Bazı Maviyemiş Çeşitlerinin Doğu Karadeniz Bölgesinde Organik Olarak Yetiştirilmesi-I

Transkript

1 Türkiye IV. Organik Tarım Sempozyumu, 28 Haziran-1 Temmuz 2010, Erzurum (Poster Bildiri) Bazı Maviyemiş Çeşitlerinin Doğu Karadeniz Bölgesinde Organik Olarak Yetiştirilmesi-I Hüseyin ÇELİK 1 * Ondokuzmayıs Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölümü, Samsun Ali İSLAM Ordu Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölümü, Ordu Özet: Maviyemişler fundagiller familyasındaki Vaccinium cinsine giren ve ılıman iklim kuşağındaki kuvvetli asit topraklarda yetişebilen üzümsü meyvelerdir. Doğu Karadeniz Bölgesindeki ormanlık alanlar ile yayla kesimlerinde doğal olarak yetişen ve kültürü yapılmayan dört farklı Vaccinium türü bulunmasına rağmen kültürü yapılan yüksek boylu maviyemiş çeşitleri ilk kez ikibinli yıllarda Türkiye ye getirilmiş ve ilk ticari maviyemiş bahçeleri aynı yıllarda Prof. Dr. Hüseyin ÇELİK denetiminde Rize ve Trabzon da tesis edilmiştir. Bu çalışma ile Türkiye nin yeni üzümsü meyvesi olan kuzey orijinli bazı maviyemiş (Vaccinium corymbosum L. ) çeşitleri ( Toro, Brigitta, Darrow, Patriot, Bluecrop, Bluegold, Jersey, Bluejay ve Chandler ) Doğu Karadeniz koşullarında organik olarak yetiştirilmiştir. Denemede 2 yaşındaki tüplü maviyemiş fidanları kullanılmış ve fidanlar 2006 yılında 1.0*2.0m mesafelerde dikilmiştir. Dikimde masuralara 5 cm kalınlığında yanmış koyun gübresi serilmiş ve dikim sonrası yanmış çay atığı ile 15 cm kalınlığında ve en az 90 cm genişliğinde bir bant şeklinde malçlama yapılmıştır. Maviyemiş çeşitlerinde yılları ortalamalarına göre bitki başına verim en yüksek Brigitta ( g./bitki) ve Bluegold ( g./bitki ) çeşitlerinden, en düşük verim ise g./bitki ile Chandler çeşidinden elde edilmiştir. Çeşitlerin tane ağırlıkları 3.86 g. ( Chandler ) ile 1.54 g. ( Patriot ) arasında; ŞÇKM değerleri ise %14.11 ( Bluejay ) ile %11.23 ( Bluegold ) arasında değişmiştir. Anahtar kelimeler : Yüksek boylu maviyemiş, Vaccinium corymbosum, Trabzon-Hayrat, Organik tarım Organic Growing of Some Northern Highbush Blueberries in Eastern Black Sea Region, Turkey- I Abstract : Blueberries are the member of small fruits and they grow in temperate climates. They belong to Ericaceous family, Vaccinium genus and grow well on low acidic soils with high organic materials. Eastern Black Sea Region of Turkey is one of the Vaccinium gene center consist of 4 different Vaccinium genuses. These native, wild ornamental bushy Vacciniums grow under forests and on uplands have high humidity and rainy growing season. But, the cultivated highbush blueberries first introduced to Turkey at the year of 2000 by Prof. Dr. Hüseyin ÇELİK and the first commercial blueberry plantation established in Trabzon and Rize. In the present study, some northern highbush blueberries (Vaccinium corymbosum L. Cv. Toro, Brigitta, Darrow, Patriot, Bluecrop, Bluegold, Jersey, Bluejay and Chandler ) tried to grow under organic farm procedures in Trabzon, Hayrat. Two year old potted blueberry plants planted with 1.0*2.0 m. in and between row spacing at Only farmyard manure used and the plants mulched with composted tea waste. To the sum of data, berry yield per bush was the highest for Brigitta ( g./bush) and Bluegold ( g./bush). Chandler gave the lowest berry yield as g./bush. Berry weight was between 3.86 g. ( Chandler ) and 1.54 g. (Patriot) while TSS (%) changed between %14.11 ( Bluejay ) and %11.23 ( Bluegold ) Key Words : Highbush Blueberry, Vaccinium corymbosum, Trabzon-Hayrat, Organic growing *Sorumlu Yazar, Prof. Dr. Hüseyin ÇELİK, huscelik@omu.edu.tr, /1132

