DİKKAT EKSİKLİĞİ HİPERAKTİVİTE BOZUKLUĞU OLAN ÇOCUK VE ERGENLERİN SİBER ZORBALIK VE MAĞDURİYETİ İLE İLİŞKİLİ ETMENLERİN ARAŞTIRILMASI

Transkript

1 TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANKARA ÜNİVERSİTESİ TIP FAKÜLTESİ DİKKAT EKSİKLİĞİ HİPERAKTİVİTE BOZUKLUĞU OLAN ÇOCUK VE ERGENLERİN SİBER ZORBALIK VE MAĞDURİYETİ İLE İLİŞKİLİ ETMENLERİN ARAŞTIRILMASI Dr. Rezzan AYDIN GÖRÜCÜ ÇOCUK VE ERGEN RUH SAĞLIĞI VE HASTALIKLARI ANABİLİM DALI TIPTA UZMANLIK TEZİ Tez Danışmanı: Prof. Dr. Cihat Kağan GÜRKAN ANKARA 2016

2 TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANKARA ÜNİVERSİTESİ TIP FAKÜLTESİ DİKKAT EKSİKLİĞİ HİPERAKTİVİTE BOZUKLUĞU OLAN ÇOCUK VE ERGENLERİN SİBER ZORBALIK VE MAĞDURİYETİ İLE İLİŞKİLİ ETMENLERİN ARAŞTIRILMASI Dr. Rezzan AYDIN GÖRÜCÜ ÇOCUK VE ERGEN RUH SAĞLIĞI VE HASTALIKLARI ANABİLİM DALI TIPTA UZMANLIK TEZİ Tez Danışmanı: Prof. Dr. Cihat Kağan GÜRKAN ANKARA 2016

3 KABUL ONAY i

4 TEŞEKKÜR Uzmanlık tezimin her aşamasında destek olan, araştırmacı yönüyle bana örnek olan tez danışmanım Prof. Dr. C. Kağan Gürkan a, Asistanlığımın son senesinde bana kapılarını açan Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Anabilim Dalı ndaki değerli hocalarımızdan anabilim dalı başkanımız, insani ve bütünleştirici yönlerini örnek aldığım Prof. Dr. Birim Günay Kılıç a, Koruyucu kollayıcı yönüyle adeta bir güvenli üs olan Prof. Dr. Ayla Aysev e; Yaptığı işi sevmenin önemini bana hatırlatan Prof. Dr. Melda Akçakın a, Hatıraları saklamanın önemini bana öğreten Prof. Dr. Neşe Erol a, Çalışkanlığı ile bana örnek olan Uzm. Dr. Pınar Uran a Uzmanlık eğitimimin temellerinin atıldığı Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Anabilim Dalı ndaki tüm değerli hocalarıma, Araştırmamıza gönüllü olarak destek veren tüm çocuk ve ailelere, En büyük desteği veren sevgili eşim ve aileme teşekkürü borç bilirim. Dr. Rezzan Aydın Görücü ii

5 İÇİNDEKİLER KABUL VE ONAY TEŞEKKÜR İÇİNDEKİLER SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ ŞEKİLLER DİZİNİ TABLOLAR DİZİNİ i ii iii vii viii ix 1. GİRİŞ 1 2. GENEL BİLGİLER Zorbalık Kavramı Siber Zorbalık ve Mağduriyet Siber Zorbalık ve Mağduriyetin Yaygınlığı Siber Zorbalık ve Mağduriyetin Sonuçları Siber Zorbalık ve Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu Sosyal Cevaplılık ve Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu Sorunlu internet kullanımı ve Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu Araştırmanın Amacı Araştırma Soruları ve Hipotezler Araştırmanın Önemi GEREÇ VE YÖNTEM Uygulama Alanı ve Örneklem Araştırmaya Dahil Olma ve Olmama Ölçütleri Veri Toplama Araçları 13 iii

6 Okul Çağı Çocukları İçin Duygulanım Bozuklukları ve Şizofreni Görüşme Çizelgesi-Şimdi ve Yaşam boyu Şekli Türkçe uyarlaması Sosyodemografik özellikler ve internet kullanım özellikleri ile ilgili veri formu Çocukluk Çağı Davranış Değerlendirme Ölçeği Conners Ebeveyn Derecelendirme Ölçeği Conners Wells Ergen Özbildirim Ölçeği Siber Zorbalık Ölçeği Siber Mağduriyet Ölçeği İnternette Bilişsel Durum Ölçeği Sosyal Cevaplılık Ölçeği İşlem İstatistiksel Değerlendirme BULGULAR Sosyodemografik Özellikler Çocuk ve Ergenlerin Okul Hayatı ile İlgili Veriler DEHB Alt Tiplerine ve Eşlik Eden Psikiyatrik Bozukluklara İlişkin Veriler Ergenlerin İnternet, Bilgisayar ve Akıllı Cep Telefonu ile Tanışıklık Düzeyi Bilgisayar ve Akıllı Cep Telefonu Kullanımı ile İlgili Özellikler Grupların Siber Zorbalık ve Mağduriyetine İlişkin Veriler Kullanılan Ölçek Puanlarının Karşılaştırılması DEHB Grubundaki Olguların Siber Zorbalık/Mağduriyet Durumları ile İlişkili Faktörlerin İncelenmesi DEHB Grubunda Siber Zorbalık Davranışı Olan/Olmayan Olguların Sosyodemografik, Okul Hayatı, İnternet Kullanımı ile İlişkili Verilerin Karşılaştırılması 37 iv

