ALABALIK ÜRETİMİNİN ELAZIĞ İLİ EKONOMİSİNE KATKISI

Transkript

1 ALABALIK ÜRETİMİNİN ELAZIĞ İLİ EKONOMİSİNE KATKISI Erol ÖZTÜRK 1 Orhan GÜNDÜZ 2 İlhan CANPOLAT 1 F. Tuğba ÇÖTELİ 1 erol_ozturk42@hotmail.com orhangunduz@inonu.edu.tr ilhan.canpolat@gthb.gov.tr tugbacoteli@gmail.com 1 Su Ürünleri Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü, Elazığ 2 İnönü Üniversitesi Battalgazi Meslek Yüksekokulu, Malatya ÖZET Bu araştırmada alabalık üretiminin Elazığ iline katkısı incelenerek, üretiminin gelecekte nasıl bir seyir izleyeceği hakkında öngörüler yapılmıştır. Alabalık üretimi Türkiye de su ürünleri yetiştiriciliğine verilen desteklerle birlikte hızla yükselme göstermiştir. İç sularda alabalık yetiştiriciliğinde Elazığ ili hem üretim miktarında hem de üretim artış hızında önde gelmektedir. Elazığ ekonomisinde alabalık üretimi ikinci büyük sektör durumundadır. Üretilen balığın yaklaşık %10 u ilde kurulu bulunan balık işleme fabrikasında işlenerek ihraç edilmektedir yılları arasını kapsayan zaman serisi verileriyle ARIMA modeli kullanılmış ve ilerleyen yıllarda üretimin azda olsa yükseleceği öngörülmüştür. Anahtar Kelimeler: Alabalık, Elazığ, ARIMA, ekonomi, katkı THE CONTRIBUTION OF TROUT PRODUCTION TO ELAZIG ECONOMY ABSTRACT In this research, the contribution of the trout farming to the Elazig was investigated and also was forecasting the future tendency in the region. The trout farming has been increased by the subsidies in Turkey, as well as Elazig. Elazig, in inland waters, has leader both the trout production and production growth rate in Turkey. Since contribution to the employment, GDP, production etc., the trout farming has second major sector in Elazig economy. About ten percentage of the produced trout has been exported by the fish processing factory in Elazig. To the forecasting, the ARIMA model was used. The results of forecasting showed that the trout production will increase at least rate in Elazig. Keywords: Trout, Elazig, ARIMA, economy, contribution 185

2 1.GİRİŞ Dünya nüfusunun hızla artmasıyla birlikte yeterli ve dengeli beslenmenin önemi daha da artmaktadır. İnsan beslenmesinde protein ihtiyacının karşılanmasında su ürünlerinin yeri çok önemlidir. Avcılık yolu ile su kaynaklarımızdan daha fazla balık elde etmek mümkün olmadığından balık üretiminin artırılmasının tek yolu su ürünleri yetiştiriciliğinden geçtiği uzmanlarca ifade edilmektedir. Bu durum, su ürünleri yetiştiriciliğinin dünya için vazgeçilmez bir faaliyet olduğunu göstermektedir. Alabalık dünyada en çok yetiştirilen balıklardan biridir. Ülkemiz alabalık yetiştiriciliğinde Avrupa da lider konumdadır. Hızla yükselen bir sektör olan alabalık yetiştiriciliğinde büyük su kaynaklarımız sayesinde ülkemizde önemli gelişmeler kaydedilmiştir. Balık yetiştiriciliği, üç tarafı sularla çevrili olan ve zengin iç su kaynaklarına sahip olan ülkemiz için çok büyük öneme sahiptir. Ülkemizde 8,300 km kıyı şeridi, yaklaşık 24 milyon ha deniz alanı yanında 200 doğal göl, 700 ün üzerinde baraj gölü ve toplam yüzey alanı 