YIL 37 SAYI 434 ISSN Aylık İlim-Kültür Dergisi Mart 2015

Transkript

1 YIL 37 SAYI ISSN Aylık İlim-Kültür Dergisi Mart 2015 Mabetle sonsuza yükseldi yükselen erler, Dökülüp yolda kaldı mabetsiz derbederler. O bir rampaydı gökler ötesi yolculukta, Aldandı pek çok kimse yalancı gölgelere.

2 ... Ve Gaybın Son Habercisi Allah, kâinat ve insan konusunda son sözü, varlık ağacının çekirdeği, kâinat kitabının ille-i gâiyesi ve Hakk a davetin en gür sesi olan Hazreti Muhammed (sallallahu aleyhi ve sellem) söylemiştir. Gayb ve Gaybü lgayb ın son habercisi O, eşya ve hâdiselerin yanıltmayan yorumcusu O, insan ve Yaratıcı münasebetini hem de herhangi bir iltibasa meydan vermeyecek şekilde ortaya koyan O ve böyle bir münasebetin gereklerini açık-seçik belirleyen de O dur. O, bir yönüyle ilk ve Hakk a en yakın, diğer yönüyle de son fakat en emin bir kurbet rehberidir. Melekler O nun muntazırı, nebiler müjdecisi, veliler de O ndan ışık alan O nun meyveleridirler. Nübüvvet çerağı başta O nunla tutuşturulmuş, özündeki mânâ ve muhteva da en nurefşan şekliyle yine O nunla ortaya konmuştur. Evvelden evvel ilk nur O nun nuru, son ışık tufanı ise O nun haricî âlemdeki zuhurudur. Bir başka zaviyeden O, âfak ve enfüsün fihristi, varlığın özü, usâresi, yaratılış ağacının gaye çerçevesinde en münevver meyvesi ve Yüce Yaratıcı adına bütün ins ü cinnin de efendisidir. O, özü ve konumu itibarıyla her zaman tavsif üstü, zâtı açısından nazîrsiz, ötelere ait derinlikleri zaviyesinden ferîd-i kevn ü zaman, elindeki mesajıyla da apaçık bir bürhandır. Şöhreti tâ Âdem Nebi öncesine dayanmakta; ziyası vücudundan evvel dillere destan; kudûmu ise ayağı başımızın tacı bütün insanlığa bir ihsandır. Varlığı, vücud sadefinin en saf incisi, mesajı da mesajların en umumîsidir. İlmi bütün ilimlerin zübdesi, irfanı, etrafında en dırahşan çehrelerin toplandığı tertemiz bir kaynak, ufku da sonsuzu temâşâya koşan saf ruhların rasathanesi mesabesindedir. Gözler O nun her yana saçtığı nurlar sayesinde gerçek çehresiyle eşyâyı temâşâ etme fırsatını elde etmiş; kulaklar, O nun söz zemzemesiyle söz cevherinden o güne kadar işitilmemiş lâhûtî besteler dinlemiş; O nun atmosferinde nice gizli şeyler ayan olmuş ve bulanık düşünceler de durulup safvete ulaşmıştır. O nu gören ve O nu dinleyenlerin ruhlarındaki paslar çözülmüş, gözlerindeki buğular silinip gitmiş; başların en başından, sonların en sonundan verdiği haberlerle beşer idrakini aşkın bütün meçhuller aydınlanmış, belirsizlikler birer birer mânâ zeminine oturmuş 54

3 ve topyekün varlık, yaratılış gayesi açısından okunup yorumlanan bir şiir ve ebediyet edalı bir beste hâline gelmiştir. Bütün ilimler O nun bilgi deryasından sadece bir katre, umum hikmetler de O nun mârifet çağlayanından küçük bir damladır. O nun hayatının saniye ve saliselerine nisbeten bütün zamanlar âdeta bir âşire; O nun maskat-ı re si olması sırrıyla, kâinatlar yanında bir tırnak hükmündeki şu yerküre de bütün varlığa denk bir cihandır. Taayyün ve kaderî programda evvel O, nübüvvet davasında son sözün hatibi O, zahirin hakikî şârihi O, esrâr-ı bâtının nâtıkı da O dur. Ruhu l-kudüs ten ilmî ve aklî hakikatleri almaya müsait yaratılması, engin şuuru, üstün idraki, melekût ötesine açık kalbi ve öteler ötesini temâşâya müstaid sırrıyla O, nübüvvet tahtının sultanı; ötelere açık nurânî bir âhize gibi aldığı şeyleri ruhlara ve akıllara arızasız duyurması itibarıyla da risalet âleminin en beliğ tercümanıdır. O, zâtına ait hususiyetleri mahfuz, nübüvvetinin gereği bize Cenâb-ı Hakk ı zât-sıfât-esmâsıyla bildirir, tanıttırır ve O na karşı bizlerde sorumluluk duygusu uyarır; bu yönüyle O, bilinmezleri bildiren, idrak edilmezleri ruhlarımıza duyuran bir tarif edici ve bir muallim-i ekberdir. Dinî hükümleri tebliğ, insanî değerleri talim ve ahlâkî esasları temsil yanı itibarıyla da O, muvazzaf bir müşerri, bir kanun vâzıı ve hakikatler hakikatinin bir kavl-i şârihidir. Nübüvvet, risalet ve bunların vesayetinde vilâyet, zâhire açık oldukları gibi, bâtına karşı da müfettehü l-ebvâb dırlar. Hattâ onların akılları dahi, bu ilâhî mansıbın boyasıyla bir insibağdan geçmiştir; geçmiş ve birkaç kadem onların gerisinde durmakta ve onların buyruklarını beklemektedir. Onların akılları gibi haddini bilip nübüvvet vesayetine giren bir akıl, Ruh-u A zam la nurlanır ve insan hakikatinin önemli bir buudu hâline gelir, zamanla da zâhirin yanında bâtını da sezmeye, evvelin yanında âhiri de duymaya başlar. Varlığın hem zâhiri vardır hem de bâtını; zâhir, gözle görülür, duyu organlarıyla hissedilir; akıl ve muhakemeyle de değerlendirilir. Bâtın ise ancak, onu duyma donanımıyla yaratılmış kimselere Allah tarafından açılır ve zâhirin ötesinde bir ses, bir soluk, bir renk ve bir desen olarak kendini hissettirir. Nebiler işte bu sesi, bu soluğu, değişik dalga boylarında bütün bir ömür boyu dinler ve hep ona göre tavır belirlerler. Hazreti Ruh-u Seyyidi l-enâm (aleyhi ekmelü ttehâyâ) hususî konumuna göre hususî donanım açısından bu konuda mutlak bir fâikiyetin remzi ve sesidir. O, Allah ın duyurmasıyla duyulmazları duyar, görülmezleri görür; yer yer ruhunun zaman ve mekân üstü bir mahiyet almasıyla ruhanîlerin önüne geçer; Hakk ın en mükerrem ibâdı melekleri aşar ve gidip tâ Kâb-ı kavseyni ev ednâ ufkuna ulaşır. O nun Hak katındaki payesi kadar halk içinde de mütemâdî ve sarsılmaz bir itibarı vardır. O, ömür boyu kıl kadar doğruluktan ayrılmamış; dostdüşman herkese güven vaad etmiş; Hak tan aldığı mesajları lâhûtîliğindeki cazibesiyle muhataplarına sunmuş; her zaman mâsumiyetiyle hatırlanmış, masûniyetiyle bilinmiş; fizik ve metafizik âlemlere açık keskin fetanet ve aydınlık ruhuyla tabiat ve mâverâ-i tabiatı hep doğru okumuş, doğru yorumlamış; dolayısıyla da ön yargılı olmayan bütün temiz vicdanların hemen hepsi hiç tereddüt göstermeden O na koşmuş; en mütemerrid nefisler O nun karşısında dize gelmiş, en müstesna dimağlar O nun mesajlarında aklın yaratılış gayesini okumuş ve O na teslim olmuşlardır. O nun sayesindedir ki, insanoğlu, hayvâniyet ve cismaniyetten sıyrılarak kalb ve ruhun hayat mertebesi seviyesinde bir ufka yönelmiştir. O, varolma ufku itibarıyla vücud-u haricîye açılan kapının sırlı anahtarı, varolma gayesini gerçekleştirme adına da Hakk a giden doğru yolun rehberi ve ebedî saadetin de şefaatkânıdır. O na kadar gelip geçmiş bütün nebiler O nun dediğini demiş, O ndan sonra gelen bütün evliyâ ve asfiyâ ise fevkalâde hâlleri davalarına senet O nu tasdik etmiş ve mazhariyetlerinin de O ndan olduğu itirafında bulunmuşlardır.. evet O, Allah deyip nazarları tevhide çevirmişse, bütün enbiyâ ve mürselînin sesi soluğu, bütün evliyâ ve asfiyânın müşâhede ve keşifleri de bunu müeyyiddir. O, emin bir iman abidesiydi; dediklerini kılı kırk yararcasına yaşıyor, tavırlarını hep ötelere göre ayarlıyor ve hayatını, Hakk ı görüyor ve O nun tarafından görülüyor olma derinliğiyle yaşıyordu; herkesten daha hassas davranıyor, her hâliyle ciddî bir sorumluluk tavrı sergiliyor; her zaman hüsn-ü akıbet peşinde koşuyor ve gözünü bir lâhza olsun hedeften 55