7 4.10. DEHB Grubunda Siber Mağdur Olan/Olmayan Olguların Sosyodemografik, Okul Hayatı, İnternet Kullanımı ile İlişkili Verilerin Karşılaştırılması DEHB Grubundaki Olguların DEHB Alt Tipi ve Ek Tanıları ile Siber Zorbalık Davranışı Arasındaki İlişki Analizleri DEHB Grubundaki Olguların DEHB Alt Tipi ve Ek Tanıları ile Siber Mağdur Olmaları Arasındaki İlişki Analizleri DEHB Grubundaki Olguların Conners, ÇDDÖ, İBDÖ ve SCÖ Ölçek Puanları ve Siber Zorbalık Davranışı Arasındaki İlişki Analizleri DEHB Grubundaki Olguların Conners, ÇDDÖ, İBDÖ ve SCÖ Ölçek Puanları ve Siber Mağdur Olma Arasındaki İlişki Analizleri DEHB Grubunda Siber Zorbalık Davranışı ve Siber Mağdur Olmaya İlişkin Risk Faktörlerinin Belirlenmesi TARTIŞMA SONUÇLAR VE ÖNERİLER 63 ÖZET 67 SUMMARY 68 KAYNAKLAR 69 EKLER 81 EK 1. Sosyodemografik Veri Formu 81 EK 2. Çocuk ve Ergenlerde İnternet/Bilgisayar/Cep telefonu Kullanımını Değerlendirme Ebeveyn Formu 83 EK 3. Çocuk ve Ergenlerde İnternet/Bilgisayar/Cep telefonu Kullanımını Değerlendirme Formu (Çocuk-Ergen Formu) 85 EK 4. Çocukluk Çağı Davranış Değerlendirme Ölçeği (ÇDDÖ) 87 EK 5. Conners Ebeveyn Derecelendirme Ölçeği 88 v

8 EK 6. Conners-Wells Ergen Özbildirim Ölçeği 90 EK 7. Siber Zorbalık Ölçeği (SZÖ) 92 EK 8. Siber Mağduriyet Ölçeği (SMÖ) 94 EK 9. İnternette Bilişsel Durum Ölçeği (İBDÖ) 96 EK 10. Sosyal Cevaplılık Ölçeği (SCÖ) 98 vi

9 SİMGELER VE KISALTMALAR ÇDDÖ: Çocukluk Çağı Davranış Değerlendirme Ölçeği ÇDŞG-ŞY: Okul Çağı Çocukları İçin Duygulanım Bozuklukları ve Şizofreni Görüşme Çizelgesi-Şimdi ve Yaşam boyu Şekli Türkçe uyarlaması DB: Davranım Bozukluğu DEB: Dikkat Eksikliği Baskın DEHB: Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu İBDÖ: İnternette Bilişsel Durum Ölçeği KOKGB: Karşıt Olma Karşı Gelme Bozukluğu LR: Lojistik Regresyon OKB: Obsesif Kompulsif Bozukluk OSB: Otizm Spektrum Bozukluğu SCÖ: Sosyal Cevaplılık Ölçeği SMÖ: Siber Mağduriyet Ölçeği S.S: Standart Sapma SZÖ: Siber Zorbalık Ölçeği TSSB: Travma Sonrası Stres Bozukluğu YAB: Yaygın Anksiyete Bozukluğu vii

10 ŞEKİLLER Şekil DEHB Alt Tiplerinin dağılımı 22 Şekil DEHB ve kontrol gruplarında ek tanıların dağılımı 23 viii

11 TABLOLAR Tablo Grupların cinsiyet oranları dağılımı...19 Tablo Grupların yaş ortalamaları...19 Tablo Grupların anne ve baba yaşına göre karşılaştırılması...20 Tablo Grupların aile yapılarının karşılaştırılması Tablo Grupların ailelerinin sosyoekonomik-sosyokültürel düzeylerinin karşılaştırılması..21 Tablo Grupların okul hayatıyla ilgili verilerin karşılaştırılması.22 Tablo Grupların Ek Tanı Dağılımı.23 Tablo Ergenlerin internet, bilgisayar ve akıllı cep telefonu ile tanışıklık düzeylerinin karşılaştırılması 24 Tablo Grupların internet, bilgisayar ve akıllı cep telefonu kullandıkları sürelerin karşılaştırılması...24 Tablo Ergenlerin bilgisayar başında ve akıllı cep telefonu ile geçirdikleri sürenin (saat/hafta) karşılaştırılması..25 Tablo Ergenlerin bilgisayarı ve akıllı cep telefonunu gün içinde kullanmayı tercih ettikleri zaman dilimlerinin karşılaştırılması..25 Tablo Olguların internete bağlandıkları yerler yönünden karşılaştırılması..26 Tablo 4.5.4: Ergenlerin ve bilgisayarı kullanım amaçlarına göre karşılaştırılması 27 Tablo Grupların SZÖ ve SMÖ ölçek puanlarının ortalamalarına göre karşılaştırılması..27 Tablo Grupların Siber Zorbalık Davranışı ve Siber Mağdur Olma Durumlarının Karşılaştırılması.28 Tablo Grupların Conners Ebeveyn Derecelendirme Ölçeği puanlarına göre karşılaştırılması.29 ix

12 Tablo 4.7.2: Grupların Conners-Wells Ergen Özbildirim Ölçeği puanlarına göre karşılaştırılması.30 Tablo 4.7.3: Grupların ÇDDÖ puanlarına göre karşılaştırılması 30 Tablo 4.7.4: Grupların İBDÖ ölçek puanlarına göre karşılaştırılması 31 Tablo 4.7.5: Grupların SCÖ ölçek puanlarına göre karşılaştırılması..32 Tablo 4.7.6: Grupların SCÖ anlamlılık düzeyine göre karşılaştırılması.32 Tablo 4.8.1: DEHB grubunda internet, bilgisayar ve akıllı cep telefonu ile tanışıklık düzeyi ile SZÖ puanları arasındaki ilişki...33 Tablo 4.8.2: DEHB grubunda İBDÖ puanları ile SZÖ ve SMÖ puanları arasındaki ilişki. 33 Tablo 4.8.3: DEHB grubunda SCÖ puanları ile SZÖ ve SMÖ puanları arasındaki ilişki Tablo 4.8.4: DEHB olgularının SZÖ ve SMÖ ölçek puanları ile Conners-Ebeveyn Derecelendirme ölçeği puanları arasındaki ilişki...35 Tablo 4.8.5: SZÖ ve SMÖ toplam puanları ile Conners-Wells Ergen Özbildirim Ölçeği puanları arasındaki ilişki..35 Tablo 4.8.6: DEHB olgularının SZÖ ve SMÖ ölçek puanları ile ÇDDÖ puanları arasındaki ilişki..36 Tablo 4.9.1: DEHB Grubunda Siber Zorbalık Davranışı Olan/Olmayan Olguların Sosyodemografik ve Okul Hayatına İlişkin Verilerin Karşılaştırılması...37 Tablo 4.9.2: DEHB Grubunda Siber Zorbalık Davranışı Olan/Olmayan Olguların İnternet Kullanımına İlişkin Verilerin Karşılaştırılması 38 Tablo : DEHB Grubunda Siber Mağdur Olan/Olmayan Olguların Sosyodemografik ve Okul Hayatına İlişkin Verilerin Karşılaştırılması 40 Tablo : DEHB Grubunda Siber Mağdur Olan/Olmayan Olguların İnternet Kullanımına İlişkin Verilerin Karşılaştırılması...41 x