1,4 milyon ha dan fazla olan 1000 in üzerinde gölet vardır. Ayrıca ortalama 178 bin km uzunluğundaki 33 adet akarsuyla birlikte toplamda 26 milyon hektarlık su ürünleri üretim alanına sahiptir(doğan, 2003). Su ürünleri yetiştiriciliği tüm dünyada olduğu gibi son 10 yılda ülkemizde de önemli ölçüde artış göstermiştir. Birleşmiş milletler Gıda ve Tarım Örgütü (FAO) su ürünleri yetiştiriciliği sektörünü dünyada en hızlı büyüyen gıda sektörü olarak belirlemiştir (Öztürk, 2011). Sektörün son 10 yılda ortalama % 6,6 büyüdüğü belirlenmiştir(yazıcıoğlu, 2015). Dünya da toplam su ürünleri üretimi yaklaşık olarak 160 milyon ton civarındadır. Bunu 90 milyon tonu avcılık yolu ile 70 milyon tonu ise yetiştiricilik ile elde edilmektedir. Su ürünleri yetiştiriciliğinde Çin, Hindistan, Endonezya, Vietnam, Bangladeş ve Norveç ilk sıralarda yer almaktadırlar. Türkiye nin dünyadaki üretimdeki payı yaklaşık 233,000 tonluk üretimle % 0.03 civarındadır(fao, 2016). Su ürünleri üretim istatistiklerine bakıldığında Türkiye de 2005 ile 2015 yılları arasında su ürünleri yetiştiriciliğinde yaklaşık % 97, alabalık yetiştiriciliğinde % 125 lik bir artış gerçekleşmiş olduğu görülmektedir. Avrupa Birliği ülkeleri ile kıyaslandığında Türkiye alabalık yetiştiriciliği üretiminde birinci sırada yer almaktadır. Ülkemizde hızla gelişmiş olan balık yetiştiriciliği sektöründe ağırlıklı olarak levrek, çipura ve alabalık yetiştiriciliği yapılmaktadır. Bazı bölgelerde tilapia, kalkan, sazan gibi balıkların üretimi yapılsa da bunların miktarı oldukça düşük düzeydedir. Levrek ve çipura yetiştiriciliği deniz suyunda, alabalık yetiştiriciliği ise iç sularda tatlı suda yapılmaktadır. Türkiye de alabalık yetiştiriciliğinde Elazığ, Muğla, Kayseri, Burdur ve Malatya illeri önde gelmektedir. Yıllık toplam alabalık üretiminin yaklaşık % 47,2 si bu beş ilde yapılmaktadır. Elazığ ili alabalık üretiminde 2013 yılında 14,286 ton üretimle Türkiye nin toplam alabalık üretiminin %13,2 sini gerçekleştirerek birinci sıraya yerleşmiştir yılından sonra bu güne kadar alabalık üretimindeki yükseliş hızı en çok Elazığ ilinde gerçekleşmiştir. Üretim miktarı 279 tondan 14,286 tona yükselerek 10 yılda yaklaşık %4,800 oranında bir artış sağlanmıştır. Bu artışlarda 2004 yılından itibaren su ürünleri yetiştiriciliğine verilen desteklerin etkisinin çok büyük olduğu düşünülmektedir. Bununla birlikte 2013 yılından sonra üretim artışı durmuş ve son iki yılda düşüş eğilimi göstermeye başlamıştır. Yetiştiricilik desteklerinin etkisiyle hızla yükselen üretim miktarının, girdi fiyatlarındaki yükselmeler (özellikle yem fiyatlarının hammadde yetersizliği nedeniyle yüksek talep karşısında aşırı yükselmesi), yem kalitesinin düşmesi, balık fiyatlarının sabit kalması, yeni pazarların bulunamayışı ve destekleme miktarının artmaması gibi nedenlerle düşüş eğilimine girdiği tahmin edilmektedir. 186