2 GİRİŞ Maviyemişler dünyada blueberry olarak tanınmakta ancak diğer Vaccinium türleri gibi Türkçemize yabanmersini olarak aktarılmışlardır. Bunun yanlış olduğunu ifade eden Çelik (2010), Vaccinium içinde yer alan ve kültürü yapılmakta olan meyve türlerinden blueberry lere maviyemiş, cranberry lere turnayemişi ve lingonberry lere kekreyemiş ismini vererek karışıklıkların önüne geçmiştir. Maviyemişler, üzümsü meyveler grubunda yer alan ve fundagiller (Ericaceae) familyasının Vaccinium cinsine girmektedir. Ilıman iklim kuşağındaki kuvvetli asit karakterli ve organik maddece zengin topraklarda yetişebilen kültür maviyemişlerinin ana vatanı Amerika kıtasıdır. Vaccinium cinsine giren ve maviyemişlerle aynı cins içinde yer alan 4 farklı tür yabani orman meyvesi olarak Doğu Karadeniz Bölgesi nde kendiliğinden yetişmekte ve çok değişik isimlerle tanınan bu türler bölge halkı tarafından aile ihtiyaçları çerçevesinde tüketilmektedir. Türkiye, çay üzümü (Vaccinium arctostaphlyos), çoban üzümü (Vaccinium myrtillus), Kuzey çoban üzümü (Vaccinium uliginosum) ile kekreyemiş (Vaccinium vitis-idea) türlerinin anavatanıdır (Davis, 1978; Çelik, 2008c). Ancak, bu türlerden ilk ikisi likapa veya ligarba olarak tanınmakta ve doğadan toplanarak tüketilmektedir (Çelik, 2008c). Dünyada ticari olarak yetiştiriciliği yapılan maviyemiş çeşitleri yüksek boylu (Vaccinium corymbosum), alçak boylu (Vaccinium angustifolium) ve tavşangözü (Vaccinium ashei) maviyemiş türlerine girmekte ve bu türlerden yüksek boylu maviyemiş çeşitleri 10 yıl önce Türkiye ye getirilmiştir (Çelik, 2005, 2008 a, b ve c) yılı verilerine göre dünyada ha lık alanda ton maviyemiş üretilmekte ve dekara verim kg düzeyindedir (FAO, 2009). Maviyemişler içerdikleri vitaminler, mineraller ile birim alandaki yüksek getirisinden dolayı dünyada en popüler meyvelerden biridir (Çelik, 2005 ve 2009). Vaccinium türleri yüksek ph şartlarına adapte olamaz. Bu türler organik maddece zengin ve kuvvetli asit (ph= ) toprakları tercih etmektedir. Optimum ph değeri yüksek boylu maviyemişlerde arasında, tavşangözü maviyemişlerde ise arasında olduğu bilinmektedir. Genel bir ifade ile kültürü yapılmakta olan maviyemişler Vaccinium türlerinin doğal olarak yetiştiği yerler ile defne, çam, ormangülü, kayın, gürgen, kızılağaç ve sedirin karışık olarak yetiştiği alanlarda yetişebileceği belirtilmektedir (Gough, 1994; Çelik, 2005, 2008a ve 2009). Doğu Karadeniz Bölgesindeki ormanlarda kendiliğinden yetişmekte olan ve Vaccinium cinsine giren bazı türlerden yola çıkılarak yüksek boylu maviyemişlerin kültür çeşitleri 2000 li yıllarda Türkiye ye getirilmiş ve Prof. Dr. Hüseyin ÇELİK in konu üzerine yoğun çalışmaları ile bölgede alternatif bir meyve türü olmaları sağlanmıştır (Çelik, 2003, 2007 ve 2009). Bölgenin doğal asit karakterli topraklarında veya verimden düşerek sökülen çay ve fındık bahçelerinde kültür maviyemiş