13 Tablo : DEHB Grubundaki Siber Zorbalık Davranışı Olan/Olmayan Olgularda DEHB Alt Tipleri ve Ek Tanı Varlığının Karşılaştırılması 42 Tablo : DEHB Grubundaki Siber Zorbalık Davranışı Olan/Olmayan Olgularda DEHB Alt Tipleri ve Ek Tanı Varlığının Karşılaştırılması 43 Tablo : DEHB Grubundaki Siber Zorbalık Davranışı Olan/Olmayan Olguların Conners Ebeveyn Ölçek Puanlarının Karşılaştırılması..44 Tablo : DEHB Grubundaki Siber Zorbalık Davranışı Olan/Olmayan Olguların Conners-Wells Ergen Özbildirim Ölçek Puanlarının Karşılaştırılması 44 Tablo : DEHB Grubundaki Siber Zorbalık Davranışı Olan/Olmayan Olguların ÇDDÖ Ölçek Puanlarının Karşılaştırılması.45 Tablo : DEHB Grubundaki Siber Zorbalık Davranışı Olan/Olmayan Olguların İBDÖ Puanlarının Karşılaştırılması.46 Tablo : DEHB Grubundaki Siber Zorbalık Davranışı Olan/Olmayan Olguların SCÖ Puanlarının Karşılaştırılması...46 Tablo : DEHB Grubundaki Siber Mağdur Olan/Olmayan Olguların Conners Ebeveyn Ölçek Puanlarının Karşılaştırılması..47 Tablo : DEHB Grubundaki Siber Mağdur Olan/Olmayan Olguların Conners- Wells Ergen Özbildirim Ölçek Puanlarının Karşılaştırılması 48 Tablo : DEHB Grubundaki Siber Mağdur Olan/Olmayan Olguların ÇDDÖ Ölçek Puanlarının Karşılaştırılması.48 Tablo : DEHB Grubundaki Siber Mağdur Olan/Olmayan Olguların İBDÖ Puanlarının Karşılaştırılması.49 Tablo : DEHB Grubundaki Siber Mağdur Olan/Olmayan Olguların SCÖ Puanlarının Karşılaştırılması.50 Tablo : DEHB Grubundaki Siber Mağdur Olan/Olmayan Olguların Sosyal Cevaplılık Düzeylerinin Karşılaştırılması 50 Tablo : Siber zorbalık için risk faktörleri..53 xi

14 Tablo : Siber mağdur olma için risk faktörleri.53 xii

15 1. GİRİŞ Zorbalık, bir bireyin kronik fiziksel ya da psikolojik zarar görmesi olarak tanımlanmıştır (1). Aynı zamanda taraflar arasında eşit olmayan güç dengesinin olması, bu durumun süreklilik özelliği taşıması ve bilerek yapılması gibi bir takım özellikleri de barındırması gerekmektedir (2). Zorbalık türleri fiziksel zorbalık, sözel zorbalık, dışlama-yalnızlaştırma, söylenti çıkarıp yayma ve bireyin mal ve eşyalarına zarar verme şeklinde beş kategoride ele alınabilir (3). Zorbalık, hem zorba hem de kurban açısından önemli psikolojik ve sosyal sonuçları olan ciddi bir sorundur ve depresyon, düşük özsaygı ve sorunlu davranışlar gibi yaşam boyu süren etkileri olabilir (4-7). Son zamanlarda teknolojinin getirdiği olanaklar ve gençlerin teknolojiyi daha yaygın kullanmaya başlaması, geleneksel zorbalık kavramını genişleterek teknoloji üzerinden zorbalık yapmaya imkan tanıyan siber zorbalık kavramını ortaya çıkarmıştır (8). Siber zorbalık e-posta, anlık mesajlaşma gibi yollarla bir sohbet odasında, bir internet sayfasında ya da cep telefonları aracılığıyla mesaj ya da dijital görüntülerin gönderilmesi yoluyla yapılan zorbalık türü olarak tanımlanmaktadır (9,10). Araştırmalar siber zorba ya da mağdur olan ergenlerin depresyon, anksiyete, suisidalite ve okul uyum sorunlarını içeren psikiyatrik sorunları yaşama olasılığının böyle bir durumla karşılaşmayan ergenlere göre daha fazla olduğu göstermiştir. Bu nedenle siber zorbalık ergenler arasında ruh sağlığı ve eğitim uzmanları tarafından daha fazla araştırılması gereken ciddi bir sağlık sorunudur. Zorbalığa maruz kalanlar arasında en yüksek risk grubu özel gereksinimi olan çocuk ve ergenlerdir. Araştırmalarda engelli ve özel gereksinimi olan çocukların akranlarına göre daha fazla geleneksel zorbalığa (akran zorbalığı) maruz kaldıklarına dair tutarlı sonuçlar mevcuttur (11-17). Çok sayıda araştırma özel gereksinimli çocuklar arasında geleneksel zorbalık oranlarının yüksek olduğunu açıkça göstermiş olmasına rağmen, aynı grupta siber zorbalık oranlarına ilişkin az sayıda araştırma bulunmaktadır. Sosyal beceri yetersizlikleri nedeniyle internet özel gereksinimi olan çocuklar için yaşıtları ile etkileşim sağlayacakları bir sosyal ortam haline 1