3 Bu durumun gelecekte nasıl şekilleneceği hem Elazığ ili su ürünleri sektörü hem de karar alıcılar açısından önemlidir. Bunun için geleceğe yönelik bilimsel projeksiyonların yapılması önemli görülmektedir. Bu çalışmada alabalık üretiminin Elazığ iline katkısı incelenmiş ve hızlı bir şekilde artan üretimin meydana getirdiği etkiler değerlendirilmeye çalışılmıştır. 2.MATERYAL VE YÖNTEM Bu çalışmada kullanılan alabalık üretimi, desteklemesi ve dış ticaretine ilişkin veriler Balıkçılık ve Su Ürünleri Genel Müdürlüğü, Elazığ İl Gıda Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü, Türkiye İstatistik Kurumundan temin edilmiştir. Yanı sıra, Fırat Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi ve Elazığ Valiliği tarafından konu ile ilgili yapılan çalışmalardan da faydalanılmıştır. Araştırma verileri çizelge ve grafiklerle analiz edilmiştir. Burada yıllar itibariyle üretim, destekleme ve dış ticarete ilişkin bilgiler ele alınmış, ayrıca istihdam ve diğer katkılar sözel olarak ifade edilmiştir. Elazığ ilinde balık üretiminin gelecekte göstereceği seyri belirlemek amacıyla öngörülerde bulunulmuştur. Öngörü yapabilmek için Box-Jenkins metodolojisi olarak bilinen ARIMA modeli kullanılmıştır. Çalışmada yıllık veriler kullanıldığından mevsimsel olmayan Box-Jenkins metodundan yararlanılmıştır. 3.BULGULAR 3.1. Ekonomik göstergelere ilişkin bulgular Türkiye de balık yetiştiriciliği son yıllarda önemli ölçüde artmış ve önemli bir oranda üretim artışı gerçekleşmiştir. Yetiştiricilik yolu ile balık üretim miktarı 2005 yılında 119,567 ton dan % 97 oranında artarak 2015 yılında 235,133 ton a yükselmiştir. Alabalık üretimi ise 48,033 ton dan % 125 artarak 107,983 ton a yükselmiştir (Çizelge 1).Yetiştirilen balıkların yaklaşık % 46 sı iç sularda alabalık üretimi, % 54 ü ise denizlerde çipura ve levrek üretimidir. Çok az miktarda birkaç türün üretimi olmakla birlikte bunların oranı oldukça düşük seviyededir. Deniz balıkları yetiştiriciliği (Çipura ve Levrek) genellikle ege kıyılarında yoğunlaşmışken, iç su balıkları yetiştiriciliği ülkemizin iç suları uygun olan her bölgesinde yapılabilmektedir. Türkiye de iç sularda ağırlıklı olarak alabalık yetiştirilmektedir. Alabalık yetiştiriciliğinde en önemli iller Elazığ, Muğla, Kayseri Burdur ve Malatya dır. Bu illerde üretilen alabalık Türkiye nin toplam alabalık üretiminin yaklaşık yarısına denk gelmektedir. Türkiye de yıllar bazında 2005 yılından itibaren yetiştiricilik yolu ile üretilen toplam balık miktarı ile alabalık üretim miktarı Çizelge 1 de verilmiştir. Üretim artışının görülmesi ve alabalık üretiminin toplam üretimdeki payının artışının kolayca anlaşılması amacıyla Şekil 1 düzenlenmiştir. Elazığ ili baraj gölleri, doğal göller ve akarsuları ile ülkemizde zengin su potansiyeline sahip illerden biridir. Keban ve Karakaya Baraj Gölleri büyük alanları ve yüksek kaliteli suları ile alabalık yetiştiriciliği için çok büyük bir potansiyele sahiptir. Bu nedenle su ürünleri yetiştiriciliği desteklemeleri ile beraber Elazığ da alabalık yetiştiriciliği hızla yükselmiş ve 2013 yılında 14,286 ton, 2014 yılında 13,359 ton alabalık yetiştirilerek Türkiye de birinci sıraya yerleşmiştir. Ülkemizde balık yetiştiriciliğindeki hızlı artışa paralel olarak son 10 yılda ( ) Elazığ daki alabalık üretimi yaklaşık % 4,800 artış göstermiştir(anonim2016c). Su ürünleri yetiştiriciliğine destek verilmesiyle birlikte üretim yüksek oranda artmıştır. Bu durum sektör açısından olumlu olmakla birlikte zamanla işletmeler bazında 187