4 ayırmadan hep namzet olduğu noktaya doğru koşuyordu; koşuyor ve herkese Allah la arasındaki o derin münasebetten çizgi çizgi mânâlar sunuyordu. O ydu varlığın mânâsını şerh ederek gerçek sahibine bağlayan; eşya ve hâdiselerin özündeki hikmet ve maslahatları ortaya çıkaran; bize burada yalnız olmadığımızı sık sık hatırlatan; görülüp gözetildiğimizi ruhlarımıza duyurarak içlerimize inşirah salan; vahşetlerimizi izale edip gönüllerimizi ünsiyetle şahlandıran ve bize, baba ocağı gibi bir yerde bulunuyor olma duygularını yudumlatan. Eğer bugün bu sımsıcak yuvada her şeyin yerli yerince dizayn edildiğini görüp hissediyorsak, eğer kalblerimiz hakikat aşkıyla çarpıyorsa, eğer varlığı tahlil ve tanıma adına bir şeyler yapıp ortaya koyabiliyorsak, bu, dimağlarımızda O nun tutuşturduğu çerağdandır. Evet, insan, varlık ve topyekün kâinatlar hakkında ne biliyorsak bütün bunlar, O nun ruhlarımıza duyurduğu icmâlin inkişafından ibarettir. O, dünü, bugünü ve yarını itibarıyla insanlığı yeniden inşa etmiştir, ediyor ve edecektir. Kendi devrinde, tabiatlara sinmiş binlerce senelik çarpık anlayışları, gayri insanî davranışları, sûiahlâk ve mizaç inhiraflarını bir hamlede, bir nefhada değiştirdiği gibi; tamamen şirazeden çıkmış günümüzün yığınlarına da sözünü dinleterek er-geç onları da zapturapt altına alıp mesajının gücünü göstereceğine inancımız tamdır. Siz buna, insan, kâinat ve ulûhiyet hakikatinin yeniden bir kere daha doğru okunup doğru yorumlanması ve insanoğlunun varlık içindeki yerine göre bir duruşa geçmesi ve geçeceği de diyebilirsiniz. Hazreti Ruh-u Seyyidi l-enâm (aleyhi elfü elfi salâtin ve selâm) herkesi ve her şeyi alâkadar eden bir mesajla gelmişti ve vazifesi itibarıyla gönülleri, gözleri dolduracak bir derinlik ve cazibeye sahipti. Yaratılışında olabildiğine bir mükemmeliyet, davranışlarında fevkalâde inandırıcılık ve tavırlarında da her zaman cismaniyetini aşan bir lâhûtîlik nümâyandı. Bu göz kamaştıran zâhirî çizgilerin arkasında O, bugüne kadar hiç kimseye müyesser olmamış, Kur ân ın huluk-u azîm dediği 1 öyle yüce bir ahlâka sahipti ki, önyargısız bir kerecik olsun O nun atmosferine giren, bir daha da tesirinden kurtulamazdı. Bu güzellik ve fâikiyetlerinin yanında bir büyülü beyanı vardı ki, en mahir söz sarrafları dahi O konuşunca dillerini yutar, sessizlik murakabesine dalar ve O nun ifadelerinin sihrine kapılıverirlerdi. Şimdi isterseniz bu hususları biraz daha açalım: Allah O na, iç ve dış yapısı itibarıyla öyle bir genişlik bahşetmişti ki, fevkalâde mütevazi olmasının yanında olabildiğine mehîb ve büyüleyiciydi; huzuruna giren en mağrur ve mütekebbir ruhlar bile O nun mehâbeti karşısında tir tir titrer, düşünce ve niyetlerinin hilâfına farklı bir hâl alırlardı. Mağrur Kisra elçileri, o mehâbet abidesiyle karşılaştıklarında oldukları yerde kalakalmış ve ne diyeceklerini unutmuşlardı. Aynı zamanda böylesi bir heybet ve ciddiyetin yanında herkesi büyüleyen ve kendine çeken öyle bir yumuşaklığı vardı ki, O nu yakından tanıyan herkes O na evlât, anne-baba ve bütün sevdiklerinden daha fazla alâka duyar, âdeta O nun tiryakisi olur ve bir daha da huzurundan ayrılmak istemezdi. O her hâliyle çevresine güven vaad eder; söz, tavır ve mimikleriyle her zaman Rabbisinin huzurunda bulunduğunu işaretler; sürekli emniyet soluklar ve herkese demet demet güven dağıtırdı. O, evvel ve âhir emin olarak tanınmıştı; bakışlarında emniyet nümâyândı, sözleri emniyet etrafında döner durur ve huzurunda hep emniyet besteleri duyulurdu. O nun umumî davranışlarıyla aklı, ruhu, hissi, mantığı atbaşıydı ve birbirine müsâvî sayılırdı. Keskin zekâsı, hiç yanıltmayan firaseti, her türlü tereddüde kapalı kararlılığı, azm ü ikdamı, kimseyi aldatmamanın yanında baş döndüren stratejileri, en yaman hâdiseler karşısında dahi asla pes etmemesi, musibetlerin yüzüne gülmesi ve belâları iyi okuyup onlardan kitaplar dolusu ibretler çıkarması, şiddet, hiddet ve öfkeye sebebiyet veren münasebetsizlikler karşısında olabildiğine soğukkanlı, olabildiğine temkinli davranması hem O nun insanüstü karakterini, hem de konumunu ve o konuma göre duruşunu aksettiren hususlardan sadece birkaçıdır. Herkesin telâşa kapılıp paniklediği yerlerde O nun öyle merdâne bir duruşu vardır ki, o duruş karşısında hezimetler zafere dönüşür, bozgunlar yerlerini taarruza bırakır ve mağlûbiyetin tozu-dumanı içinde başarı stratejileri tüllenirdi. Aile efradı arasında O, eşi menendi olmayan bir aile reisiydi.. arkadaşları içinde, kardeşçe, yumuşak tavırlarıyla gönüllere girmesini çok iyi bilen mükem- 56

5 mel bir mürşit ve muallimdi.. arkasındakileri hiçbir zaman yanıltmayan ve inkisara uğratmayan eşsiz bir rehberdi.. söz sultanı bir hatip, kalb eri bir rabbânî, muhakeme üstadı bir hakîm; harikulâde bir devlet reisi ve bozgunlardan zafer çıkaran bir erkân-ı harpti. Bu mükemmelliklerin hepsi O nda zirveye ulaşıyordu ama, bütün bunlara rağmen O, her zaman düz bir insan gibi davranıyor, kendini insanlardan bir insan sayıyor; hakkı olan, halkın da terbiyesinin gereği bulunan büyük payeler isnadından fevkalâde rahatsızlık duyuyor ve çok sevdiği o güzide arkadaşlarına bu konuda yer yer biraz da şiddetli ikazlarda bulunuyordu. Varlığın ille-i gâiyesi konumundaydı ama, ona bir sinek kanadı kadar ehemmiyet vermiyor; sultanlara tahtlar bahşedip taçlar giydirdiği hâlde olabildiğine zâhidâne yaşıyor ve âdeta hayatını dünyaya karşı oruca niyet etmiş gibi fevkalâde bir zühd içinde geçiriyordu; yemiyor, yediriyor; giymiyor, giydiriyor; bir damla nimet karşısında yüz defa şükürle gürlüyor ve hep minnet hisleriyle oturup kalkıyordu. Mârifet, muhabbet ve haşyet duyguları itibarıyla O her zaman meleklerle atbaşıydı; dünyadaydı ama dünyevî değildi, ukbâ yolundaydı, orayla da evvelen ve bizzat irtibatı yoktu; gönlü hep Rabbinde, gözü O nun âsârında, âsârına renk, şekil, desen kazandıran esmâsındaydı. Dünyaya bir ukbâ koyu nazarıyla bakıyor, onu bir mezra gibi görüyor; ekiyor, biçiyor ve elde ettiklerini de hep ötelere bağlıyordu. Rüzgârların tohumları sağa-sola taşıyıp neşv ü nemaya emanet ettikleri gibi O da esiyor-savuruyor; yoksulları görüp-gözetiyor, açları doyuruyor ve kendisi çok defa aç yatıp kalkıyordu. İki cihanın sultanı olarak yürüyüp Rabbine ulaştığında ne sarayı, ne villası, ne servet ü sâmânı ne de eş ve evlâdına bıraktığı bir malı vardı. Kendi gibi yaşamış, dünyayı kendi gibi değerlendirmiş ve kendine yakışır şekilde buradan göçüp gitmişti; elbette ki O bir târik-i dünya değildi; tabiî câlib-i dünya ise hiç olmadı. O, dünyaya dünya kadar, ötelere ve öteler ötesine de onların kıymetleri ölçüsünde değer veriyor ve ona göre bir tavır sergiliyordu. Fevkalâde asalet, necâbet ve Hak la münasebetin hâsıl ettiği, herkesin başını döndüren o müthiş mehâbetine rağmen, zıtları bir arada yaşıyor gibi öylesine mütevaziydi ki; az önce arz edilen hususiyetleri görmeyenler O nu âhâd-ı nâstan biri sanırlardı. Arkadaşlarının onca tazim ve saygısını görmezlikten gelerek onlarla aynı zeminde bulunur, aynı sofrada yemek yer; farklılık ve hususiyetlerini bir namus gibi setreder ve yanında bulunanları, tabiatındaki mehâbet, haşmet ve mehâfetle bunaltmamak için yer yer cemâlî tecelli dalga boyundan, ibret, ders ve nükte edalı mülâtefelerle rahatlatır; izzetini tevazu ile süsler; mehâbetini şefkatle tadil eder ve nâsûtî rengini öne çıkararak o şeker-şerbet konumuna ayrı bir halâvet katardı. O her zaman halim selim ve dengeliydi; kin, nefret ve öfke hislerinin tetiklendiği durumlarda bile fevkalâde mülâyim davranır; gayzla köpüren insanların şiddetini, hiddetini tadil eder; en can alıcı hasımlarını bir hamlede yumuşatır ve cephe durumuna getirilmek istendiği yerlerde dahi hemen sıçrayıp hakemlik koltuğuna oturmasını bilirdi. Umumî bir hakkın çiğnenmediği, Allah hakkına saygısızlıkta bulunulmadığı hemen her yerde O, bağışlayıcı ve müsamahalı davranırdı ki siyer-i nebevîde, O nun afv u safh ve müsamahasını gösteren misallerin yüzlercesini görmek, göstermek mümkündür. Vaade vefada da O nun eşi-emsali yoktu. Bir kere hulfü l-vaadde bulunduğu, bir kere olsun sözünden döndüğü görülmemişti. Ne peygamberliğinden önce ne de nübüvvetle serfiraz kılındıktan sonra ahd ü misak tanımayanlara karşı kararlı tavrı malum hiç mi hiç sözünden dönmemiş, hilâf-ı vaki beyanda, hattâ böyle bir şeyi îmâda dahi bulunmamış, hep bir güven ve vefa abidesi olarak yaşamıştı. O bir beyan sultanıydı; söz cevheri gerçek değerini O nda bulmuştu. Eline ne hokka ne de kalem almamış, hiçbir kitapla tanışmamış, kimsenin tedris rahlesi önünde oturmamış, kimseye üstad deme mecburiyetinde kalmamış ve üstad-ı küll olduğuna asla toz kondurmamıştı. Bu, ilâhî emirlerin yorumunda zihnî müktesebat ve yabancı malumatın konuyu bulandırmaması, ayrı bir renk ve kalıba ifrağ etmemesi adına, Allah ın evvelen ve bizzat kendi emirlerini, saniyen ve bilaraz O nun fıtrî melekelerini haricî tesirat ve mülâhazalardan sıyaneti demekti.. ve işte O, bu mânâda ümmîydi O ümmîye canlarımız feda olsun ama dünya ve ukbâ işleriyle alâkalı hemen her alanda üstad-ı küll olarak öyle sözler söylemiş, öyle hükümler vaz etmiş ve yerinde öyle ka- 57

