³/sn akımı olan Karasu Nusaybin in 8 km kuzeyinden, 4 m³/sn akımlı Beyazsu kaynağı ise 2 km kuzeyden yüzeye çıkarlar. Bu iki kaynağın sularının birleşmesiyle Çağçağa suyu 10 m³/sn akımı olan bir akarsu olarak ve yaz kış kurumadan akabilme durumunu kazanır (Güney, 2001). Oldukça serinletici bir etkiye sahip olan bu su kaynaklarının çevresinde Çınar ağaçlarının altında, hatta bazı kısımlarda bizzat Beyazsu Çayı üzerine inşa edilen tahtlar mevcuttur. Gür Çınar, Söğüt ve Kavak ağaçları altında oldukça koyu bir gölge durumu mevcuttur. Bölgede sıcaklardan bunalan insanlar Vadi içerisinde kuzeyden güneye doğru kilometrelerce alanda inşa edilmiş mesire yerlerinde stres atmak ve dinlenmek için gelirler. Bu mesire alanına Başta Midyat olmak üzere Nusaybin, Gercüş, Mardin Merkez ve Kızıltepe ilçelerinden yoğun bir ziyaretçi akını söz konusudur. Sadece Mardin il sınırları içerisinden değil Batman, Diyarbakır, Siirt, Şırnak gibi illerden de Beyazsu ya Rekreasyon amaçlı gelenler sözkonusudur (Foto 6). 39 Beyazsu Vadisinde Mesire alanı olarak kullanım dışında yoğun bir bağ bahçe tarımı söz konusudur. Vadinin iki tarafında mevcut su kanalları ile uygun eğim doğrultusunda kilometrelerce uzaklara kadar ulaştırılan kanaletler yardımı ile sahada yoğun bir sulu tarım yapılmaktadır.

17 İsmail Ege Foto 6. Beyazsu Vadisinde Rekreasyon Faaliyetleri 5. SONUÇ Mardin-Midyat platosu Orta Eosen kalkerlerinden meydana gelmiştir. Güney kuzey yönlü sıkışma tektoniğinin etkisiyle yükselen plato alanında tabakalar yatay konumda olup güney kesimde ise nispeten monoklinaldir. 40 Çalışma alanında iki kademede yükselti basamağı tespit edilmiş olup bunlar alçak ve yüksek plato alanları olarak açıklanmıştır. Yüksek Plato sahası metreler arasında, Alçak plato sahası ise metreler arasında yükselti değerlerine sahiptir. Sahada karstik şekillerden olan lapya, dolin, uvala ve mağaralara rastlanır. Sahamın nispeten killi kireçtaşlarından meydana geldiği için sahamızda çok derin mağaralar gelişmemiştir. Uvalalar Plato üzerinde yoğunlaşmaktadır. Midyat şehri oldukça karakteristik bir uvala üzerinde kurulmuştur. Plato üzerindeki uvalaların birçoğu akarsular tarafından kapılarak dış drenaja bağlanmış durumdadır. Nusaybin Yöresinin en önemli akarsuyu her mevsim akış gösteren Beyazsu ve Karasu kaynaklarıdır. Diğer akarsular mevsimliktir. Beyazsu kaynağı. 4.2 m³/sn akımı olan Karasu Nusaybin in 8 km kuzeyinden, 4 m³/sn akımlı Beyazsu kaynağı ise 2 km kuzeyden yüzeye çıkarlar. Bu iki kaynağın sularının birleşmesiyle Çağçağa suyu 10 m³/sn akıma sahiptir. Çalışma alanındaki en karakteristik vadi Beyazsu Çayı Vadisidir. Tamamen tabanlı vadi özelliği göstermekte olup yamaçları oldukça diktir. Güney kesimde K-G istikametinde uzanan bu vadi yukarı çığırda KB-GD istikametindedir. Beyazsu Çayı Vadisi yukarı çığırda KB-GD istikametinde olan bir diğer Karasu Çayı Vadisi ile de birleşmektedir. Çalışma alanımızın içerisinde diğer vadiler V karakterinde olup derinlikleri de çok fazla değildir. Çalışma sahasında birikinti koni ve yelpazelerine platoluk alandan ovaya geçiş noktalarında kayşat konilerine ise vadi yamaçlarında rastlanılmaktadır. Karstik şekillerden