4 olumsuzluklara yol açmaya başlamıştır. Alabalık yetiştiriciliğine verilen destek miktarı 1kg üretim başına 0.65 TL dir ve bu miktar 2004 yılından bu yana hep sabit kalmıştır. Balık üretim masrafları içerisinde ortalama %70-75 oranla en önemli kalemi yem gideri almaktadır. Yem fiyatlarının ortalama 2 TL/kg olduğu 2010 yılında kafeslerde alabalık yetiştiriciliğinde ortalama maliyet 3.35 TL/kg mal olmuştur (Öztürk, 2011) yılı sonrası yem hammaddesinin kısıtlı olması nedeniyle artan üretimin oluşturduğu büyük yem talebi, yem fiyatlarını hızlı bir şekilde yükseltmeye başlamıştır. Günümüzde yaklaşık 5 TL/kg civarındaki yem fiyatıyla ortalama alabalık maliyeti 8.48 TL/kg dir (Eskin ve Güvemli, 2015). İstanbul Balık Hali e-bilgi sistemi balık hali fiyatlarına göre Alabalık fiyatları 2005 yılında ortalama en yüksek 5 TL/kg iken 2016 yılında en yüksek 8 TL/Kg olmuştur (Anonim 2016e). Çizelge 1. Yıllar bazında su ürünleri üretimi (ton/yıl) Yıllar Toplam Yetiştiricilik Üretimi İç sularda Alabalık Üretimi Avcılık Toplam Üretim Toplam Su ürünleri Üretimi , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,141 78, , , , , , , , , , , , , , , , , , ,345 Kaynak :Anonim2016a Bölgedeki alabalığın bir kısmı yurt dışına ihraç edilmektedir yılından önce Elazığ ilinden direk ihracat yapılamadığından il bazında kayıtlı ihracat rakamlarına ulaşılamamıştır ve 2014 yıllarında ise Elazığ dan üretilen alabalığın Elazığ dan ihraç edilen miktarı toplam üretimin yaklaşık % 10 una karşılık gelmektedir. Fakat yine il dışına gönderilerek ihraç edilen balıkların miktarı belirlenememiştir. Türkiye nin toplam su ürünleri ihracatı 2014 yılı itibari ile 116,408 ton olarak gerçekleşmiştir. Bunun 21,643 tonu alabalıktan oluşmaktadır. Toplam ihracat değeri 692,847,160 TL ve alabalık ihracatının toplam değeri 111,325,165 TL dir. Elazığ dan yapılan ihracat miktarı ise 1,303 ton ve 5,059,096 TL dir. Bu verilerle toplam ihracattaki payı % 0.73 olmakla birlikte, alabalık ihracatındaki oranı ise % 6.2dir (Anonim 2016d, Anonim 2016c). Ancak üretilen balığın hangi iller üzerinden ihraç edildiği belirlenemediğinden Elazığ da üretilen alabalığın çok daha yüksek miktarda ihraç edildiği düşünülmektedir. 188

5 Üretim Ton/Yıl Alabalık Toplam Kaynak : Anonim2016a. Şekil 1. Türkiye de toplam su ürünleri yetiştiriciliği ve alabalık üretimi Yoğun emek gerektiren su ürünleri yetiştiriciliğinin istihdama katkısı da azımsanmayacak derecededir. Elazığ ilinde yapılan bir çalışmada toplam iş gücü miktarı, 50 ton/yıl ve aşağı üretim yapan işletmeler için 2.96 Erkek İşgücü Birimi (EİB), ton/yıl arasında üretim yapan işletmeler için 6.06 EİB, 250 ton/yıl dan daha fazla üretim yapan işletmeler için 8.83 EİB ve genel ortalamada ise 167 ton/yıl üretimde 5.98 EİB iş gücü gerektiği hesaplanmıştır (Öztürk, 2011) Üretim Ton/Yıl Şekil 2. Elazığ'da alabalık üretiminin yıllar itibariyle değişimi Bölgede üreticilerle ve diğer paydaşlarla yapılan görüşmelerde Elazığ da kafeste alabalık yetiştiriciliğinde ortalama olarak yaklaşık her 250 ton üretim için 5 işçi ve 1 teknik personel olmak üzere toplam 6 kişilik bir istihdam oluştuğu ifade edilmiştir. İşletme sayısı ve 189