6 rarlar almıştı ki, en mütebahhir âlimlerden en seçkin dâhilere, en mütefelsif dimağlardan en münevver ruhlara kadar hemen herkes o sözler, o hükümler, o kararlar karşısında hayret ve dehşet yaşıyordu. Tarih şahit, hiç kimse, O nun beyan gücüne karşı bir şey söyleyememiş, hiçbir hükmünü sorgulayamamış, hiçbir icraatını da tenkide cesaret edememiştir. O, bütün muhtevası pırıl pırıl öyle bir bilgi havzı ve hazinesiydi ki, ne geçmiş zamanın küllenmiş hâdiselerinden verdiği haberlerinde ne de tarih öncesi farklı milletlerin din, mezhep, kültür, an ane ve örfleriyle alâkalı ihbarlarında hiçbir itirazla karşılaşmamıştı; karşılaşmazdı da; zîrâ O, Allah ın elçisiydi ve O nun bilgi havzına akan o yanıltmayan malumat da hep O ndan geliyordu. O, ifadelerinde söz kesen bir beyan sultanı, mantığında bir muhakeme abidesi ve düşüncelerinde de misyonunun enginliğine denk bir okyanustu. İfadeleri o kadar kıvrak, beyanı o denli vâzıh, üslûbu öylesine zengin ve rengin idi ki, bazen bir-iki cümle ile muhataplarına dünya kadar hakikatleri birden arz eder, bazen mücelletlere sığmayacak kadar geniş konuları bir solukluk söze sıkıştırır, bazen de tevil ve tefsir üstadlarına yorumlamak üzere ne söz cevherleri ne söz cevherleri emanet ederdi. Bana cevâmiü lkelim verilmiştir. 2 sözleri, O nun işte bu enginliğini işaretlemektedir. Her zaman O na yüz cepheden yüz türlü soru yöneltilirdi. Sorulan soruların bütününe, hem de herhangi bir tereddüde düşmeden hemen cevap verir.. konuşmalarında büyük çoğunluğun anlayabileceği bir üslûp kullanır.. her türlü teşevvüşten uzak olduğu gibi teşvişe de sebebiyet vermeden, gayet vecîz ve fakat arı-duru bir ifade ile maksadını ortaya kor; âlim-cahil, zeki-gabî, az bilen-mütefennin, genç-ihtiyar, kadın-erkek herkesin istifade edeceği bir seviyede konuşur ve muhataplarının gönlünde mutlaka itmi nan hâsıl ederdi. O, çok konuşmuş, çok hutbe irad etmiş, ifadelerinde değişik meselelere girmiş, farklı konuları tahlil etmiş ama hep vakıa mutabık düşünmüş ve konuşmuştur. O nun beyan ve hitabelerinin üzerine hilâf-ı vaki in gölgesi bile düşmemiştir. Öyle ki, O nu yakın takibe alıp vurmak için sürekli fırsat kollayan o pek azılı hasımları bile hiçbir zaman O na yalan isnadında bulunmamış ve bulunamamışlardır. Aslında, çocukluğundan gençliğine, ondan da peygamberlikle şereflendirildiği kırk yaşına kadar fevkalâde bir hassasiyetle, hemen her davranışı gibi lisanını da hilâf-ı vaki beyandan sıyanet eden birinin, yaşının üçte ikisi gittikten sonra kalkıp nübüvvet iddiasında bulunacağına ihtimal vermek günahtan öte apaçık bir küfür yobazlığı, akla ve mantığa karşı da bir saygısızlıktır. Kaldı ki, O nun söylediği sözler, vaz ettiği hükümler dünü-bugünü-yarını içine alacak şekilde fevkalâde geniş açılıydı.. ve muhtevaları da bir beşer dimağını aşacak kadar mütenevvi idi: O, itikatla alâkalı konuşuyor, ibadete dair ahkâm vaz ediyor, içtimaî, iktisadî, askerî ve idarî konularla alâkalı sözler söylüyor; söylediklerini uyguluyor; uyguladıklarından semere alıyor ve getirdiği esasların doğruluğunu tarihe tescil ettirerek insaflı ve önyargısız vicdanlara emanet ediyordu; ediyordu ve arkadan binlerce yorumcu, binlerce mütefekkir, yüzlerce filozof ve her biri pek çok fende uzman on binlerce mütefennin O nun söylediği sözlere ve ortaya koyduğu içtimaî, iktisadî esaslara, askerî ve idarî disiplinlere, terbiyevî kurallara evet deyip imza basıyor; ayrıca bunların yanında milyonlarca evliyâ ve asfiyâ da her hüküm ve her beyanda O nu tasdik edip, O nun rehberliğinde bu payelere erdiklerini haykırıyorlardı. Bu itibarla da, O na hayır! diyen, herhâlde ya ne dediğinin farkında olmayan bir densiz ya da beyni yıkanmış bir tâli siz olmalıdır; zîrâ, ne dün ne de bugün birbirinden çok farklı bunca mesele hakkında hiç kimse bu ölçüde her zaman ter ü taze kalabilecek tek bir söz söyleyememiş ve değişmez hükümler verememiştir; hele uzmanlık isteyen konularda asla.! Her şeyden evvel, Bediüzzaman ın da ifade ettiği gibi, bir insan ne kadar yüksek istidatlı ve kabiliyetli de olsa, ancak birkaç fen ve birkaç alanda tutarlı söz söyleyebilir. Oysaki bu Zât, bütün varlık ve hâdiselerle alâkalı, bütün zaman ve mekânlarda geçerli öyle ince işlerden söz ediyor, söylediklerini öyle mâhirâne, hâkimane bir üslûpla ortaya koyuyor ve o denli kendinden emin ve tereddütsüz konuşuyordu ki, görüp tanıyan ve kulak verip ön yargısız O nu dinleyen herkese âmennâ dedirtiyordu. Dipnotlar 1. Kalem sûresi, 68/4. 2. Ahmed İbn Hanbel, el-müsned 2/172,

7 { { Fikrin işi doğruyu araştırmaktır. Malzemesi İlâhi mevhibeler olan onun laboratuvarında, çok doğrular, doğruluk hesabına tekrar ber tekrar değiştirilir ki; fikrin asâleti de işte buradadır. PUSULANIN GERÇEK TARIHI Coğrafya dersinde, globalleşen dünyada, deniz ticaret yollarının önemini işliyorduk. Ders esnasında tarihî bir haritada deniz yollarını göstererek, Afrika yı dolaşan ilk denizci Vasco de Gama`nın Hindistan ı keşfetmesinin Müslümanlar açısından doğru olmadığını söyledim. Bunun üzerine bir talebemden hiç beklemediğim bir tepki aldım: Öğretmenim, bize bunları anlatıyorsunuz; ama doğru olduğunu nereden bileceğiz? Şaşkınlığımı üzerimden attıktan sonra izah etmeye çalıştım. Her ne kadar Vasco de Gama`nın Afrika kıtasını ilk defa deniz yoluyla güneyden keşfettiği söylense de, bu ancak Avrupalıların bakış açısından doğru olabilir. YUSUF GÖKER Müslümanların coğrafya tarihine bakıldığında, hiç de böyle olmadığı kolaylıkla anlaşılır. Zîrâ sözkonusu deniz yolu Müslümanlar tarafından zaten bilinmekteydi ve o zamanlar Fas`tan Hindistan`a kadar deniz seferleri ve ticareti yapılmaktaydı. Öyleyse Vasco de Gama bilinen bir deniz yolunu nasıl keşfetmiş olabilirdi? Ayrıca Vasco de Gama ya bu seyahatinde Müslüman denizcilerin Hindistan`ın güneybatısında bulunan Calicut şehrine kadar eşlik ettiği de biliniyor. Üstelik yüzyıllar önce Müslümanların hâkimiyetinde bulunan Güney Hindistan bölgesine değişik Türk boylarının da göç ettiği tarih kitaplarında yer alıyor. Bu misâl, bize talebelerin resmî tarih dışındaki bilgileri kabullenmede ne kadar zorlandıklarını göstermektedir. Bilindiği gibi tarih şuuru özellikle çocuk ve gençlerin kimlik gelişiminde önemli bir yere sahiptir. Maalesef günümüzde hâlâ belli ölçüde, Batı nın bizim tarihimiz hakkında yazdıklarının tesiri altındayız. Hangi toplum kesiminden olursak olalım, kendi tarih ve kültürümüze, şuurlu veya şuursuz şekilde bir oryantalist gibi yaklaşıyoruz. Bir sonraki derste talebelere Fuat Sezgin Hoca nın İslâm`da Bilim ve Teknik isimli eserinin 1. ve 3. cildini tanıttım. Fuat Hoca nın eserleri, coğrafya ve denizcilik hakkında da ezber bozan bilgiler ihtiva etmekteydi. Böyle bir tarih yanılgısını pusula misâlinde de görebiliriz. Bilindiği gibi pusulanın icadı ve geliştirilmesi, insanlık tarihinde önemli bir yere sahiptir. Fuat Sezgin Hoca nın değişik eserlerinde gösterdiği gibi, günümüzde globalleşme dediğimiz sürecin temellerini oluşturan Ortaçağ daki deniz seferlerinin, haritaların, seyrüsefer tekniklerinin gelişiminde Müslümanlar anahtar rol üstlenmiştir. Aynı zamanda pusulanın tarihi, günümüzün tarih anlayışına da ışık tutmaktadır. Müslümanların denizcilikteki tecrübeleri ve icatları olmasaydı, dünya ticareti Ortaçağ dan itibaren hızla gelişemez, yeni kıtaların keşifleri tarihte olduğu gibi gerçekleşemezdi. Muhtemelen gelişmeler daha geç tarihlerde vuku bulurdu. PUSULANIN TARIHI Pusulanın icadından önce, denizciler, seyrüseferde yönlerini, yıldızları, rüzgârı, güneşi, sahilleri takip ederek belirliyorlardı. Genellikle hava şartlarından dolayı kışın deniz seferine çıkılamıyordu. Pusulanın geliştirilmesiyle güneşten, aydınlık ve karanlıktan, bulutlu gökyüzünden daha bağımsız bir şekilde yön belirleme imkânlarına ulaşıldı. Artık kışları bile deniz yolculuğu yapılabiliyordu. 59