18 Beyazsu Çayı Vadisi nin (Nusaybin/Mardin) Jeomorfolojisi dolinlere ve Uvalalara sınırlıda olsa rastlanılmaktadır. Dolinler ve uvalalar birçok yerde bozulmuş konumdadırlar. Karstik şekillerden en yoğun olarak lapyalar a rastlanılır. Beyazsu Vadisi ve yakın çevresi neotektonik dönemde meydana gelen yükselim sonrasında üzerine yerleşen akarsular tarafından şekillendirilmiştir. Şekillendirmede sahanın kırıklı yapısı da oldukça büyük bir öneme sahiptir. Beyazsu Vadisi içerisindeki Beyazsu Çayı üzerine kurulmuş olan mesire yerleri önemli bir rekreasyon alanını oluşturmaktadır. Bu durum vadinin çöl içerisinde vaha özelliği göstermesinden kaynaklanmaktadır. Beyazsu Vadisinde Rekreasyon faaliyetlerinin dışında yoğun bir bağ bahçe tarımı yapılmaktadır. Yapılan tarımsal faaliyetin karakteri sulu tarım niteliğindedir. 5.KAYNAKLAR ALTINLI, E., 1966, Doğu ve Güneydoğu Anadolu nun Jeolojisi(ikinci Kısım), MTA Dergisi No:67, ANKARA ALTINLI, İ. E., 1952, Siirt Güneydoğusunun Jeolojik İncelenmesi, MTA Rapor No:1977 ANKARA ALTINLI, İ.,E., 1963, 1/ Ölçekli Türkiye Jeoloji İzahatnamesi:MTA Enst. Yayınları, ANKARA Haritası Cizre Paftası ve ARSLAN, H., Karadoğan, S., 2007, Makalelerle Mardin 2 Ekonomi-Nüfus-Kentsel Yapı, Mardin Şehrinin Situasyonun ve Yer Seçiminde Etkili Olan Coğrafi Faktörler Mardin Tarihi ihtisas Kütüphanesi, Yayın No:8 41 ATALAY, İ. & Mortan, K. (2006 ), Türkiye Bölgesel Coğrafyası. İnkılap Kitabevi Yay., İstanbul. ATALAY, İ. (1987), Türkiye Jeomorfolojisine Giriş, Ege Üniversitesi Basımevi, İzmir. ATALAY, İ. (2002) Türkiye nin Ekolojik Bölgeleri (Ecoregions of Turkey). Orman Bakanlığı Yay No: 163, Ankara. ATALAY, İ. (2006 ) Toprak Oluşumu, Sınıflandırılması ve Coğrafyası. Meta Basım Matbaacılık, İzmir. ATALAY, İ., 1991), Türkiye nin Karstik Alanlarında Toprak Oluşumu,Jeomorfoloji Der. S:19, s , Ankara DOĞAN, U., (1996), Polye ve Fluvio-Karstik Depresyonlar (Seydişehir in Güneybatısından Örnekler). Türkiye Coğrafyası Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi 5, DOĞAN, U., (2004), Dolin Sınıflandırmasında Yeni Yaklaşımlar. G.Ü, Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt 24, Sayı:1, sy:

19 İsmail Ege EGE, İ., (2005), Göksu Boğazının Jeomorfolojik Özellikleri, Türk Coğrafya Kurumu ve İ.Ü. Edebiyat Fakültesi, Prof. Dr. İsmail Yalçınlar Sempozyumu, Bildiriler Kitabı, İstanbul EGE, İ., (2014), Amik Ovası ve Yakın Çevresinin Jeomorfolojisi, Doğu Mat Grup Matbaa Tic. Ltd. Sti., Malatya EGE, İ., (2015), Maymunlar Mağarası (Antakya/HATAY), Monkeys Cave. ASOS JOURNAL, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 3, Sayı: 15, Eylül 2015, s Doi Number : FORD, D. C., WILLIAMS, P. W. (1989), Karst Geomorphology and Hydrology. Unwin Hyman Ltd. London GÜNEY, E. (1989), Nusaybin de Coğrafya Araştırmaları. Diyarbakır. (Yayınlanmamış). GÜNEY, E. (2001), Türkiye Hidrografyası. Dicle