16 gelmektedir. Bu çocuklarda artan çevrimiçi aktivite aynı zamanda siber zorbalık durumuyla karşılaşma olasılığını da arttırmaktadır (12). Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu (DEHB) olan çocuklar da özel gereksinimli çocuklar arasında yer almaktadırlar. DEHB si olan çocuklar arkadaşlarıyla birlikte iken genellikle dürtüsel, saldırgan, talepkar ve inatçıdırlar (18). Bu davranışları onların akranları tarafından dışlanmalarının yanında başkaları tarafından sık sık zorbalığa uğramalarına ya da kendilerinin zorbaca davranmalarına yol açmaktadır (19). Kesitsel ve prospektif çalışmalarda DEHB tanılı ergenlerin geleneksel zorbalık ve mağduriyet açısından yüksek riskli bir grup olduğu saptanmıştır (20,21). Ayrıca, geleneksel zorbalık da sıklıkla siber zorbalık ile birlikte görülmektedir (22). Bu nedenle, DEHB tanılı ergenlerde siber zorbalık durumu içerisinde bulunma riski fazla olabilir. Alan yazında DEHB si olan çocuk ve ergenlerde siber zorbalık ile ilişkili kısıtlı sayıda çalışma bulunmaktadır. Daha önceki araştırmalarda; düşük benlik saygısı, yaş/cinsiyet farklılıkları, iki biyolojik ebeveynle bir arada yaşamama, ebeveyn ile yetersiz ilişki düzeyi, geleneksel akran zorbalığı, akran ilişkileri, DEHB belirti şiddeti, KOKGB/DB/OSB ek tanıları ve aşırı internet kullanımı gibi konularla siber zorbalık ilişkisi araştırılmıştır. Bu çalışmaların vaka sayısının az olması (15), heterojen tanı gruplarının araştırmalara dahil edilmesi (12), kontrol grubunun olmaması (19, 23) gibi kısıtlılıkları bulunmaktadır. Ülkemizde son yıllarda toplum örnekleminde siber zorbalık ile ilgili çalışmaların artış gösterdiği görülmektedir. Alan yazından araştırdığımız üzere ülkemizde DEHB de siber zorbalığa ilişkin herhangi bir araştırma bulunmamaktadır. Araştırma sonuçlarıyla önemli birer sağlık sorunu olan siber zorbalık ve DEHB birlikteliğine dikkat çekilmesi ile ruh sağlığı çalışanlarının, eğitim uzmanlarının ve ailelerin bu gruptaki gençlerin hassasiyetleri açısından farkındalığının arttırılmasının sağlanabileceğini düşünmekteyiz. 2

17 2.GENEL BİLGİLER 2.1. Zorbalık Kavramı Zorbalık konusundaki ilk çalışmaların Dan Olweus tarafından başlatıldığı bilinmektedir (2). Olweus zorbalığı, bir bireyin kronik fiziksel ya da psikolojik zarar görmesi olarak tanımlamıştır (1). Daha sonra bu tanımı ayrıntılandırmış ve zorbalığın hem doğrudan fiziksel boyutunun (vurma, dövme vb.), hem de dolaylı (kızdırma, korkutma, lakap takma vb.) boyutunun altını çizmiştir. Ayrıca bir eylemin zorbalık olarak tanımlanabilmesi için üç temel ölçütün olması gerektiğini ifade etmiştir. (2): 1. Davranışların kasıtlı olarak zarar verme amacı taşıması, 2. Süreklilik özelliği taşıması, eylemin devamlı olarak yapılması, 3. Zorba ve kurban arasında fiziksel ya da psikolojik güç dengesizliğinin olması gerekmektedir. Farklı araştırmacılar tarafından zorbalık türlerinin birçok şekilde sınıflandırması yapılmıştır. Pişkin zorbalık türlerini beş kategoride ele almaktadır (3). Bunlar; fiziksel zorbalık, sözel zorbalık, dışlama yalnızlaştırma, söylenti çıkarıp yayma ve bireyin mal ve eşyalarına zarar verme şeklindedir. Zorbalığın birçok genç için kimlik gelişiminde önemli rolü olan ergenlik döneminde yaşandığı ifade edilmektedir (24). Zorbalık, hem zorba hem mağdur üzerinde fiziksel, sosyal, psikolojik ve akademik alanlarda olumsuz etkileri olan ve ileriye yönelik önemli izler bırakabilmesi nedeniyle ciddiyetle ele alınması gereken bir konudur Siber Zorbalık ve Mağduriyet Siber zorbalık kavramı ilk kez 2004 yılında Kanadalı eğitimci Bill Belsey tarafından kullanılmıştır (25). Türkiye de ise siber zorbalık kavramı 2006 yılında 3