8 Pusulayı MÖ 3. yüzyılda Çinlilerin icat ettiği kabul edilir. Çinlilerin Magnetitin (Mıknatıs taşının) özelliğini, yön göstermesini keşfettikleri doğrudur. Ama bunu yön belirlemekten ziyade fengshui için kullanıyorlardı. Fengshui, insanın çevresiyle uyum içinde yaşamasını esas alan eski bir Çin öğretisidir. Tarihî kaynaklarda Çinlilerin pusulayı ancak 11. yüzyıldan itibaren seyrüseferler için kullandıkları görülmektedir. Mıknatıs taşının pusula şeklinde kullanımını yabancılardan öğrendikleri rivayet edilir. Bu pusula, balık şeklinde bir tahta üzerine oturtulmuş bir mıknatıs taşından ibaret ve suda yüzen bir âlettir. Bu pusula, daha sonra geliştirilmiş pusulalara kıyasla ilkeldi ve dış faktörlere açıktı. Böyle bir pusula yön belirlemede önemli bir yardımcıydı; ancak asıl yönler yine rüzgârlar yoluyla tespit ediliyordu. Yukarıda sözü edilen bu yabancıların Müslüman- Araplar olması çok yüksek ihtimaldir. Çünkü 11. yüzyılda Araplar, Hint Okyanusu ve Çin arasında deniz ticaretini kontrol ediyorlardı. Avrupalılar, bilhassa Portekizliler, Çinlilerle irtibata geçtiklerinde, kendi pusulalarının onlarınkinden daha iyi olduğunu söylüyorlardı. Bu yaygın kanaate rağmen Avrupa tarihinde mıknatıslı pusulanın icadıyla alâkalı hâlen değişik rivayetler vardır: Pusulayı, Güney İtalya`da Amalfi liman kentinde yaşamış olduğu söylenen Flavio Gioia isimli bir şahsın 1302 yılında icat ettiği söylenir. Hâlbuki bu şahsın tarihteki varlığı (İtalya`da) hâlen tartışılmalıdır. Bilindiği gibi Ortaçağ da İtalya, Doğu dan Avrupa ya intikal eden bilginin önemli merkezlerinden biriydi. Başka bir rivayete göre, mıknatıslı pusulanın mucidi olarak Petrus Peregrinus gösterilir. Bu kişi, 1269 da asker olarak Güney İtalya`da bulunduğu sırada yazdığı bir mektupta, manyetik pusulanın iki çeşidini (yüzer ve iğne pusula) tarif etmektedir. Peregrinus`un Epistola de magnete ismindeki eserinde, Arapça sayılarla çizilmiş bir pusula görülür. Bu eser, Avrupa daki bütün manyetizma ve pusula üzerine yürütülen araştırmaların temeli kabul edilir. Kendisi aynı zamanda ünlü bilim adamı Roger Bacon`un öğretmenidir. Fuat Sezgin Hoca ya göre; tarif edilen gelişmiş pusula modeli, kaynak gösterilmeden, Yemenli hükümdar al-malik al Asraf ın Risalat at-tasa eserinden alınmıştır. Bu bilgilerin Haçlı Seferleri esnasında elde edildiği tahmin edilmektedir. Çünkü Peregrinus`un anlattığı bu pusulalar, Avrupa`da o zamana kadar ne duyulmuş ne de kullanılmıştır. Manyetik pusulanın gelişiminde Avrupalıların istifade ettiği, ama kaynak göstermediği en önemli şahıslardan birisi de İbn Macid`dir. İbn Macid ( ), günümüzdeki Birleşik Arap Emirlikleri coğrafyasında yaşamıştır. Kendi döneminin en önemli denizcisi kabul edilir. Genç yaşından itibaren uzun seneler Arabistan, Manyetik pusulanın gelişiminde Avrupalıların istifade ettiği, ama kaynak göstermediği en önemli şahıslardan birisi de İbn Macid dir. İbn Macid ( ), günümüzdeki Birleşik Arap Emirlikleri coğrafyasında yaşamıştır. Hindistan ve Güney Asya arasında birçok deniz seferine katıldığından hem teorik hem de pratik olarak denizcilikle ilgilenmiştir. Eserlerinde pusulanın denizcilikteki rolünü ve pusulanın nasıl geliştirildiğini görebilmekteyiz. Pusulayı yön belirlemenin yanısıra, denizdeki mesafeleri ölçmede, mevcut haritaları düzenleme ve tashih etmede de kullanmıştır. Bu haritaların değişik yollarla Avrupa`ya ulaştığı bilinmektedir. Manyetik pusulanın Müslüman Arap denizciler tarafından kullanıldığını, en azından geliştirildiğini çeşitli Portekiz kaynakları da açıkça belirtir. Hieronimus Osorius ( ) pusulada üç gelişim basamağından bahseder. Tarif ettiği ve daha sonra kardano olarak isimlendirilen üçüncü pusula, 32 kısma ayrılmakta; pusula diski, alt taraftan kendini taşıyan manyetik bir iğne ile birlikte dönmekte ve denizin hareketlerinden asla etkilenmemektedir. 20. yüzyıla kadar kullanılan bu pusula modeli, İbn Macid`in pusulasına benzemektedir. Müslümanların katkıları bilinmesine rağmen, Batı nın bilim tarihindeki birçok icat ve keşfi kendine mal etmesi kabul edilebilir bir durum değildir. Maalesef bu tür yaklaşımlar, sadece bilim tarihinde değil, birçok alanda da görülmektedir. y.goker@sizinti.com.tr KAYNAKLAR - Goody, Jack (2012): Tarih Hırsızlığı, İstanbul. - Watt, Montgomery W. (1992): Der Einfluss des Islam auf das europäische Mittelalter. Berlin Hunke, Sigrid (1991): Allahs Sonne über dem Abendland. Stuttgart - Sezgin, Fuat (2003): Wissenschaft und Technik im Islam I. Einführung in die Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften. Frankfurt am Main - Sezgin, Fuat (2003): Wissenschaft und Technik im Islam III. 2. Geographie. 3. Nautik. 4. Uhren. 5. Geometrie. 6. Optik. Frankfurt am Main - Sezgin, Fuat (2000): Geschichte des arabischen Schrifttums X/ XI. Mathematische Geographie und Kartographie im Islam und ihr Fortleben im Abendland. Historische Darstellung. Frankfurt am Main - Sezgin, Fuat (2007): Geschichte des arabischen Schrifttums XIII. Mathematische Geographie und Kartographie im Islam und ihr Fortleben im Abendland. Frankfurt am Main - Gurney, Alan (2010): Der Kompass. Seine Geschichte in Geschichten. Bielefeld - Aczel, Amir (2005): Der Kompass. Eine Erfindung verändert die Welt. Hamburg 60

9 Medreseliler ile Mevlevîlerin Çanakkale Cihadı Veled Çelebi Efendi nin komutası altında, neyleri ve kudümleri ile yola çıkan bu alay, karargâhı Şam da bulunan 4. ordu emrine verilmiş ve Kanal Harekâtı na katılmıştır. İSMAIL ÇOLAK Osmanlı nın Birinci Dünya Savaşı na girmesinin bir neticesi olarak 18 Mart 1915 te zuhur eden ve yaklaşık bir yıl devam eden Çanakkale Savaşı nda, İslâm ümmeti; hilâfeti ve payitaht İstanbul u korumak maksadıyla tarihte eşi görülmemiş bir direniş sergilemiş ve Mehmet Âkif in deyişiyle kanı ile Tevhid i kurtarma cehdinde yüz binlerce şehit vermiştir. Batılı devletlerin Çanakkale yi geçip İstanbul u işgal etme plânlarını bütün imkânsızlıklara ve şartların amansızlığına rağmen durdurmayı başaran ümmetin ve Osmanlı nın yiğit evlâtları, halifenin mukaddes cihat emrine uyarak imparatorluk coğrafyasının dört bir köşesinden cephenin yoluna düşmüşlerdir. Bu mânâda Çanakkale, sadece Türk ün ve Osmanlı nın değil, İslâm ümmetinin zaferi olmuştur. Savaş esnasında, ümmetin Osmanlı-Anadolu ayağını temsil eden, memleketin her köşesindeki şeyhler, müderrisler, âlimler de derse ve tedrisata ara verip müritleriyle birlikte cepheye, cihada koşmuşlardır. Çanakkale ve diğer cephelerde askerlerin mânevîyatını kamçılayarak gayret ve azimlerini kuvvetlendirmede müstesna bir rol oynamışlardır. 61

10 Genel mânâda Birinci Dünya Savaşı nda, hususen de bu savaşın bir parçası olarak patlak veren Çanakkale Savaşı sırasında, İstanbul ve Anadolu daki medreselerin çoğu kapanmış; eğitim büyük ölçüde durmuş, talebe mevcudu ciddi mânâda azalarak gençlerin ekseriyeti askere alınmıştır. MEDRESELILER SAVAŞI NIN KAHRAMAN TALEBELERI Genel mânâda Birinci Dünya Savaşı nda, hususen de bu savaşın bir parçası olarak patlak veren Çanakkale Savaşı sırasında, İstanbul ve Anadolu daki medreselerin çoğu kapanmış; eğitim büyük ölçüde durmuş, talebe mevcudu ciddi mânâda azalarak gençlerin ekseriyeti askere alınmıştır. Yıllarca süren savaşlar sonunda, kimi talebeler şehit düşmüş, kimileri gazi olmuş, kimilerinin de ismi ve cismi bile bulunamamıştır. 1 Ekim 1914 tarihli Islah-ı Medâris Nizamnâmesi uyarınca İstanbul daki bütün medreseler Daru l- Hilâfeti l-aliye Medresesi adıyla birleştirilmiş ve öğretim yılında talebe kaydedilmiştir. Ama bu sayı, aynı yıl önemli oranda azalmıştır. Zîrâ pek çok talebe askere gitmiş, başta Çanakkale olmak üzere farklı cephelere gönderilmiştir. Fedakâr medreseli gençler cübbelerini, sarıklarını çıkarıp cepheye koşmuş ve vatanları uğrunda dinin emrettiği istikamette şahadete ermişlerdir. Bu yüzden bir sonraki öğretim yılında talebe sayısı e inmiştir. Aynı şekilde Evkaf Nezareti nin, selâtin camilerine ve askerî birliklere imam ve vaiz yetiştirmek maksadıyla 28 Aralık 1912 de açtığı Medresetü l-vâizîn e 150 den fazla talebe kaydedilmesine rağmen, birçoğu askere alındığı için okulu bitirememiştir. Çanakkale Savaşı nda şehit düşen mektepli Mehmetçiklerin büyük çoğunluğu aslında medrese talebesiydi. Bundan dolayı Çanakkale Savaşı na, Medreseliler Savaşı da denmiştir. İtilâf Devletlerinin üstün silâh gücüne karşı kelimenin tam mânâsıyla göğsünü siper edenlerin on binlercesi, bir görüşe göre yaklaşık 50 bini, çok iyi seviyede ilme ve irfana sahip medrese talebesiydi. Sayıları 19 u bulan taşra medreselerinde ise, öğretim yılında talebe eğitim görürken, yılsonuna doğru bu rakam önce ye düşmüş, sonra da yaklaşık 600 talebenin askere alınmasıyla mevcut daha da azalmıştır. Arka arkaya yaşanan bu savaşlardaki ağır kayıplar neticesinde durum o kadar vahim hâle gelmiştir ki, köylerde mevtaların dinî vecibelere uygun olarak gasil, tekfin ve defin işlemlerini yapacak hoca bulunamaz olmuştur. BIR MEDRESELININ CEPHEDEKI OLAĞANÜSTÜ HÂLI Nakşibendî tarikatının mürşitlerinden olan, dayısı Şerafeddin Dağıstanî Hazretleri nin ilmî ve mânevî eğitiminden geçen Abdullah Dağıstanî, 22 yaşındayken diğer mürşit ve müritlerle birlikte Çanakkale nin yolunu tutmuştu. Cephede başından geçen olağanüstü bir hâdiseyi daha sonra şöyle anlatacaktı: Yoğun bir taarruz başlamıştı. Yüz kadarımız ateş hattında kalmıştık. Mevkiimizi savunmaya muktedir değildik. Uzak mesafeden ipliği vurabilecek kadar mükemmel nişancıydım. Bir merminin kalbime saplandığını hissettim ve yere düştüm. Yerdeyken Peygamber Aleyhisselâm ın bana doğru geldiğini gördüm. Ruhumun her hücremden nasıl çıktığını gördüm. Vücudumdaki her hücrenin nasıl zikrettiğini işittim. Ölümün çeşitli durumları gözümün önüne getirildi. Bunlar şu (mealdeki) Kur ân âyetinin sırrını anlamamı sağladı: Kendilerine bir musibet geldiğinde biz Allah a aidiz ve elbette ona döneceğiz derler. (2/156) Bu tecrübe ölüm hâlinin sırrını anlamamı sağladı. Mânevî hal kaybolduğu zaman, savaş alanındaki ölü hâlimi ve yaralılara bakan doktorları fark ettim. Onlardan biri beni işaret ederek şöyle dedi: Şu yaşıyor! Konuşacak ve hareket edecek gücüm yoktu. Vücudumun yedi gündür orada bulunduğunu idrak ettim. Beni askeri hastaneye götürdüler ve iyileşinceye kadar tedavi ettiler. Sonra terhis ederek köyüme gönderdiler. TEKKELER ve MEVLEVÎ ALAYLARI NIN KAHRAMANLIKLARI Tekkelerin, tekke şeyhlerinin ve kahraman dervişlerin gerek Birinci Dünya Savaşı na gerekse Çanakkale Savaşı na katkılarına gelince; tekke dervişlerinin, söz vatan müdafaası olunca ve kendilerinin de katkıda bulunma zarureti doğunca, tarifsiz bir fedakârlık 62