çeşitleri ile ticari bahçelerin kurulumu hızla devam etmektedir (Çelik, 2007). Yoğun emek ve pahalı yatırımları gerektiren maviyemiş tarımı, toprak ve iklim şartlarının uygun ancak işgücünün ucuz olduğu ülkelerde yaygınlaşmaktadır. Kültürü yapılmakta olan maviyemiş çeşitleri 1900 lü yılların başında Amerika da ıslah edilmeye başlanmış ve buradan tüm dünyaya yayılmışlardır. Nitekim 1950 li yılların başında Avustralya ya getirilen maviyemişlerden başarı elde edilemediği (Clayton-Greene, 1989), 1923 te Hollanda ya tanıtılan maviyemişlerin 1924 te Almanya ya, 1940 larda Polonya ya, 1949 da Yeni Zelanda ya, 1951 de Japonya ya, 1959 da İngiltere ye, 1968 de Romanya ya, 1980 lerin başında Şili ye, 1983 te Bulgaristan a, 1990 ların ilk periyotlarında Güneybatı Avrupa ya ve 1990 da Çin de yetiştirilmeye başlandığı belirtilmektedir (Çelik, 2005, 2007 ve 2008a). Türkiye de maviyemiş kültür çeşitlerinin yetiştiriciliğine yönelik ilk çalışma 2001 yılında Yalova da yapılmış ancak başarılı olunamamıştır (Erenoğlu vd., 2001). Çünkü maviyemişlerin de yer aldığı Vaccinium cinsine giren türlerin yetişebileceği bölge özellikle Doğu Karadeniz Bölgesidir (Çelik, 2005, 2008a ve 2008c). Maviyemişlerde ilk başarılı adaptasyon çalışmaları yılları arasında Rize, Trabzon, Ordu, Giresun, Artvin, Samsun, İstanbul ve Bursa illerinde Çelik (2005, 2008a ve b, 2009) tarafından yapılmış ve yapılmaya devam edilmektedir (Çelik vd., 2006). Nitekim farklı rakımlarda 8 değişik maviyemiş çeşidini deneyen Çelik (2008b), yüksek rakımlarda Brigitta, Bluecrop ve Patriot çeşitlerinin daha verimli olduğunu tespit etmiştir. Çelik e (2006) göre maviyemişlerin dünya üzerinde çok özel alanlarda örneğin Slovenya, İtalya, Yeni-Zelanda, Avustralya nın güney-batısı, Kanada, Finlandiya, Hollanda, İngiltere, Güney Alabama, Bulgaristan, Birleşik Devletler, Rusya, Norveç, Japonya, Polonya ve Çin de adaptasyonları ile performanslarına yönelik çalışmalar uzun yıllardır yapılmaktadır. Öte yandan Türkiye (Çelik, 2008b), Çek Cumhuriyeti (Paprstein vd., 2009) ve Estonya da (Starast vd., 2009) maviyemiş adaptasyon çalışmaları yeni başlamıştır.

3 Bu çalışma ile Türkiye de yaygınlaşmaya başlayan ve tarım dışı alanların değerlendirilmesinde kullanılması düşünülen maviyemiş çeşitlerinin Trabzon ili Hayrat İlçesi sınırları içinde yer alan Çamlıtepe (180 m) mevkisinde modern ve organik tarım deseni altında ilk kez yetiştirilmesi amaçlanmıştır. Bu amaçla, 8 farklı yüksek boylu maviyemiş çeşidi günümüze kadar herhangi bir tarımsal faaliyetin yapılmadığı bir alanda organik tarım deseni altında yetiştirilerek elde edilen üç yıllık ( ) verilerin bir kısmı burada sunulmuştur. MATERYAL VE METOT Deneme Trabzon ili Hayrat İlçesi sınırları içindeki Çamlıtepe mevkiinde, 180 m yükseklikte olan ve daha önce herhangi bir tarımsal faaliyetin yapılmadığı alanda yılları arasında yürütülmüştür. Denemede 2005 yılında dikilmiş olan ve 3 yaşında tüplü bitkilere sahip olan 8 farklı maviyemiş çeşidi ( Toro, Brigitta, Darrow, Patriot, Bluecrop, Bluegold, Chandler ve Bluejay ) kullanılmıştır. Maviyemiş çeşitlerine ait tüplü fidanlar 1.0 x 2.0 m sıra üzeri ve sıra arası mesafelerde tesadüf blokları deneme desenine göre 3 tekerrürlü ve her tekerrürde 5 bitki olacak şekilde dikilmiş, dikimde