18 literatüre girmiştir (26). Son zamanlarda teknolojinin getirdiği olanaklar ve gençlerin teknolojiyi daha yaygın kullanmaya başlaması teknoloji üzerinden zorbalık yapmaya imkân tanıyan yeni bir kavram ortaya çıkarmıştır (8). Teknoloji zorbalık aracı olarak kullanıldığında siber zorbalık haline gelmektedir. Siber zorbalık, bilgi ve iletişim teknolojilerini kullanarak bir birey ya da gruba, özel ya da tüzel bir kişiliğe karşı yapılan teknik ya da ilişkisel tarzda zarar verme davranışlarının tümüdür (27). Patchin ve Hinduja ya göre siber zorbalık, elektronik metinler vasıtasıyla kasıtlı ve tekrarlayan tarzda zarar veren davranışlardır (28). Li ye göre siber zorbalık, bilgisayar, cep telefonları ve diğer elektronik cihazların kullanımı yoluyla yapılan kasıtlı, tekrarlayan ve zarar verici davranışlardır (29). Siber mağduriyet, bilgi ve iletişim teknolojileri aracılığıyla bir birey ya da grubun, özel ya da tüzel bir kişiliğin, teknik ya da ilişkisel tarzda zarar verici davranışlara maruz kalması ve bu davranışlardan maddi ya da manevi olarak mağduriyet yaşaması durumudur (30). Arıcak, iki çeşit siber zorbalık türü tanımlamıştır (27): 1. Elektronik zorbalık: Kişilerin şifrelerini ele geçirmek, internet sitelerine hakkı olmadığı halde izinsiz girmek ( hack lemek), istenmeyen gönderi (spam) içeren e-postalar göndermek gibi teknik yollarla yapılan siber zorbalık türüdür. 2. E-iletişim zorbalığı: Bilgi ve iletişim teknolojilerini kullanarak kişileri sürekli rahatsız etme, kişilerle alay etme, isim takma, dedikodu yayma, internet üzerinden kişiye hakaret etme ya da kişinin rızası olmadan fotoğraflarını yayınlama gibi davranışları içerir. Siber zorbalığın geleneksel akran zorbalığından ayrılan yönleri bulunmaktadır: Sanal ortamda zorbalık davranışında bulunan kişilerin kendi kimliğini gizleme olanağı bulunmaktadır, Siber zorbalık olayları dijital dünyada kolaylıkla yayılabilmektedir, Cinselliğin bu olaylarda kullanımı daha fazla ve daha kolay gerçekleşmektedir (31), 4

19 Zorbalık davranışının internet, cep telefonu ve diğer teknolojik araçlar vasıtasıyla gerçekleşmesi nedeniyle siber mağdurların bu davranışlardan kurtulabilecekleri bir alan bulunmamaktadır (32), Taraflar arasındaki güç dengesizliği fiziksel nitelikte değil teknoloji konusunda daha yetkin olma yönünde eğilim göstermektedir (28). Bu farklılıklar nedeni ile siber zorbalığın geleneksel zorbalığın verdiği zarardan daha uzun süreli ve daha derin zarara sebep olduğu gözlenmektedir (33). Siber zorbalığın meydana gelebilmesi için sergilenen zorbaca davranış dijital teknolojilerin kullanımıyla oluşmalı (8), ısrar edici özelliği bulunmalı, tekrar edici olmalı ve zarar verme amacı ile gerçekleşmelidir (34). Siber zorbalığın aslında tekrarlanabilirlik özelliği aransa da bir kere yapılabilecek zarar verici bir eylem de siber zorbalık için yeterli olabilir. Willard, siber zorbalığa yol açan mesajların bir kere gönderilmesi durumunda bunların farklı kişilerce, çeşitli zamanlarda ve yerlerde tekrar tekrar görülebileceğini ve etkisini hiç yitirmeden sürdüreceğini belirtmektedir (35). Bu durumdan dolayı tekrarlanabilirliğin siber zorbalıkta yeni bir anlam kazandığı görülmektedir (34). Davranış bir kez gerçekleşmiş olsa da insanlar arasında günlerce veya aylarca paylaşılabilmektedir Siber Zorbalık ve Mağduriyetin Yaygınlığı Araştırmalarda hem zorba hem de zorbalık kurbanı (mağdur) oranlarının %50 lere vardığına ilişkin bulgulara rastlanmaktadır (3). Bir araştırmada 18 yaşından küçük bireylerin %11 i çevrimiçi iken diğer bireylere zorbalık yaptıklarını, %29 u çevrimiçi iken zorbalığa maruz kaldığını ve %47 si çevrimiçi zorbalığa şahit olduklarını ifade etmişlerdir (28). Kanada da 7. sınıf öğrencileri ile yapılan bir araştırmada katılımcıların %27,3 ünün e-posta aracılığıyla siber zorbalığa maruz kaldığı, %36,4 ünün ise sohbet odalarında siber zorbalık davranışına maruz kaldığı bulunmuştur (36). ABD de yapılan bir çalışmada katılımcılardan %11 inin son 2 ay içerisinde siber zorbalığa maruz kaldığı saptanmıştır (9). 5

20 Ülkemizde yapılan araştırmalarda da çeşitli bulgulara rastlanmaktadır. Lise öğrencileri ile yapılan bir araştırmada siber zorba oranının %28, siber mağdur oranının ise %30 a ulaştığı bildirilmiştir (37). Başka bir araştırmada ortaöğretim öğrencilerinin %35,7 sinin siber zorbalık davranışlarında bulunduğu, %5,9 unun ise siber zorbalık mağduru oldukları bulunmuştur (38). Üniversite öğrencileriyle yapılan bir çalışmada; öğrencilerin %22,5 inin siber zorbalık yaptıkları, %55,3 ünün ise siber zorbalığa en az bir kez maruz kaldığı bildirilmiştir (39) yılında ilköğretim öğrencileri ile yapılan bir başka araştırmada ise öğrencilerin %32,6 sının en az 1 kez siber zorbalığa maruz kaldıkları, %22,5 inin ise bir ve daha fazla siber zorbalık davranışında bulundukları saptanmıştır (40). Lise öğrencileri ile yapılan başka bir çalışmada öğrencilerin %17,4 ünün siber zorbalığa maruz kaldığı ve %15,5 inin siber zorbalık yaptığı saptanmıştır (41). Yapılan çalışmalara bakıldığında siber zorbalık yapan ve siber zorbalığa maruz kalan kişilerin sayılarının küçümsenemeyecek düzeyde olduğu görülmektedir. Teknolojik araçların kullanımının sağlıklı temeller üzerine oturtulması gerekmektedir Siber Zorbalık ve Mağduriyetin Sonuçları Siber zorbalık gençler arasında düşük benlik saygısı, zayıf akademik performans, depresyon, stres, şiddet ve intihar gibi önemli sorunlara yol açmaktadır (42). Siber zorbalığa maruz kalan çocuklar üzüntü, anksiyete, korku gibi duyguları daha fazla hissettiklerini ve dikkat sorunları nedeniyle ders başarılarında düşmeler olduğunu bildirmişlerdir (43). Patchin ve Hinduja yaptıkları çalışmada %60 a yakın siber zorbalık kurbanının internetteki davranışlardan olumsuz yönde etkilendiklerini ve bu davranışları okulda ve evde arkadaş ilişkilerine yansıttıklarını bulmuşlardır (28). Wolak ve arkadaşlarına göre zorbalık deneyimi yaşayan gençlerin %30 u çok üzgün, %24 ü aşırı derecede korkutulmuş, %22 si utandırılmış olduklarını ifade 6