11 gösterip hiç tereddüt geçirmeksizin âdeta delişmen bir delikanlı edasıyla nasıl cepheye koştuklarına ve hangi eşsiz hizmetlere imza attıklarına verilecek misâllerin başında Mevlevîler ve Mücahidin-i Mevlevîye Alayları gelir. Osmanlı Devleti, Dünya Savaşı na girince, devlet adamlarıyla yakın temasta bulunan Mevlevî postnişinleri, vatanın içine düştüğü bu büyük felâketten selâmete çıkması için yaklaşık bin kişiden oluşan Mevlevî Alayları kurmuşlardır. Dine, dinin özüne, tekke adabı ve ruhuna büyük bir hassasiyet, hürmet ve sadakatle bağlı olan, dini takva boyutunda hâlisane şekilde yaşamaya gayret eden Mevlevîler aynı ihlâs, duyarlılık ve alâkayı vatanın, millî ve mânevî değerlerin savunulmasında da göstermekten geri durmamışlardır. Temelini, İstanbul un muhtelif semtlerindeki Mevlevî tekkesi mensuplarının teşkil ettiği Mevlevî Alayı na, Mevlevî şeyh ve dervişlerinden başka, İstanbul daki Kadirî Tarikatı (Kadiri Bölüğü) gibi neredeyse bütün tarikatların şeyhleri ve mensupları da katılmıştır. Ancak alayın çoğunluğunu Mevlevîler oluşturuyordu. Alayın sancağı, Alay Kumandan Vekili Yenikapı Mevlevîhânesi Şeyhi Abdülbaki Efendi ye merasimle teslim edilmişti. Alayın kumandanı ise Konya da oturan ve Mevlevîlerin büyüğü sayılan Veled Çelebi (İzbudak) Hazretleri idi. Alay, Harbiye Nezareti kapısında yapılan bir merasimden sonra yola çıkarılmıştı. İstanbul dan hareket eden, yol boyunca başka zaviye ve tekke mensuplarının katılımıyla Konya ya varıncaya kadar daha da kalabalıklaşan Mücahidin-i Mevlevîye Alayı, Hazreti Mevlâna nın türbesi önüne gelince durmuştur. Burada Konya halkının iştirakiyle yeni bir merasim yapılmıştır. Merasimde Fetih Sûresi okunmuş, Hazreti Mevlâna nın himmetleri niyaz edildikten sonra, alayın zafer âyetleriyle donatılmış sancağı, Alay Kumandanı Veled Çelebi Hazretleri ne teslim edilmiştir. Tabur, 1916 yılında, Konya dan devlet erkânının katıldığı resmî törenle Şam a hareket etmiştir. Veled Çelebi Efendi nin komutası altında, neyleri ve kudümleri ile yola çıkan bu alay, karargâhı Şam da bulunan 4. ordu emrine verilmiş ve Kanal Harekâtı na katılmıştır. Ancak muntazam bir askerî talim görmemiş olan alay, diğer birliklere birer ikişer dağıtılmak suretiyle savaş hattına sokulmuştur. Mevlevî Alayları, Birinci Dünya Savaşı nda, kısmen de Çanakkale de Osmanlı nın aktif savaş güçlerinden birini teşkil etmiştir. Esasen alayların asıl vazifesi, askerin dinî heyecanını, şevk ve azimlerini artırmaktı. Onların orduya verdikleri moral desteğin ayrı bir yeri ve önemi vardı. Osmanlı Devleti, Dünya Savaşı na girince, devlet adamlarıyla yakın temasta bulunan Mevlevî postnişinleri, vatanın içine düştüğü bu büyük felâketten selâmete çıkması için yaklaşık bin kişiden oluşan Mevlevî Alayları kurmuşlardır. SOĞANLIDERE DE DESTAN YAZAN BIR DERVIŞ Burada tekkelerin ve mensuplarının Çanakkale deki kahramanlıklarına misâl teşkil etmesi bakımından İstanbul daki İsmet Efendi Tekkesi nin şeyhi, aynı zamanda Fatih Medresesi müderrislerinden olan Ali Haydar Efendi nin naklettiği şu sırlı hâdise, ibret ve duygu yüklüdür: Savaşın bütün amansızlığıyla sürdüğü bir zamanda İsmet Efendi Tekkesi nin dervişlerinden Mülâzım-ı evvel Ahmed Efendi nin bağlı olduğu 5. Topçu Alayı 2. Top Bataryası nın cephanesi tükenmişti. Asker başına on yedi mermi kalmış, yardım umudu da kalmamıştı. Teslim olmaktan veya kahramanca mücadele edip şehit düşmekten başka çare yoktu. Ahmed Efendi devamlı gözyaşı döküyor, ibadet ve dua ederek İlâhî inayetin imdada yetişmesi için yakarıyordu. Bir gece rüyasında karşı tepeden Ahmed Rufai ile Abdülkadir-i Geylani Hazretleri nin kol kola, kendisine doğru geldiğini görür. Aralarında devamlı olarak şu sözü tekrarladıklarını işitir: Kul yâ Rabb dediği zaman, Allah der ki, buyur ey kulum. Sabah olunca rüyayı askerlerle paylaşarak teslim olmayacağını ifade eder: Teslim olmayacağım, siz ne dersiniz? Rüyayı ağlayarak dinleyen Mehmetçikler aynı karşılığı verirler: İsterseniz kalan mermiyi de dağıtmayın, süngülerimizle düşmana hücum ederiz! Bu azim ve kararlılıkla hareket eden 150 er ve üç subay, 5 Haziran 1915 te mermileri tükenmesine rağmen süngüleriyle bulundukları yeri destansı bir kahramanlıkla müdafaa ederler. Bu sayede, mevzilerimiz arasından koridor açıp ilerlemek isteyen düşmana geçit verilmemiş olur. Bu mücadelenin hatırası Soğanlıdere deki Son Ok Şehitliği nde yaşamaktadır. i.colak@sizinti.com.tr KAYNAKLAR - Sebilü r-reşâd, Sayı: , Osman Engin, Türk Maarif Tarihi, İstanbul, 1977, c Yaşar Sarıkaya, Medreseler ve Modernleşme, İstanbul, Sadık Albayrak, Son Devir Osmanlı Uleması, C. 1, İstanbul, Kadir Mısıroğlu, Kurtuluş Savaşı ında Sarıklı Mücahitler, İstanbul, Mehmet Önder, Mevleviliğin Sistemleşmesi Sultan Veled ve Diğer Postnişinler, - İsmail Çolak, Mahşerin İrfan Ordusu: Okuldan Çanakkale ye, İstanbul, 2008, Nesil Yayınları. 63

12 { { Basiret, akıl demek olmadığı gibi düşünce de değildir. Düşünmek, akıl ve aklın semerelerini aşkın olduğu gibi, basiret de, düşüncenin çok ötesinde İlâhî bir melekedir. Hayatın Ince Ayarı NUH ÖZDİN Yaratılış hem yoktan var etme (ibdâ), hem var olanları parçalarına ayırarak veya başka unsurlarla birleştirerek yeniden terkip etme (inşâ), hem de dönüştürerek var etme (istihale) şeklinde her ân devam eder. Allah ın (celle celâluhu) ilim, kudret ve iradesine sınır konamaz. Mevcut kâinattaki cârî kanunlardan herhangi biri olmasaydı ve Müsebbibü l-esbab olan Yaratıcı yine de hayatı yaratmayı murad etseydi, yarattığı başka kanunlarla yine hayatı var ederdi. Fizik, kimya, biyoloji kanunları denilen prensipler aslında bütün bir sistemin parçalarıdır. Her biri bir mekanizmanın çarkları gibi birbiriyle uyumlu, birbirini destekleyici ve tamamlayıcıdır. Yaratıcı, bu sistemin bazı parçalarını düzenlediği kanunları değiştirebilir ve yeni kanunlar koyarak düzeni devam ettirir. Bu açıdan biz sadece bildiğimiz mevcut kanunlar çerçevesinde akıl yürütüyoruz. Bu kanunlar değiştiğinde O (celle celâluhu) dilerse, geçici bir kaos ve yokluk da yaratabilir veya yeni bir var oluş düzeni de başlatılabilir. Allah ın (celle celâluhu) sonsuz ilim ve kudretiyle yeni kanun ve nizamlar yaratabileceğini unutmamalıyız. Meselâ hücrenin canlılığı birtakım kimyevî reaksiyonlarda açığa çıkan enerjiyle sürdürülür. Burada genetik bilgi protein bilgisine dönüşürken sıvıların yoğunluğu ve akışkanlığı gibi fiziko-kimya kanunları tecelli eder. Yaratıcı nın koyduğu kimya kanunlarından biri de, kimyevî reaksiyonların meydana gelebilmesi için reaksiyon sisteminin aktifleşme enerjisine (eşik enerjisi) sahip olmasıdır. Kimyada Çarpışma Teorisi ne göre; kimyevî hâdiselerin başlayabilmesi için, sistemin sahip olması gereken minimum enerjiye aktifleşme (eşik) enerjisi denir. Her bir reaksiyonun eşik enerjisi farklıdır ve belli bir ölçüsü vardır. Meselâ, bir elmanın kesilen yüzeyi sarımtırak bir renk alır. Bu, havayla reaksiyona giren yüzeydeki sıvıdan dolayıdır. Eğer aktifleşme enerjisi daha az olsaydı, elma çok hızlı bir şekilde tamamen çürüyüp gidecekti. Buradaki renk değişiminden elmanın taze olup olmadığı veya ne kadar zaman önce kesildiği anlaşılabilir. Bu enerji miktarı, reaksiyona dâhil edilen katalizör 1 maddeler cinsine bağlıdır. Eşik enerjisinin yüksek olması, o reaksiyonun daha zor başlayacağı mânâsına gelir. Meselâ oda sıcaklığında gerçekleşmeyen bir reak- Bir elmanın kesilen yüzeyi sarımtırak bir renk alır. Bu, havayla reaksiyona giren yüzeydeki sıvıdan dolayıdır. Eğer aktifleşme enerjisi daha az olsaydı, elma çok hızlı bir şekilde tamamen çürüyüp gidecekti. Buradaki renk değişiminden elmanın taze olup olmadığı veya ne kadar zaman önce kesildiği anlaşılabilir. 64