yanmış koyun gübresi kullanılmış ve dikim sonrası yanmış çay atığı ile 15 cm kalınlığında malçlama yapılmıştır. Yabancı ot kontrolü el ile yapılırken akarsu kaynağından temin edilen su kullanılarak damla sulama sistemi ile bitkiler sulanmıştır. Deneme parselinin toprak yapısı killi-tınlı olup çok yüksek düzeyde (%12.6) organik madde içermektedir. Kuvvetli asit (ph=4.3) karakterde olan deneme parseli toprağının çok iyi derecede toplam azot içerdiği (Kjeldahl, % 0.328), tuzsuz olduğu, az kireç (%1.5) içerdiği, alınabilir K, Ca, Mg, Fe, Mn ile Cu bakımından yeterli, P ve Zn içeriğinin ise az olduğu tespit edilmiştir. Denemeye alınan maviyemiş çeşitlerinde verim, tane ağırlığı ile tane içerikleri ile ilgili ölçümler yapılarak elde edilen veriler MSTAT istatistik programı kullanılarak variyans analizine tabi tutulmuş, ortalamalar arasındaki farklılıklar ise Duncan Çoklu Karşılaştırma testi ile %1 seviyesinde test edilmiştir. BULGULAR Trabzon ili Hayrat İlçesinde organik olarak yetiştirilen bazı yüksek boylu maviyemiş çeşitlerinin bitki başına verimleri Çizelge 1 de verilmiştir yılında dikilen maviyemiş çeşitlerinden 2007 yılında ürün alınmaya başlanmış ve ilk yıl Brigitta çeşidi bitki başına g ile en fazla meyveyi vermiştir yılında Bluegold ( g/bitki) ve Brigitta ( g/bitki) çeşitleri en verimli çeşitler iken 2009 yılında yine Brigitta çeşidinden g. ile en fazla ürün alınmıştır yıllarını kapsayan 3 yıllık verim değerlerine göre güneye bakan ve yüksekliği 180 m olan Hayrat ilçesinde en verimli çeşit g/bitki ile Brigitta çeşidi olmuştur. Çizelge 1 den de izlenebileceği gibi deneme yıllarına göre maviyemiş çeşitlerinin verimleri arasında istatistiki olarak çok önemli faklılıklar ortaya çıkmıştır. Bitki başına verim değeri bakımından Chandler çeşidi g. ile en az meyveyi veren çeşit olmuştur. Çeşitler arasındaki farklılık çeşitlerin tane ağırlıkları (g.), tane sertlikleri ve bitki gelişimlerinde de kendini göstermiştir. Çizelge 2 deki verilere göre organik olarak yetiştirilmiş olan maviyemiş çeşitlerinde Chandler çeşidi 3.86 g. tane ağırlığı ile en iri meyveleri verirken Darrow çeşidi 3.08 g ile ikinci en iri meyveleri vermiş, Patriot çeşidinin meyveleri ile 1.54 g. ile en küçük olmuştur gösterge çizelgesine göre hesaplanan tane sertlikleri bakımından Brigitta, Bluegold ve Chandler çeşitlerine ait tanelerin çok daha sert ve dayanıklı oldukları belirlenmiştir. Trabzon ili Hayrat koşullarında organik olarak yetiştirilen maviyemiş çeşitleri arasında suda çözünebilir kurumadde ve asitlik bakımından da çok önemli farklılıklar saptanmıştır. Bluejay (%14.11) ve Toro (%14.10) çeşitleri en yüksek kurumadde değerini verirken Bluegold çeşidi kurumadde miktarının ise en düşük (%11.23) olduğu tespit edilmiştir. Denemeye alınan maviyemiş çeşitlerinin asitlikleri genelde %1 in altında seyretmiş, Darrow çeşidinin olgun meyvelerindeki asitlik değeri %1.14 ile en yüksek, Patriot çeşidi meyvelerinin asitlik değeri ise %0.35 ile en düşük olmuştur. TARTIŞMA Dünya üzerinde maviyemiş tarımı genelde konvansiyonel olarak yapılmaktadır. Türkiye nin özellikle de Karadeniz Bölgesinin yeni meyvesi olan maviyemişlerin uzun yıllar boş kalmış veya tarım dışı olan alanlarda organik olarak yetiştirilmesi amacıyla yürütülmekte olan bu çalışmada 8 farklı maviyemiş çeşidi Trabzon ili Hayrat ilçesinde yetiştirilmektedir. Organik olarak yetiştirilen maviyemişlerin bitki başına verimlerinin düşük olması beklenen bir sonuç olmasına rağmen denemede kullanılan ve henüz 4 yaşında olan maviyemiş çeşitlerinin verimleri yıllara göre artış göstermektedir. Nitekim 2009 yılında bitki başına 3