6 büyüklükleri dikkate alındığında alabalık üretimi için doğrudan istihdam 2015 yılı sonu itibarıyla yaklaşık 514 işçi ve 167 teknik personel istihdam edilmektedir (Sağlam, 2014). Ayrıca su ürünleri değer zinciri boyunca daha fazla istihdam oluşturmaktadır. Balığın üretilmesinde fiili olarak çalışanlar dışında üretimi gerçekleştirmek için gerekli alet, makine, platform, girdi temini ve üretimden sonra taşıma, işleme, pazarlama vb. faaliyetlerde de istihdam oluşturmaktadır. Mısır da yapılan bir su ürünleri değer zinciri çalışması sonucunda değer zinciri boyunca her 100 tonluk bir üretim için 14 tam zamanlı bir çalışmaya ihtiyaç olduğu belirlenmiştir (G. Macfadyen et all., 2011). Buna göre Elazığ ilinde yaklaşık 14,000 ton luk alabalık üretimi 1,960 tam zamanlı bir çalışma, yani istihdam oluşturmaktadır Üretim projeksiyonuna ilişkin bulgular Araştırmada Elazığ ili balık üretiminin gelecekte nasıl bir seyir izleyeceğini belirlemek amacıyla 5 yıllık öngörü yapılmıştır. Bu amaçla ARIMA modeli kullanılmıştır. Veriler dönemini içeren 20 yıllık zaman serisinden oluşmuştur. Zaman serisi analizi için öncelikle verilerin durağanlığı test edilmiştir. Bunun için hem otokorelasyon fonksiyonlarının grafiğinden (korelogram) hem de birim kök testlerinden yararlanılmıştır. Otokorelasyon fonksiyonu, kısmi otokorelasyon fonksiyonu grafikleri ve birim kök testleri araştırmada kullanılan zaman serisine ilişkin verilerin düzeyde durağan olmadıklarını ancak birinci farkları alındığında durağan hale geldiğini göstermiştir. Araştırmada öngörüler birinci farkı alınmış seri ile yapılmıştır. Autocorrelation Function for y1 (with 5% significance limits for the autocorrelations) Partial Autocorrelation Function for y1 (with 5% significance limits for the partial autocorrelations) Autocorrelation 1,0 0,8 0,6 0,4 0,2 0,0-0,2-0,4-0,6-0,8-1,0 Partial Autocorrelation 1,0 0,8 0,6 0,4 0,2 0,0-0,2-0,4-0,6-0,8-1, Lag Lag Şekil 3. Otokorelsyon ve kısmi otokorelasyon fonksiyonu grafikleri 5 Çizelge 2. Üretim serisi birim kök testi sonuçları Düzey değerleri Birinci farklar Tau istatistiği* Olasılık Tau istatistiği* Olasılık AugmentedDickey-Fuller test statistic Test criticalvalues: 1% level *MacKinnon (1996) kritik değerleri 5% level % level Otokorelasyon fonksiyonu ve kısmi otokorelasyon fonksiyonlarının grafiği serilerin birinci dereceden farkı alınarak durağan hale geleceğini ve modelin derecesinin 1 olduğunu 190