13 Buzun erime ısısı daha az olsaydı, Kutup bölgelerindeki buzullar çok hızlı eriyecek, bütün dünya sular altında kalabilecekti. Diğer taraftan buzun erime ısısı daha yüksek olsaydı, su-buz dengesi bozulduğundan o bölgelerde hayat olmayabilecekti. siyon, reaksiyona girenlerin enerjisi artırılarak (ısıtılarak) gerçekleştirilebilir. Eşik enerjisi prensibinin her bir reaksiyon için farklı farklı büyüklüklerde olmasında da birçok hikmet vardır. Ağaç, yaprak veya kâğıdın yanma ısısı daha az veya çok olsaydı, güneşli günlerde her yerde yangınlar meydana gelebilecek, ormanlar yok olma tehlikesiyle karşı karşıya kalacaktı. Bu enerji, mevcut kanunlar çerçevesinde öyle hikmetlidir ki, yokluğunda, azlığında veya çokluğunda mevcut kâinat bir felâkete sürüklenebilir. Meselâ bitkiler için hayatî öneme sahip olan fotosentez reaksiyonunun (6CO 2 + 6H 2 O + ışık enerjisi C 6 H 12 O 6 + 6O 2 ) başlaması için bir eşik enerjisine ihtiyaç vardır. Bu enerji miktarının daha az olması, bitkilerin daha hızlı büyümesine ve çoğalmasına, daha yüksek olması ise, daha yavaş gelişmesine sebep olabilecekti. Her iki durumda da tabiatın dengesi bozulacak ve zincirleme tesirler neticesinde bilinen kanunlara bağlı hayat ya yaşanmaz hâle gelecek veya Allah ın (celle celâluhu) yaratacağı yeni kanun ve mekanizmalar devreye girecekti. Suyun buharlaşma (H 2 O (s) cal/g H 2 O (g) ) ısısı (eşik enerjisi) düşük olsa okyanuslardaki buharlaşma çok hızlı, yüksek olsa yetersiz olacaktı. Bunun neticesinde de kelebek etkisi denen zincirleme hâdiselerle ekosistem ve hayat bugünkünden farklı tesirler altında kalacaktı. Aynı şekilde buzun erime ısısı (H 2 O (k) + 79,8 cal/g H 2 O (s) ) daha az olsaydı, Kutup bölgelerindeki buzullar çok hızlı eriyecek, bütün dünya sular altında kalabilecekti. Diğer taraftan buzun erime ısısı daha yüksek olsaydı, su-buz dengesi bozulduğundan o bölgelerde hayat olmayabilecekti. Hücrelerimizin her birinde her ân binlerce reaksiyon gerçekleşmektedir. Bir insan vücudunda ortalama yüz trilyon hücre olduğunu düşünürsek, toplamda her ân vücudumuzda trilyonlarca reaksiyon meydana geldiği anlaşılır. Bunun için yüksek miktarda eşik enerjisine ihtiyaç olacaktır. Rabb imiz hücrelerimizde reaksiyonun daha kolay ve çabuk başlaması için eşik enerjisini düşürmekle vazifeli katalizör maddeler (enzimler) yaratmıştır. Meselâ vücuttaki bazı kimyevî değişmeler neticesinde yan ürün olarak hidrojen peroksit (H 2 O 2 ) meydana gelir. Bu, vücutta zehir tesiri yapan ve parçalanması gereken bir maddedir. Bunu parçalayan da karaciğer tarafından üretilen katalaz 2 enzimidir. Katalazlı ve katalazsız reaksiyonlar; 2H 2 O ,8 kcal + katalaz 2H 2 O + O 2 (katalazlı) 2H 2 O kcal 2H 2 O + O 2 (katalazsız) şeklinde gerçekleşir. Eğer kutuplardaki bütün buzullar erirse, dünya çapındaki deniz seviyesi yaklaşık 46 metre yükselir. Bir molekül katalaz, vücut sıcaklığında saniyede 5 milyon hidrojen peroksidi parçalar. Katalaz enzimi olmasaydı, hidrojen peroksidin parçalanması için mol başına fazladan 11,6 kcal daha gerekecekti. Saniyede gerçekleşen bu reaksiyonların hızı çok daha yavaş olacak ve yaklaşık 300 senede tamamlanacaktı. Yani bu hâdise için yaklaşık üç kat daha fazla enerjiye ihtiyaç duyacaktık. Bu da sindirim, dolaşım gibi bütün vücut sistemlerinin çalışamaz hâle gelmesine yol açacaktı. Peki, limit değerdeki bu enerji aşılmadan reaksiyonlar gerçekleşecek olsaydı, yani böyle bir kural olmasaydı, ne olurdu? Oksijen ve hidrojen her karşılaştıklarında hemen su buharı oluşurdu. Havayla temas eden metal eşyalar çok çabuk oksitlenir, kahverengi renk tutar, paslanırdı. Yenen besinler çok çabuk sindirilir, süt gibi gıdalar çok çabuk bozulur, su havadaki gazlarla reaksiyona girerdi. Dünyadaki bütün kimyevî değişimler bir ânlık sürede gerçekleşir, moleküller taşıdıkları enerjiden bağımsız tepkime verirdi. Neticede, mevcut kâinattaki harika nizam olmaz veya yeni kanunlarla yeni bir yaratma sözkonu olurdu. Birçoğumuzun belki adını bile duymadığı bu ve benzeri birçok kanun kâinata konmuş. Hayatın sahibi bu sebepler perdesiyle yeryüzünde hayatı var ediyor. Neticede, kâinatı tekvinî kanunlar çerçevesinde ve hikmetle yaratan Rabb imiz, eşik enerjisini de insanoğlunun yaşayabilmesi ve tabiattaki canlılığın devamı için var etmiştir. n.ozdin@sizinti.com.tr DIPNOTLAR 1- Katalizör: Bir kimyevî reaksiyonun eşik enerjisini düşürerek tepkime hızını artıran ve tepkime sonrasında yapısında bir değişiklik olmayan maddedir. Katalizörün reaksiyon üzerinde yaptığı bu değişikliğe kataliz denir. 2- Katalaz: Biyolojik ve biyokimyevî antioksidan yapıya sahip yıkıcı bir enzimdir. Toksin hidrojen peroksidi hücrelerden uzaklaştırmada önemli vazifesi vardır. KAYNAKLAR - Orhan Apillioğlu, Eşik (Aktifleşme) Enerjisi, Kimya O nu Anlatıyor, Muştu Yayınları, Melek Zülal, Ya Anahtar Kilide Uymasaydı?, Sızıntı, Ağustos,

14 { { İnsanı hayvanlardan ayıran şey, onun şuuru, basireti, sonra da ilham ve hikmete mazhariyetidir. Bu hasselerden mahrum olanlar, şekli ne olursa olsun, olmaları gerekli olan son noktaya ulaşamamış sayılırlar. HIKMET SAÇAN VOLKANLAR DR. ÖMER SAID GÖNÜLLÜ Yaratılış gereği, her şeye öncelikle hayatın muhafazası açısından bakarız. Tabiattaki hâdiseleri de bu şekilde değerlendiririz. Meselâ volkanları felâket sebebi sayarız. Fakat volkanik faaliyetler gezegenimiz kadar yaşlı olduğuna ve bugün de devam ettiğine göre, demek ki önemli fonksiyonlar yerine getirmektedir ve Yerküre sisteminin ayrılmaz bir parçasıdır. Volkanizma sırasında Atmosfer e kül ve zehirli gaz yayılır, çevreye kızgın kırıntılar ve tonlarca ağırlıkta bloklar saçılır, çıkan akışkan lavlar kilometrelerce yol alıp uçsuz bucaksız alanlar kaplar ve önlerine çıkan hemen her nesne eriyip kaybolur. Bitki örtüsü ve hayvan toplulukları zehirli gaz, yüksek sıcaklık ve yangınlarla yok olur. O hâlde, volkanik faaliyetler Yerküre, yeryüzü ve hayat için nasıl faydalı olabilir? Kâinat ta israf olmadığından, bugünkü bilgilere göre, Yerküre, bir süpernova patlamasının kalıntı malzemesiyle inşa edilmiştir. Bu sıcak kürenin ilk olarak, uzay ile temas eden yüzeyi soğumuş ve kaynatılan sütün havayla temas eden üst kısmının kaymak tutması gibi kabuk bağlamıştır. Taşlaşan bu sert kabuk derinlerdeki sıcak bölgeden gelen basınçla kırılmış ve 10 dan fazla levhaya ayrılmıştır. İşte volkanik ve sismik bölgeler sıklıkla bu levhaların sınırlarındadır. Bugün Dünya üzerinde kadar aktif volkan mevcuttur. Bir volkan son yılda patlama-püskürme şeklinde en az bir defa faaliyet göstermişse, aktif volkan sayılmaktadır. Dünya Volkan Gözlemevleri Teşkilâtı na (WOVO) bağlı, hâlen çalışır vaziyette 76 rasathane mevcuttur. 1 MAGMADAN VOLKANA Yerkabuğu nun derinliklerinde veya Üst Manto da çok yüksek sıcaklıklarda ergiyen malzeme (magma) yeryüzüne yükselirken, ya derinde kalarak yavaş yavaş veya yüzeye âniden çıkarak hızla soğur. Bu ikinciler volkanik kayaçları oluşturur. Volkanlar karada veya su altında (okyanus, deniz, göl tabanında) oluşabilir. Yerküre iç ısısının bir kıs- 66

15 Yeryüzünde gördüğümüz devasa kıta blokları ve okyanus tabanları, derinliklerindeki magmadan gelen büyük enerjiyle kırılır, parçalanır, volkanlara ocak görevi görür ve hareket ederler. mını bu yolla Atmosfer e ve Hidrosfer e (denizler, okyanuslar) atar. Fakat asla tamamen soğumaz. Çünkü radyoaktif elementlerin ışın, tanecik yayması ve parçalanmasıyla sürekli ısı üretilir. Yeryüzündeki karalara kıta levhası, okyanus tabanlarına da okyanus levhası denir. Magmanın yeryüzüne çıkma şekli, kimyasına, sıcaklığına ve gaz miktarına bağlıdır. Okyanus levhalarının altındaki derinliklerde Üst Manto nun kısmen ergimesiyle oluşan magma, silisyumca fakir olduğundan akışkandır. Patlamanın az görüldüğü bu volkanların malzemesi bazalttır. Bazaltlar diş macunu tüpünden macunun çıkışına benzer şekilde okyanus-ortası kırık hattından çıkıp katılaşır (yastık lavlar). Sıcaklığı C yi bulan ve kimyası değişen bu noktalarda ortamın ekolojik şartlarına uygun bitki ve hayvan toplulukları yaratılmıştır. Patlamalı püskürme yapan bir magma ise sakin şekilde çıkan magmaya göre beş kat daha ağdalı, bal kıvamındadır. Bunun sebebi büyük ölçüde silisyumdur. Atmosfere fırlayan en büyük blokların ağırlığı 100 tondan fazladır. Bunlar baca duvarından kopmuş kaya parçaları veya lav pıhtılarıdır. En küçük kızgın kırıntılar (piroklastlar) ise, yeryüzüne dönmeleri yıllar alan ince kül taneleridir. Püskürmeyle Atmosfer e yayılan gazların % 90 dan fazlası su buharıdır. Diğerleri karbon monoksid-dioksid, kükürt dioksid-trioksid, hidrojen sülfür-klorür-fluorürdür. Magma derinlerden yüzeye bir ana damar veya ince kırık hatlardan oluşan bacadan çıkar. Çevredeki küçük bacalardan da buhar çıkışları olur. Fümaroller, çok sıcak gazların ve su buharının çıktığı bacalardır. Yeraltı suyu bu noktalara temas ettiğinde, C ye ısınır ve kızgın buhar fışkırmaları görülür. Gayzerler ise sadece sıcak su çıkışlarıdır; İzlanda, Yeni Zelanda ve ABD de (Yellowstone Parkı) görülürler. Lavlar akarken, kimyalarına ve ihtiva ettikleri gazlara bağlı olarak, C arasında katılaşıncaya kadar sıcaklık düşmeye devam eder. Saatte 80 kilometreye yakın hızlarda akabilen bazalt lavları, çıktıkları noktadan 150 kilometre uzaklığa kadar ulaşabilir. ATEŞ ÇEMBERLERI, ATEŞ KUŞAKLARI Sayıları bini aşan Japon adaları volkaniktir. Pasifik Okyanus levhası, Asya kıtası altına jeolojik zamanlardan bugüne (yılda birkaç santimetre hızla) dalarken kendine yol açmaya çalışır, büyük sürtünmelerden kaynaklanan sıcaklık artışına bağlı ergimeler (magma) meydana gelir. Bu malzeme kırık hatlarından yukarı çıkıp üst-üste birikir, su üstünde kalınlaşır, soğur ve volkanik adaları oluşturur. Böylece, Japonya dan Endonezya ya uzanan bir ateş çemberi (volkanik ada zincirleri) oluşmuştur. Akdeniz deki Etna, Stromboli ve Vulkano da benzer bir ateş kuşağı teşkil ederler. SICAK NOKTALAR Yeryüzünde ayrıca, daha az olmakla birlikte, sayıları yüzü bulan sıcak nokta (hot spot) mevcuttur. Malzemesi Manto menşeli, daha akışkan lav olan sıcak noktanın tipik örneği Pasifik Okyanusu nun ortasında 70 milyon yıldan beri süregelen Hawaii volkanizması ve adalarıdır. Kula volkanizması da bu yönüyle dünya genelindeki sayılı örneklerdendir, Türkiye de ise tektir. JEOTERMAL ENERJI Volkanların kalbinde en az 500 C derece sıcaklıktaki magma, çevre kayaçların da ısınmasına yol açar. Yeraltı suyu bu bölgeye temas ettiğinde, sıcak su ve bu- Fümarol 67