21 etmişlerdir. Ayrıca gençlerin %34 ü internetten uzaklaşma, sürekli olarak olay hakkında düşünme ve çevresindeki her şeye ilgisini kaybetme gibi bir veya daha fazla stres belirtisi göstermiştir (44). Siber zorbalık kişilerde alkol ve madde kullanım oranlarının artmasına da etki edebilmektedir (45). Başka bir çalışmada ise siber zorbalığın duygusal sorunlara, okulda silah taşıma gibi olumsuz olaylara da neden olduğu tespit edilmiştir (46). İnternette zorbalık deneyiminin gençlerde sosyal anksiyeteye yol açtığı bildirilmiştir (47). Arıcak a göre siber zorbalık kurban ve zorbaları herhangi bir zorbalık yapmamış, zorbalığa maruz kalmamış olan kişilerden daha fazla psikiyatrik belirtiler göstermektedirler. Bu psikiyatrik belirtiler düşmanca duygular ve psikotik belirtilerdir (33) Siber Zorbalık ve Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu Didden ve ark. nın (n=114, DEHB, OSB veya zihinsel geriliği olan, yaş) özel gereksinimli çocuklarla yaptığı siber zorbalığa ilişkin çalışmada internet ve cep telefonu aracılığıyla siber zorbalık ve mağduriyet durumları karşılaştırılmış; DEHB, OSB ve kontrol grubu arasında cep telefonu yoluyla zorbalık yapma dışında belirgin farklılık saptanmamıştır. DEHB grubunun diğer gruplara göre anlamlı oranda daha fazla cep telefonu aracılığıyla zorbalık yaptığı saptanmıştır. Aynı çalışmada siber zorbalık ile DEHB arasında ilişki olduğu saptanmıştır (12). Kowalski ve Fedina nın (24 erkek, 18 kız, yaş ortalaması:13, DEHB ve/veya Asperger tanılı) yaptığı araştırmada geleneksel akran zorbalığı ve siber zorbalık durumları incelenmiş; zorbalık durumu içinde yer almayanların fiziksel ve psikolojik sağlıklarının daha iyi olduğu saptanmıştır (19). Yen ve ark. nın (11-18 yaş, n:251, DEHB tanılı erkek ergen) çalışmasında ise siber zorbalığın prevalansı, ilişkili faktörler ve ruh sağlığı durumu ile ilişkisi incelenmiş DEHB bileşik tipe sahip olma siber zorbalık ile ilişkili bulunmuştur (23). 7

22 Heiman, T. ve ark. DEHB li öğrenciler arasında siber zorbalık durumu ile yalnızlık, öz-yeterlik ve sosyal destek ilişkisinin araştırmıştır. 140 DEHB tanılı ve 242 sağlıklı yaş arası ergenle yapılan çalışmada kontrol grubuna göre DEHB tanısı olanların daha fazla siber mağdur oldukları, daha fazla siber zorbalık yaptıkları ve siber zorbalığa tanıklık ettikleri bildirilmiştir. DEHB tanısı olan siber mağdurların ve siber zorbalık tanıklarının daha fazla duygusal yalnızlık ve daha düşük öz-yeterlik bildirdikleri gösterilmiştir (48). Kowalski, Robin M. ve arkadaşları (yaş ort. 19,90±4,04) 82 DEHB, öğrenme bozuklukları, anksiyete, diğer psikiyatrik bozukluklar veya fiziksel engeli olan üniversite öğrencisi ile 123 sağlıklı öğrencinin son 2 aydaki siber zorba/mağdur durumlarını incelemişler, çeşitli kısıtlılıkları olan bu öğrencilerin siber mağduriyet açısından önemli risk taşıdıklarını saptamışlardır (49) Sosyal Cevaplılık ve Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu Günümüzde DEHB birincil tanısı olan kişilerde OSB-benzeri belirtilerin varlığına ilişkin kanıtlar artış göstermektedir (50-57). İkiz, aile, bağlantı (57-60) ve genom-çapında ilişki çalışmaları (61) DEHB ve OSB nin ortak bir kalıtsal etyolojiyi paylaştıklarını göstermekte; bu durum DEHB tanısı olan bazı çocukların OSB tanısı olmadan da bazı otizm-benzeri belirtileri gösterebilme olasılığını artırmaktadır. Güncel çalışmalar otizm-benzeri belirtilerin DEHB tanısı olan çocukların %20-30 unda gözlendiğini bildirmektedir (57,62,63). Bu çocuklar özellikle kişilerarası iletişim ve empati alanlarında, DEHB tanısı olan diğer çocuklara göre daha fazla bozulma göstermektedir (64). DEHB de sosyal işlevsellik alanında bozulmalar söz konusudur (65). DEHB tanısı konan çocuklar sosyal ipuçlarını anlamada sorun yaşarlar, sosyal durumları sıklıkla yanlış yorumlarlar ve uygunsuz yanıt verirler. Sosyal cevaplılık sosyal işlevselliğin bir parçasıdır ve karşılıklı ilişkileri başlatma, sürdürme ve sosyal duruma uygun tepki verebilme olarak tanımlanmaktadır. DEHB de sosyal 8