4 kg a yakın meyve veren Brigitta çeşidi ile verimi 2 kg veya buna yakın olan Toro ile Bluegold çeşitleri üç yıllık sonuçlara göre Hayrat koşulları için en verimli çeşitler olarak ortaya çıkmışlardır. Maviyemişlerde bitki başına verim çeşit, bölge, yetiştiricilik şekli ile rakıma göre değişebilmektedir (Makus vd., 1995; Patel, 1993). Japonya koşullarında Northland çeşidinin bitki başına 4.1 ile 5.3 kg meyve verdiği (Ueda vd. 1992), İspanya da ise Ivanhoe ve Berkeley çeşitlerinden bitki başına 6.44 kg ve 6.36 kg meyve alındığı (Ciordia vd., 2004) belirtilmektedir. Öte yandan maviyemişlerin verimlerinin rakımlara göre de değiştiğini belirten Çelik (2008b), alt rakımlarda en verimli çeşidin g/bitki ile Earliblue çeşidi olduğunu saptamıştır. Bu durum bitkilerin yaşına da bağlıdır. Maviyemişlerde bitki başına ortalama verim 5-8 kg arasında olup organik olarak yetiştirilen çeşitlerin tam verim çağında 4-5 kg a ulaşması beklenmektedir. Sonuç olarak, Karadeniz Bölgesi ndeki doğal asitli topraklarda alternatif meyve türü olarak yaygınlaşmakta olan maviyemişlerden yüksek boylu bazı çeşitler Trabzon ili Hayrat koşullarında organik olarak yetişebilmekte ve ikinci yıldan itibaren ürün miktarlarını artırabilmektedir. Çalışmanın ilk dilimine ait bazı sonuçların verildiği denemeler halen devam etmekte olup tam verim çağına kadar sonuçlar alındıktan sonra en verimli çeşitler ortaya çıkarılacaktır. Çizelge 1. Trabzon İli Hayrat İlçesinde organik olarak yetişmekte olan bazı maviyemiş (Vaccinium corymbosum L.) çeşitlerinde bitki başına verimlerinin yıllara göre değişimi (g.) Çeşitler Verim (g/bitki) Toro g e* b c Brigitta a b a a Darrow f d e d Patriot c f f f Bluecrop c h g g Bluegold e a c b Chandler g c h h Bluejay d g d e * Sütunlarda aynı harf ile gösterilen ortalamalar arasında p.<01 seviyesinde fark yoktur. Çizelge 2. Trabzon İli Hayrat İlçesinde organik olarak yetişmekte olan bazı maviyemiş (Vaccinium corymbosum L.) çeşitlerinde tane ağırlığı (g.), tane sertliği (1-10), SÇKM, asit (%) ve SÇKM/asit değerleri Çeşitler Tene Ağırlığı Tane Sertliği SÇKM (%) Asitlik (%) SÇKM/Asit (g.) (1-9) Toro 1.55 e* 5.56 d a 0.80 c a Brigitta 2.41 c 7.93 a cd 1.05 b b Darrow 3.08 b 5.71 d bc 1.14 a 9.40 bc Patriot 1.54 e 6.93 b b 0.35 f a Bluecrop 1.81 d 6.37 bc b 0.62 d 7.70 d Bluegold 1.65 de 7.73 a d 0.87 c a Chandler 3.86 a 7.57 a bc 0.54 e 8.73 cd Bluejay 1.66 de 6.11 cd a 0.47 e bc * Sütunlarda aynı harf ile gösterilen ortalamalar arasında p.<01 seviyesinde fark yoktur. TEŞEKKÜR Karadeniz Bölgesi tarımı için önemli olabilecek yeni ve alternatif 11 farklı meyve türüne ait 46 çeşit ile Trabzon ili Hayrat İlçesinde 25 dekar modern meyve bahçesi tesis eden, bu alanda bilimsel çalışmalar yapmamızı sağlayan, maviyemiş ile turnayemişi gibi yeni meyve türlerinin tanıtımı için çok yönlü destek veren Nuhoğlu Vakfı Yönetim Kurulu Başkan ve üyelerine teşekkür ederiz.