Üniversitesi Eğitim Fakültesi Yayınları, Diyarbakır. İLHAN, E. (1976), Türkiye Jeolojisi. ODTÜ Mühendislik Fak.Yay No: 51, Nuray Matbaası, Ankara. İLHAN, E., (1969), Türkiye Tektoniğinin Jeomorfolojisi İle İlişkisi, Jeomorfoloji Dergisi, No:1 ANKARA İZBIRAK, R., (1977), Sistematik Jeomorfoloji, Harita Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara 42 KARADOĞAN, S. ve Coşkunsu, G., (2013), Karst Kenar Ovalarının Oluşumuna Bir Örnek: Mardin Kuzeyi Büyükdere Depresyonu ve Jeoarkolojik Özellikleri, UJES 2012 Bildiriler Kitabı, Sy: KAYA, A. C., (2008), Midyat Taşının Kaplama Ve Yapıda Kullanılabilirliğinin Araştırılması, Çukurova Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Maden Mühendisliği Anabilim Dalı, (Yayımlanmamış) Yüksek Lisans Tezi, Adana KILIÇ, T., (2008), Nusaybin in Fiziki Coğrafya Özellikleri D.Ü. Ziya Gökalp Eğitim Fakültesi Dergisi 10, MTA 1992, Genel Müdürlüğü Doğu Akdeniz Bölge Müdürlüğü, Gaziantep İli Jeolojik Özellikler MTA, 2002, Türkiye Jeoloji Haritası, Diyarbakır Paftası, ANKARA NAZİK Lütfi, (1992), Beyşehir Gölü Güneybatısı ile Kembos Polyesi Arasının Karst Jeomorfolojisi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Deniz Bilimleri ve İşletmeciliği Enstitüsü, İstanbul PEKCAN, N., (1999), Karst Jeomorfolojisi, Filiz Kitapevi, İstanbul

20 Beyazsu Çayı Vadisi nin (Nusaybin/Mardin) Jeomorfolojisi SELÇUK Biricik, A., (1975), Mardin ve Mücavir Mıntıkasının Strüktür ve Jeomorfolojisi, Türk Coğrafya Dergisi, s.26, İstanbul SÖZER, A.N,. (1984), Güneydoğu Anadolu nun Doğal Çevre Şartlarına Coğrafi Bir Bakış, Ege Coğ. Derg.Sayı:2, sf:8-30, İZMİR SÜR, A., (1994), Karstik Yerşekilleri ve Türkiye den Örnekler, Ank. Ünv. Türkiye Coğ. Arş. ve Uygulama Mer. Der. S:1-29 Ankara ŞENGÜN, T. ve Poyraz, Z., (2008), Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgesinin Doğal Ortam Özelliklerinin Terör Faaliyetleri ve Sınır Güvenliği Açısından Değerlendirilmesi, Doğu Coğrafya Dergisi Cilt: 13, Sayı:20 TOLUN, N. (1962) 1/ Ölçekli Türkiye Jeoloji Haritası: Diyarbakır Paftası ve İzahnamesi (Tertipleyenler: Cahit ERENTÖZ & İhsan KETİN)., MTA Enst.Yay., Ankara. TOLUN, N., Ternek, Z., (1952), Mardin Bölgesinin Jeolojisi, Türkiye Jeoloji Kurumu Bülteni, Cilt:3, Sayı:2, ANKARA TÜRKÜNAL, S. (1980) Doğu ve Güneydoğu Anadolu nun Jeolojisi. TMMOB Jeoloji Mühendisleri Odası Yayını: 8., Ankara. YILDIRIM, A., (2003), Gercüş Antiklinali ve Çevresinin Jeomorfolojik Özellikleri, Marmara Coğrafya Dergisi, Sayı:8, İstanbul 43 YILDIRIM, A. ve Karadoğan, S., (2011), Raman Dağları Güneyinde (Dicle Vadisi) Morfometrik Ve Morfotektonik Analizler YILMAZ, E., Duran, O., (1997), Güneydoğu Anadolu Bölgesi Otokton ve Allokton Birimleri Stratigrafi Adlama Sözlüğü, syf.292., Ankara ZEYBEK, H. İ., (2003), Akdağ ın (Tokat) Doğal Ortam Özellikleri ve Turizm Potansiyeli. Doğu Coğrafya Dergisi, 8(9), 117 ZEYBEK, H. İ., (2004), Türkiye de Karstik Alanların Korunma Gerekliliği ve Alınabilecek Bazı Önlemler. Doğu Coğrafya Dergisi, Cilt:9 Sayı:11,