23 cevaplılıkta bozulmalar olduğu saptanmıştır (66,67). DEHB tanısı olan çocuklarda OSB-benzeri belirtilerin sık olarak bulunması ve sosyal cevaplılığın da bu belirtilerin bir parçası olabileceğine dair kanıtlar bu durumun siber zorbalık ve mağduriyete aracılık edebileceğini işaret etmektedir Sorunlu İnternet Kullanımı ve Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu İnternetin sorunlu kullanımı, genel olarak internetin aşırı kullanılması isteğinin önüne geçilememesi, internete bağlı olmadan geçirilen zamanın önemini yitirmesi, yoksun kalındığında aşırı sinirlilik hali ve saldırganlık olması ve kişinin sosyal, aile ve iş hayatının giderek bozulması olarak tanımlanabilir. Toplum örnekleminde çocuk ve ergenlerde aşırı internet kullanımı ve siber zorba/mağdur olma durumu arasında anlamlı ilişki olduğu saptanmıştır (68,69). DEHB ve sorunlu internet kullanımının yüksek oranda birlikteliğine dair kanıtlar mevcuttur (70,71). Ayrıca 2 yıllık prospektif bir çalışmada DEHB nin ergenlerde internet bağımlılığı gelişimini öngörebileceği bildirilmiştir (72). Bu nedenle, DEHB si olan çocuk ve ergenlerin siber zorbalık durumu içerisinde yer alma riski fazla olabilir. Başlangıçta internet bu çocuklar için akranları ile iletişimi kolayca sağlamaya yardımcı olmasına rağmen, bu çocukların sosyal beceri yetersizlikleri, empati eksikliği ve duygusal değişkenlikleri gerçek dünyada olduğu gibi sanal dünyada da sorunlara yol açabilir Araştırmanın Amacı Bu araştırmanın birincil amacı sağlıklı kontrollere göre DEHB olan çocuk ve ergenlerde siber zorba/mağdur olma durumunun daha yaygın olup olmadığını araştırmak, Bir diğer amacı ise DEHB grubunda siber zorba/mağdur olma durumu ile ilişkili olabilecek psikiyatrik komorbidite, davranış sorunları, sorunlu internet kullanımı, sosyal cevaplılık faktörlerinin etkilerini araştırmaktır. 9

24 2.7. Araştırma Soruları ve Hipotezler Çalışmanın araştırma soruları ve hipotezleri şu şekilde belirlenmiştir: 1. Hem siber zorba hem de siber mağdur olma oranı DEHB olan çocuk ve ergenlerde sağlıklı kontrollere göre daha yüksektir. 2. DEHB grubunda sorunlu internet kullanımı ile siber zorbalık ya da mağduriyet arasında anlamlı bir ilişki mevcuttur. 3. DEHB ye komorbid psikopatolojiler, içe yönelim-dışa yönelim ve genel psikopatoloji belirtileri ile siber zorbalık/mağduriyet arasında ne tür bir ilişki bulunmaktadır? 4. DEHB deki siber zorbalık ve mağduriyet bu gruptaki sosyal cevaplılıkta bozulma ile ilişkili olabilir mi? 2.8. Araştırmanın Önemi Siber zorbalık ve mağduriyet teknoloji çağının getirdiği yeniliklerle ilgili olması nedeniyle son yıllara kadar klinik ortamda pek karşılaşmadığımız dolayısıyla da hakkında bilgimizin sınırlı olduğu alanlardandır. Alan yazınında bu alanda yapılan araştırmaların henüz emekleme çağında olduğu söylenebilir. Bu nedenle bu alanda elde edeceğimiz her bilgi önemlidir ve bu araştırmada elde edilen bulgular DEHB si olan gençlerde siber zorbalığın azaltılması, gençlerin siber zorbalık kavramını tanımaları, başa çıkma becerilerini kazanmaları ve teknolojiyi daha sağlıklı kullanabilmeleri açısından müdahale programları geliştirilmesine ışık tutabilir. Araştırmamız kendi kültürümüze özgü geliştirilen siber zorbalık ölçme aracı ile kendi toplumumuzda yapılacak bir değerlendirme olması açısından da önem taşımaktadır. Ayrıca özel gereksinimleri olan çocuk ve ergenlerde siber zorbalık ile ilgili yeni araştırmalar için yol gösterici olabilir. 10

25 3.GEREÇ VE YÖNTEM 3.1. Uygulama Alanı ve Örneklem Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı ve Hastalıkları polikliniğine başvuruda bulunan ve DEHB tanısı konan, yaş arasındaki 65 çocuk ve ebeveynleri çalışma hakkında bilgilendirildikten sonra bu çalışmaya dahil edilmiştir. Kontrol grubu olarak Ankara ili içinde ortaokul ve lise okullarına devam eden yaş ve cinsiyet açısından DEHB grubu ile eşleştirilmiş yaşlarındaki 59 sağlıklı çocuk araştırmaya dahil edilmiştir. Katılımcı çocuğa ve anne ya da babasına önce çalışmanın amacı ve kapsamı konusunda sözlü bilgilendirme yapılıp yazılı onam formu imzalatılıp bir nüshası da kendilerine verilmiştir. DEHB si olan ve olmayan çocuklarda psikometrik parametreler bakımından karşılaştırmaların yapılacağı çalışmada, birincil sonuç değişkeni olarak siber zorbalık ölçeği kullanılmıştır. Konuyla ilgili yapılan literatür derlemesinden edinilen bilgiye göre, hiperaktivitesi olan çocuklar için siber zorbalık ölçeği total skor ortalaması ± 6.94 olarak alınmıştır (73). Buna göre DEHB tanısı almış ve almamış çocuklara ait skorların ortalamaları arasındaki 4 birimlik farkın istatistiksel olarak anlamlı kabul edilebilmesi adına, minimum %80 güç ve 0.05 yanılma düzeyinde, çift taraflı t testine göre her bir gruba en az 51 denek alınması uygun bulunmuştur. Örneklem büyüklüğünün hesaplanmasında GPower paket programından faydalanılmıştır (74). Araştırma, Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi etik komitesi tarafından değerlendirilmiş ve onaylanmıştır. 11