5 KAYNAKLAR Ciordia, M., García, J.C., Diaz, M. B., Agronomic Behaviour Of Four Highbush Blueberry Cultivars In Northern Spain. Acta Hort.649, ISHS, pp. Clayton-Greene, K.A., The blueberry industry in Australia: an overview. Actahort., 241, 91p. Çelik, H., Bazı yüksek çalı maviyemiş çeşitlerinin Rize deki performanslarının saptanması üzerine araştırmalar-i. Ulusal Kivi ve Üzümsü Meyveler Semp., Ordu, Bildiriler Kitabı, p. Çelik, H., Yaban Mersini (Likapa) Yetiştiriciliği. HASAD Yay. 128s. Çelik, H., Cangi, R., İslam A., Nuhoğlu Vakfı Hayrat Örnek Meyve Bahçesi Tesisi ve Karadeniz Bölgesi İçin Önemi. Nuhoğlu Vakfı Derg.: Nisan-2006: Çelik, H., Türkiye nin yeni meyvesi olan maviyemiş Karadeniz Bölgesi nde hızla yayılıyor. Hasad, Aylık Tarım Derg., Bitkisel Üretim. 23(267): Çelik, H., 2008a. Maviyemiş yetiştiriciliği el kitabı. Artvin Çoruh Üniv. Orman Fak. Dekanlığı Artvin de Yabanmersini (Likapa) Yetiştiriciliği Eğitim Projesi. 63s. Çelik, H., 2008b. Yield and berry characteristics of some northern highbush blueberries grown at different altitudes in Turkey. Proc. W. On Berry Prod. And Cult Systems, Acta Hort. : 838, 63-66p. Çelik, H., 2008c. Maviyemiş ( Vaccinium corymbosum L. ). Bağbahçe, 18 (Temmuz-Ağustos), Çelik, H., The performance of some northern highbush blueberry (Vaccinium corymbosum L.) varieties in North easrtern part of Anatolia. Anadolu J. Agric. Sci., 24: Çelik, Türkiye nin yeni üzümsü meyveleri, maviyemiş, turnayemişi ve kekreyemiş. Davis, P.H., Flora of Turkey and East Aegean islands. Edinburgh Univ. Pres. 6: Erenoğlu, B., Baş, M., Şarlar, G., Akçay, M.E., Bazı üzümsü meyvelerin (ahududu, böğürtlen, Frenk üzümü, Bektaşi üzümü, yaban mersini) Marmara Bölgesine adaptasyonu. Ulusal kivi ve üzümsü meyveler semp., Ordu, FAO, Gough, R. E., The highbush Blueberry and Its Management. Food product press. 272p. Makus, D.J., Spiers, J.M., Patten, K.D. and Neuendorff, E., Growth responses of southern highbush and rabbiteye blueberry cultivars at three southern locations. (In: Blueberries. A Century of Research. Ed. R.E. Gough and R.F. Korcak), The Haworth Press. Inc., 73-82p. Paprstein, F., Ludvikove, J., Sedlak, J., Evaluation of a germplazm collection of highbush blueberry (Vaccinium corymbosum L.) in the Checz Republic. Acta Hort., 810: Patel, N., Blueberry culture in Australasia. Vth Int. Symp. On Vaccinium Culture. ISHS, Acta Hort Starast, M., Paal, T., Vool, E., Karp, K., Albert, T., Moor, U., The productivity of some blueberry cultivars under Estonian conditions. Acta Hort., 810: Ueda, H., Tsubone, N., Aosai, R., Murai, Y. and Naito, R., Evaluation of blueberries as commercial fruit trees in the Sanin area. I. Plant growth and berry yield at an early age. Hort. Abstr. 62(7): 5626.