16 har (jeotermal akışkan) oluşur. Bu sıcak buhar yeterli derece ve miktarda ise türbinleri döndürüp elektrik üretiminde kullanılabilir. Türkiye nin en büyük jeotermal potansiyeli Ege bölgesindedir. Yerkabuğunun ince, magmanın yeryüzüne daha yakın olduğu bölgede doğu-batı yönlü üç çöküntü (ova) gelişmiştir: Kuzeyden güneye Gediz, Küçük Menderes ve Büyük Menderes. Jeotermal akışkan 1) Sındırgı, Simav hattı, 2) Urganlı, Salihli-Kurşunlu, Alaşehir hattı, 3) Balçova-Germencik-Buharkent-Kızıldere hattından gelir. Onbinlerce ev, işyeri ve seranın ısıtılmasında, ayrıca elektrik üretiminde kullanılır. Ada ülkesi İzlanda, çok sayıda volkanın yer aldığı okyanus tabanı kırığının (rift) üstündedir. Ülkedeki evlerin % 90 ı jeotermal enerjiyle ısıtılırken, toplam İzlanda daki evlerin % 90 ı jeotermal enerjiyle ısıtılırken, toplam elektrik üretiminin % 20 si jeotermal akışkan kullanı larak sağlanmaktadır. İzlanda nın en ünlü gayzerlerinden Strokkur da her 4-8 dakikada bir yaklaşık 40 metre yüksekliğe ulaşan püskürmeler gerçekleşmektedir. elektrik üretiminin % 20 si jeotermal akışkan kullanılarak sağlanmaktadır. Dünya nüfusunun yaklaşık % 13 ünün yaşadığı, fakat yeryüzünde tüketilen elektriğin % 3 ten azının tüketildiği Doğu Afrika ise, büyük bir volkan yatağı üzerinde oturmaktadır. Magma burada yeryüzüne sadece birkaç kilometre yakınlıktadır. Kızıldeniz in oluşumuna sebep olan yarığın güneybatı kısmına karşılık gelen kıta yarığı kesikli kırıklar şeklinde, dallanarak Sudan, Etiyopya, Kenya, Cibuti, Tanzanya, Mozambik i kateden 6,400 kilometrelik bir hat boyunca uzanır. Onbeşbin megawatt büyüklüğündeki bu kapasite, orta büyüklükte 15 nükleer santrale karşılık gelmektedir. Hâlen Etiyopya da 7, Kenya da 212 megawatt kapasitedeki jeotermal santrallerden elektrik üretilmektedir (ülkenin henüz % 17 si elektrik kullanabiliyor). MADENLER Birçok maden yatağı volkanik faaliyetle ortaya çıkmıştır. Mineraller kilometrelerce derinlikten, tıpkı bir asansör mekanizmasındaki gibi, volkanizmayla yeryüzüne veya yakınına yükselip yığışır. Binlerce, onbinlerce yıl devam eden bu süreçte medeniyetin temeli olan altın, demir, gümüş, bakır, çinko, kurşun, nikel, alüminyum, kalay, sodyum, bor gibi elementler, çeşitli minerallerin yapısına girerek maden yatağı oluşturmuşlardır. Tabiattaki en sert madde olan elmas minerali saf karbondur. Yer in derinliklerindeki organik veya inorganik kaynaklardan gelen karbonlu malzemeler, yeryüzünden kilometre arası, hattâ bazı durumlarda Mantonun 300 kilometreye varan derinliklerinde C sıcaklık kilobar arası basınç şartlarında elmasa dönüşür. Elmas kristali 1 milyar 3.3 milyar yıl arasında büyür gelişir. Bu, Dünya nın yaşının % ine karşılık gelir. Elmas, magmanın derin volkanik püskürme süreçleriyle yeryüzüne çıkması ve soğuması sırasında taşınır. 68

17 Sünger taşı, topuk taşı, nasırtaşı da denilen ponza volkanik bir kayaçtır. Âniden yeryüzüne çıkan volkanik malzeme hızla soğuyup katılaştığından, içindeki gazlar kaçacak zaman bulamaz, bağlantısız gözeneklerde hapsolur. Milyonlarca yıl önceki Kızılcahamam volkanizmasıyla dünyanın en kaliteli trona (tabiî soda, sodyum karbonat ve bikarbonat) yatakları oluşmuştur. Ankara nın Beypazarı, Sincan ve Kazan bölgelerinde 1 milyar tona yakın bir rezerv mevcuttur. Dünya bor rezervinin % 70 e yakınına ev sahipliği yapan ülkemizdeki bor yatakları da Batı Anadolu (Bigadiç, Emet, Kırka, Bursa) volkanizmasıyla uzun zamana yayılan bir süreçte oluşmuştur. Bilindiği gibi bor, deterjandan, cam ve uzay sanayiine kadar 300 e yakın üründe kullanılmaktadır. Perlit, beyaz-gri renklerde volkanik camdır. Isıyla genleşir, hafif ve gözenekli hâle gelir. Türkiye de yaygındır. İnşaat, tarım, seracılık, gıda, ilâç, kimya, metalürji, dökümcülük, seramik ve cam sanayiinde izolasyon, filtrasyon, dolgu ve katkı maddesi olarak, ambalaj sanayiinde kauçuk türevleri yerine, ayrıca petrolden kaynaklanan deniz kirliliğinin giderilmesinde, atık suların temizlenmesinde ve süzme işlemlerinde kullanılır. Sünger taşı, topuk taşı, nasırtaşı da denilen ponza volkanik bir kayaçtır. Âniden yeryüzüne çıkan volkanik malzeme hızla soğuyup katılaştığından, içindeki gazlar kaçacak zaman bulamaz, bağlantısız gözeneklerde hapsolur. Ponza bu yüzden hafiftir, suda yüzer. Ponzalardaki gazların analizi yapılarak o dönemdeki magmanın, volkan bacasının ve atmosferin kimyası aydınlatılabilmektedir. VOLKANIK CAM OBSIDIYEN VE ARKEOMETRI Obsidiyen cama benzeyen volkanik malzemedir. Lavın kristalleşme zamanı bulamadan soğumasıyla oluşur. Kristal yapıda olmadığından, keskin kenarları moleküler inceliğe ulaşabilir. Bundan dolayı eski çağlarda ok uçları ve kesici âletlerin, günümüzde ise cerrahîdeki neşterlerin kesici kısımlarının hammaddesidir. Kapadokya daki Peri bacalarının malzemesi volkaniktir. Volkanizmayla yayılan sertdayanıklı bazaltlar, daha önce püskürüp yere yağmış gevrek karakterdeki kızgın kırıntıların üzerini örtmüştür. Obsidiyenler üzerinde yapılan tarih belirleme çalışmaları (arkeometri), uzak geçmişte insanların tabiattaki malzemeyi nasıl kullandığı, bir arkeolojik sitte bulunan obsidiyenin hangi volkanik bölgeden getirildiği sorularının cevabını bulmaya yardımcı olur. Obsidiyen Anadolu da yaşamış eski kültürlerin göç ve diğer hareket yollarının anlaşılmasına katkı sağlamıştır. PERI BACALARI Kapadokya daki Peri bacalarının malzemesi volkaniktir. Volkanizmayla yayılan sert-dayanıklı bazaltlar, daha önce püskürüp yere yağmış gevrek karakterdeki kızgın kırıntıların üzerini örtmüştür. Çevredeki kayaçlar zamanla aşınırken, erozyona daha dirençli olan üstteki bazaltlar alttaki gevrek tabakalar üzerine basınç uygulamış, yapıda oturmalara yol açmış ve erozyona karşı direnci arttırmıştır. Peri bacaları, içinde fıtrî ve sağlıklı hayat için ideal şartların yeraldığı mekânlardır. Malzemenin yüksek tabiî izolasyonu sebebiyle içerisi yazın serin, kışın ılıktır. İnsanlık tarihi boyunca bu gibi tabiî yapılar, hazır yerleşim yeri olarak iskânda kullanılmıştır. Karalar üzerindeki volkanik faaliyetler, uzun zaman zarfında verimli tarım arazilerinin oluşmasına ve insanların rızkına vesile olur. Volkanizma yoluyla yeryüzünde biriken metal ve ametaller toprağın ve bitkilerin yapısına girerek hayvan ve insan hayatının devamında, ayrıca besinlerde önemli birer diyet unsurudur. Lityumca zengin volkanik kayaçların bulunduğu Endonezya da anti-depresan ilâç hazırlanmasında bu tabiî malzemeler kullanılır. Volkanik bölgelerde soğuk-sıcak yeraltı suları mineralli veya yumuşaktır. Dünyada ve ülkemizde bu tip suların bulunduğu çok sayıda eski volkanik alanda, şifa niyetine gidilen kaplıcalar da birer ilâhî hediye olarak sunulmuştur. o.gonullu@sizinti.com.tr DIPNOT 1. Türkiye de Ağrı, Süphan, Tendürek, Erciyes, Hasandağı gibi 14 aktif volkanın varlığı kabul edilmektedir. Bunlardan sadece Nemrut Yanardağı sürekli izlenmektedir. Van Gölü havzasında beş aktif volkan mevcuttur. Tatvan da (Bitlis) son iki milyon yılda oluşan, denizden 2250 metre yükseklikteki Nemrut Gölü dünyada ikinci, ülkemizde birinci büyük krater gölüdür (volkan bacası ve çevresinin ânî veya tedricen çökmesiyle oluşan büyük çukurluk yağmur ve yüzey sularıyla dolar, bir krater gölü hâlini alır). Türkiye de son volkanizmayı temsil eden Nemrut Yanardağı 1411 ve 1441 de hafif bir uyanış göstermiştir. 69

18 Osmanlı da Hukukun DOÇ. DR. ABDULLAH DEMİR Üstünlüğü Osmanlı hakkındaki yanılgılardan birisi, padişahın, dönemin kralları gibi sınırsız yetkilere sahip zannedilmesidir. Böyle olunca, krallıkla idare edilen ülkelerdeki gibi, Osmanlı Devleti nde de her işin padişahın iki dudağı arasında olduğu kanaati hâsıl olmaktadır. Hâlbuki Osmanlı Devleti nin idarî yapısı o dönemin monarşik krallıklarından çok farklıdır. Padişah ve kendisine bağlı yöneticiler hukuk kurallarına uygun şekilde hareket etmek mecburiyetindedirler. Osmanlı devlet yapısını şekillendiren Fatih Sultan Mehmed, meşhur Teşkilât Kanunnâmesi nde devletin iki temel unsuru olarak ehl-i örf ve ulema sınıfını saymaktadır. Ehl-i örfün, yani yönetici sınıfın başında sadrazam; ulema sınıfının başında ise şeyhülislâm yer almaktadır. Padişah devlet yönetiminde ehl-i örf ile ulema arasında denge kurmakta ve bunları birbirleriyle denetlemektedir. Ulema sınıfı her ne kadar askeriye denen devlet memurları grubunda yer alsa da, onlardan daha farklıdır. İlk olarak, ulemanın reisi olan şeyhülislâm Divân-ı Hümâyun üyesi değildir. Hâlbuki ehl-i örfün reisi olan sadrazam, Divân-ı Hümâyun un hem üyesi hem de başkanıdır. Dolayısıyla padişah, sadrazam üzerinde doğrudan doğruya yetkilerini kullanırken, şeyhülislâm üzerinde o derece müessir değildir. Dinin temsilcisi olarak şeyhülislâm padişahı da denetleyici bir makamdır. Benzer şekilde, ulema sınıfı da ehl-i örf sınıfından bağımsız ve onları denetleyici bir statüde bulunmaktadır. Böyle olunca ulema sınıfı ve şeyhülislâm padişahtan kısmen bağımsız bir grubu teşkil etmektedir. 70