7 göstermektedir. Model çözümü için otoregresyon sürecinin işletilmesi ile en iyi sonuca ulaşılacağı grafiklerden de anlaşılmaktadır. Araştırmada en iyi öngörüde bulunacak model için çok sayıda deneme yapılmıştır. Akaike bilgi kriteri, schwarz kriteri gibi testlerin sonuçlarının en düşük olanı dikkate alınmış ve sonuçta en iyi öngörüyü ARIMA (1,1,0) modelinin sağladığı tespit edilmiştir. ARIMA (1,1,0) modeli ile elde edilen ve %95 güvenle tahmin edilen Elazığ ili alabalık üretim projeksiyonuna ilişkin yılları arası dinamik öngörüler çizelge 4 de verilmiştir. Çizelge 3. Elazığ ili yılları alabalık üretimine ilişkin dinamik öngörüleri Yıllar Öngörü En düşük En yüksek Araştırma dönemi dahil edildiğinde öngörü dönemi ile birlikte Elazığ ilinde alabalık üretimin eğilimini yansıtmak amacıyla şekil 4 düzenlenmiştir SONUÇLAR Elazığ ili balık üretimi (ton /yıl) Şekil 4. Elazığ ili balık üretim öngörüleri Türkiye de iç sularda alabalık yetiştiriciliğinde Elazığ ili son yıllarda lider konumdadır. Türkiye de alabalık yetiştiriciliğinde son 10 yılda % 4,800 lik artışla en hızlı yükseliş gösteren il durumundadır. Elazığ ili ekonomisinde alabalık yetiştiriciliği en önemli ilk 2 sektör arasındadır. Su ürünleri yetiştiriciliğine verilen desteklemelerle birlikte 2014 yılı itibariyle 13,359 ton luk üretimle yaklaşık 106,872,000 TL üretim değerine ulaşılmıştır. 191

8 Yeni pazarlar bulunamadığı ve balık fiyatları yükselmediği için verilen destek dahi üreticinin kar etmesini sağlayamaz duruma getirmiştir. Gelinen noktada planlı ve sürdürülebilir bir alabalık yetiştiriciliği sisteminin kurulmasının önemi ortaya çıkmıştır. Araştırma sonuçlarına göre ilerleyen yıllarda düşük miktarlarda da olsa Alabalık üretiminin artacağını göstermektedir. Sektörün geleceği için sürdürülebilir planlarının yapılması ve destekleme sisteminin bu planlara uygun bir biçimde şekillendirilmesi gerekmektedir. KAYNAKLAR Anonim, 2016a. TÜİK İstatistikleri Dinamik Sorgulama, [Erişim: ]. Anonim 2016b. [Erişim: ]. Anonim 2016c. Elazığ İl Gıda Tarım Hayvancılık Müdürlüğü Su Ürünleri Şubesi Kayıtları, Elazığ, Şubat Anonim 2016d. İstanbul İhracatçılar Birliği Sektörel Bilgi Raporu, [Erişim: ]. Anonim 2016e. İstanbul Büyükşehir Belediyesi Hal Fiyatları E-Bilgi Sistemi, [Erişim: ]. DOĞAN, K Ülkemizin akuakültür potansiyeli. Deniz ve Balıkçılık, Aylık Sektörel İhtisas Dergisi, Sayı:3, kısım I-II. Eskin İ.,Güvemli B., Bir Alabalık Üretim Tesisinde Kobi TFRS ye İlk Geçiş Uygulaması, Muhasebe ve Finansman Dergisi, Nisan 2015, [Erişim: ]. FAO, Global Aquaculture Production (online query), [Erişim: ]. Macfadyen, G.,Nasr Allah, A.M., Kenawy D.A.R., Ahmed, M.F.M., Hebicha, H., Diab, A., Hussein., S.M., Abouzed, R.M., El Neggar, G Value-Chain Analysis Of EgyptianAquaculture, Project report The World Fish Center. Penang, Malaysia. 84 pp. Öztürk, E., Keban Baraj Gölü nde Alabalık Yetiştiriciliği İşletmelerinin Ekonomik Analizi, Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, s. 98. Sağlam, Elazığ Kalkınma Kurultayı Su Ürünleri Sektör Raporu, , Elazığ. Yazıcıoğlu, N., Su Ürünleri Sektörüne Genel Bakış Tüketici Davranışları ve Su Ürünlerinin Sağlık Açısından Faydaları, Yüksek Lisans Tezi, Gediz Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İşletme Bölümü, s