19 Osmanlı Devleti nde padişahtan sıradan vatandaşlara kadar herkes hukuk kurallarına uygun hareket etmek mecburiyetindeydi. Devletin idarî ve hukukî sistemi, hukukun üstünlüğüne göre kurulmuştu. PADIŞAHIN SINIRLI YETKILERI İslâm hukuku padişaha sınırlı bir yasama yetkisi vermiştir. Dolayısıyla padişahın mutlak yasama yetkisinden bahsedilemez. Çünkü İslâm hukukunda bu yetki Allah a (celle celâluhu) ve ikinci derecede Hz. Peygamber e (sallallahu aleyhi ve sellem) aittir. Padişah kendisine tanınan sınırlı yasama yetkisini üç şekilde kullanabilir. İlk olarak, İslâm hukukuna ait hükümleri kanun hâline getirebilir. Meselâ, Mecelle-i Ahkâm-ı Adliye böyle bir kanundur. İkinci olarak, İslâm hukukuna ait farklı görüşlerden birisini tercih edebilir. Üçüncü olarak, İslâm hukukunun düzenleme yapmadığı alanlarda, yine İslâm hukukunun genel prensiplerine uygun olarak kanun hazırlatır. Padişahın yürütme ile alâkalı yetkileri de sınırlanmıştır. Yürütmenin başı olan padişah Fatih döneminden itibaren Divân-ı Hümâyun a (bakanlar kurulu) bizzat başkanlık etmeyi bırakmıştır. Bu dönemden itibaren veziriazam, Divân-ı Hümâyun a başkanlık etmiş ve alınan kararları telhis ve takrir yoluyla padişaha arz etmiştir. Yargılama yetkisi esas itibariyle padişaha ait olmakla birlikte, uygulamada padişah yargı yetkisini vekil olarak görevlendirdiği kadılar aracılığıyla kullanmıştır. ŞEYHÜLISLÂMLARIN DENETLEME VAZIFESI İslâm tarihinde ilk defa Hz. Ömer (ra) döneminde başlayan eyaletlere, valilerden bağımsız, doğrudan merkeze bağlı kadılar tayin etme geleneği, Osmanlı Devleti nde de uygulanmıştır. Günümüzdeki yargının yasama ve yürütmeyi denetleme görevi İslâm tarihinin ilk devirlerine kadar gitmektedir. Osmanlı Devleti aynı fonksiyonu başında şeyhülislâmın bulunduğu ulema sınıfı aracılığı ile gerçekleştirmiştir. Üstelik bu denetim Batılı sistemlerde olduğu gibi sadece hukuk çerçevesinde kalmamakta, daha şümullü olarak dinî alanda da yapılmaktadır. Osmanlı Devleti nin bu idarî sistemi başta İngiltere ve Amerika Birleşik Devletleri olmak üzere Batılı devletleri de etkilemiştir. İngiltere ve Amerika Birleşik Devletleri, yönetim sistemlerini yapılandırırken Osmanlı Devleti nin hukukun üstünlüğüne dayalı idarî yapısını örnek almıştır. Söz gelimi İngiltere de idarî yargı ve adlî yargı ayrımı bulunmamaktadır. Tıpkı Osmanlı Devleti nde olduğu gibi idarî davalara adlî yargı hâkimleri bakmaktadır. Şeyhülislâmın yürütmeyi denetlerken azledilme endişesi yaşamaması gerekmektedir. Bu sebeple ilk dönemlerde şeyhülislâmlar ömür boyu görevde kalmışlar ve herhangi bir şekilde azil endişesi yaşamamışlardır. Bu dönemlerde padişahların şeyhülislâmları görevden alma yetkileri bulunmamaktadır. Osmanlı klâsik dönemine tekrar dönülmesi için bir risale kaleme alan Koçi Bey, padişahın şeyhülislâmı azil yetkisinin olmadığını söylemektedir: Bir âlim, şeyhülislâm olduktan sonra artık mazul olmazdı. Zîrâ fetva mansıbı aziz, şerefli ve güzide bir ilmî mansıptır. Onun hürmeti başkasına benzemez, azil kabul etmez ve âlim o makama layık olmaz. Öncelikle şeyhülislâm olan kimseler fazilet ve kemal sahibi olmalarının dışında padişah hazretlerine uygun bir lisanla nasihat ederek doğruyu söylemekten geri kalmazlardı. Ayrıca din ve devletin bozulmaması için çalışır ve insanların haksızlığa uğramaması için uğraşırlardı. Şeyhülislâmlığa böyle bir âlim getirildikten sona bir daha azledilmemelidir. 1 Yukarıdaki metinden de anlaşılacağı gibi Osmanlı da ulemanın en seçkinleri şeyhülislâmlık makamına getirilmiş ve bu seçkin âlimler diğer yöneticiler bir tarafa, gerekirse padişahı da eleştirmişlerdir. Bunlardan Molla Fenari, Yıldırım Bayezid in şahitliğini reddetmiş; Molla Gürani, Fatih i ciddiyetle tenkit etmiş; Zenbilli Ali Efendi, 2. Bayezid in görüşme talebini reddetmiş ve Yavuz Sultan Selim in hukuka aykırı icraatlarına karşı durmuştur. 2 DIVAN-I MEZALIM İslâm devlet geleneğinde adalet mülkün yani devletin temeli kabul edilmekte, devletin bekâsı doğrudan doğruya vatandaşın hoşnutluğuna bağlanmaktaydı. Halkın şikâyetlerini dinlemek ve adaleti yerine getirmek hükümdarın başta gelen görevlerinden sayılırdı. Bu sebeple İslâm devletlerinde hükümdarın bizzat başkanlık ettiği ve halkın şikâyetlerini dinleyip hüküm verdiği Darü l-adl, Divân-ı A la veya Divân-ı Mezâlim denilen mahkemeler kurulmuştu. 3 İlk Osmanlı hükümdarlarından Orhan Gazi ve 2. Murad sabahları saray kapısı önünde yüksek bir yere çıkarak halkın şikâyetlerini dinler ve hüküm verirlerdi. Osmanlı hükümdarları Divân-ı Hümâyun da başkanlık vazifesinden çekildikten sonra da, Kasr-ı Adâlet veya Adâlet Köşkü denilen bir yerde, divana açılan pencere arkasından halkın şikâyetlerini dinlemeye devam etmişlerdi. 4 71

20 Osmanlı padişahları Divan-ı Mezalim geleneğini sürdürmüşler, halkın kendilerine ulaşabilmesi için uygun şartları hazırlamışlardı. Bir idarî yapıda adaletin varlığı, yöneticilerin halk ile aralarına engeller koymamaları ile anlaşılır. İhtiyaç sahipleri ve haksızlığa uğrayanlar her zaman durumlarını arz edecek bir makam bulabilmelidir. Bu husus üzerinde duran Kınalızâde Ali Çelebi, ülkede adaletin sağlanabilmesi için padişahın meydanda olması, ihtiyaç sahiplerinin ihtiyaçlarını karşılaması, haksızlığa uğrayanları koruyup kollaması ve mağduriyetlerini gidermesi gerektiğini söylemektedir. Padişah mümkünse her gün halkın meselelerini dinlemeli, mümkün değilse haftada veya ayda bir gününü mutlaka bu işe ayırmalıdır. 5 Osmanlı padişahları Divan-ı Mezalim geleneğini sürdürmüşler, halkın kendilerine ulaşabilmesi için uygun şartları hazırlamışlardı. KAZALARDA YÖNETIMIN KADILARA BIRAKILMASI Osmanlı Devleti nde uygulanan yönetim sisteminin orijinal taraflarından birisi de, kazalarda yönetimin kadılara bırakılmış olmasıdır. Kaza, kadının hukukî ve idarî yetkilerini kullandığı birim demektir. Kazalarda ehl-i örf denilen yönetici sınıftan kimseler olduğu hâlde, yönetimin kadılara bırakılması, hukukun üstünlüğünü, ilmin saygınlığını gösteren çarpıcı bir durumdur. Bu sisteme göre kazalarda bulunan bütün devlet görevlileri kadıya bağlı olarak görev yapmaktadır. Dolayısıyla idareciler kadıya bağlı olarak çalıştırılarak hukukun üstünlüğü sağlanmış olmaktadır. AYRICALIKLI SINIFLARIN OLMAMASI Osmanlı Devleti nde adalete ve hukukun üstünlüğüne dayalı bir yapının olmasının bir sebebi de toplumda ve devlette ayrıcalıklı sınıfların olmamasıdır. Aynı dönemde Avrupa da bulunan asiller, ruhbanlar ve burjuvalar gibi sınıflar Osmanlı toplumunda görülmez. Osmanlı toplumunda kanun egemenliğini sarsacak şekilde ayrıcalıklı sınıflara yer yoktur. Ehl-i örf (yönetici) sınıf, hiçbir zaman Avrupa daki derebeyleri gibi toprağın ve köylülerin sahibi değildir, sadece devleti temsil eden yöneticilerdir. Ulema sınıfı da Avrupa daki ruhbanlara benzemez. Ruhban sınıfının Avrupa da halk üstünde kuvvetli yetkileri vardır. Ulema sınıfını oluşturan müderris, kadı, müftü ve imamların insanlar üzerinde ruhbanlar gibi yetkileri yoktur. Bunlar kendilerine verilen görevleri hukuk çerçevesinde yapan memurlardır. 6 KANUN KARŞISINDA HERKESIN EŞIT OLMASI Osmanlı toplumu kanun karşısında herkesin eşit olduğu insanlardan oluşur; bir köylü ile padişah bu noktada eşittir. Mahkemeler sıradan insanı yargıladığı gibi padişahları da yargılama yetkisine sahiptir. Osmanlı tarihinde padişahların sıradan insanlar gibi mahkemede yargılandığı davalar bulunmaktadır. Fatih Sultan Mehmed in bir gayrimüslim mimar ile olan davası bunlardandır. Fatih, Rum Mimar Sinanüddin Yusuf b. Abdullah ı Fatih semtindeki Havariyyun Kilisesi nin arazisi üzerinde bir cami inşasıyla görevlendirmişti. Bunun için mimara gerekli malzemelerin yanısıra iki büyük mermer sütun da teslim etmiş ve caminin Ayasofya dan daha büyük olması gerektiğini söylemişti. Fatih, tamamlanan caminin Ayasofya dan daha büyük yapılmamasından ve teslim ettiği iki mermer sütunun üçer arşın kısaltılmış olmasından dolayı mimara öfkelenmişti. Mimar Sinanüddin ise sütunları kısaltmasaydı, caminin kubbesinin çok yüksek olacağını ve depremlere dayanamayacağını söylemişti. Bu cevabı ikna edici bulmayan Fatih, Mimar Sinanüddin in ellerini kestirmişti. Bunun üzerine Mimar Sinanüddin, padişahı İstanbul ve Eyüp kadılarına şikâyet etmiş; ancak onlar padişahı yargılamayı göze alamamışlardı. Daha sonra bu şikâyeti Üsküdar da kadılık yapan Hızır Çelebi ye ulaştırmıştı. Kadı Hızır Çelebi, mimarı dinledikten sonra padişahı mahkemeye davet etmişti. Çağrıya icabet eden Fatih, mahkemede başköşeye oturmak isteyince, Kadı Hızır Çelebi ihtarda bulunmuştu: Oturma Beğüm! Hasmunla mürafaa-i ser olup ayak beraber dur. 72