26 3.2. Araştırmaya Dâhil Olma ve Olmama Ölçütleri 1.Vaka Grubu Dâhil olma ölçütleri: yaş aralığında olmak DEHB tanısı konmuş olmak Zihinsel gerilik, otizm spektrum bozukluğu, kronik bedensel hastalığı olmamak Çocuk/ergen ve ebeveynin çalışmaya katılmaya gönüllü olmaları Dâhil olmama ölçütleri: yaş aralığında olmamak Zihinsel gerilik, otizm spektrum bozukluğu, kronik bedensel hastalığı olmak Çocuk/ergen ve ebeveynin çalışmaya katılmaya gönüllü olmamaları 2.Kontrol Grubu Dâhil olma ölçütleri: yaş aralığında olmak Zihinsel gerilik, otizm spektrum bozukluğu, kronik bedensel hastalığı olmamak Çocuk/ergen ve ebeveynin çalışmaya katılmaya gönüllü olmaları Dâhil olmama ölçütleri: yaş aralığında olmamak DEHB tanısı olması Çocuk/ergen ve ebeveynin çalışmaya katılmaya gönüllü olmamaları Zihinsel gerilik, otizm spektrum bozukluğu, kronik bedensel hastalığı olmak 12

27 3.3.Veri Toplama Araçları Okul Çağı Çocukları İçin Duygulanım Bozuklukları ve Şizofreni Görüşme Çizelgesi-Şimdi ve Yaşam boyu Şekli Türkçe uyarlaması (ÇDŞG-ŞY/K-SADS-PL) Çocuk ve ergenlerde şimdiki ve yaşam boyu olan psikopatolojileri saptamak amacıyla kullanılan yarı yapılandırılmış bir görüşme formudur. ÇDŞG-ŞY DSM-IV (Amerikan Psikiyatri Birliği 1994) tanı ölçütleri göz önüne alınarak uygulanmıştır. Form üç bölümden oluşmaktadır. İlk bölümde çocuğun demografik özellikleri, genel sağlık durumu, varsa daha önceki psikiyatri başvurusu ve tedavisi, aile ve akran ilişkileri, okul bilgileri gibi genel bilgiler sorgulanır. İkinci bölüm özgül psikiyatrik belirtilerin sorgulandığı tarayıcı sorular ve değerlendirme ölçütlerini içermektedir. Tarama görüşmesi ile pozitif belirtiler varsa o psikopatolojiyi daha iyi değerlendirmek amacıyla ek belirti listesi sorgulanmaktadır. Belirtilerin varlığına ve şiddetine çocuğun ya da ergenin, anne babanın ve klinisyenin görüşleri birleştirilerek karar verilmektedir. ÇDŞG-ŞY ile duygudurum bozuklukları, psikotik bozukluklar, anksiyete bozuklukları, dışa atım bozuklukları, yıkıcı davranım bozuklukları, madde kötüye kullanımı, yeme bozuklukları ve tik bozuklukları değerlendirilebilmektedir. Üçüncü bölüm çocuğun değerlendirme yapıldığı zamanda işlev düzeyini belirlemek amacıyla kullanılan genel değerlendirme ölçeğidir. (75). Ölçeğin Türk örneklemi için geçerlik ve güvenirlik çalışması yapılmıştır (76) Sosyodemografik özellikler ve internet kullanım özellikleri ile ilgili veri formu (Ek-1-2-3) Araştırmacılar tarafından hazırlanmıştır. Anne-babanın yaş, eğitim durumu, meslek, aile yapısı, çocuğun ders başarı durumu ve evdeki bilgisayar, akıllı cep telefonu, internet bağlantısı gibi teknolojik olanaklar, bunların kullanım sürelerine ve kullanım amaçlarına ilişkin bilgileri içeren sorulardan oluşmaktadır. Ebeveyn ve çocuk için iki ayrı form düzenlenmiştir. 13

28 Çocukluk Çağı Davranış Değerlendirme Ölçeği - ÇDDÖ (CBCL/Child Behaviour Check List) (Ek-4) Ölçek 6-18 yaş grubu çocuk ve gençlerin sorun davranışlarını anne-babalarından ya da onlara bakım verenlerden elde edilen bilgiler doğrultusunda değerlendirmektedir (77,78). Ölçek 113 problem maddesinden oluşmaktadır. Sorun davranışlar son 6 ayda görülme sıklık derecesine göre 0, 1 ve 2 olarak derecelendirilir ve maddeler çeşitli alt ölçekler içinde gruplandırılır. Ölçekten içe yönelim ve dışa yönelim olarak iki ayrı davranış belirti puanı elde edilmektedir. İçe yönelim grubunu anksiyete/depresyon, sosyal içe dönüklük/depresyon ve somatik yakınmalar, dışa yönelim grubunu ise kurallara karşı gelme ve saldırgan davranışlar alt testlerinin toplamı oluşturmaktadır. Ayrıca, her iki gruba da girmeyen sosyal sorunlar, düşünce sorunları ve dikkat sorunları alt testleri yer almaktadır. Ölçeğin tümünden toplam sorun puanı elde edilmektedir. Ölçeğin ayrıca çocuğun aktivite, sosyallik, okul durumunu değerlendiren yeterlik bölümü bulunmaktadır. Ölçeğin test-tekrar test güvenirliği, toplam sorunda.84, iç tutarlılığı.88 olarak bulunmuştur (79). Doğrulayıcı faktör analizi kullanılarak yapılan geçerlik çalışmasında, maddelerin %99 unun ölçülmesi amaçlanan belirtileri anlamlı (p<0.01) pozitif ve tatmin edici düzeyde ölçtüğünü göstermiştir (80). Ölçeğin Türkçe geçerlik ve güvenirlik çalışması yapılmıştır (79-81) Conners Ebeveyn Derecelendirme Ölçeği-Yenilenmiş Uzun Form (Ek-5) Karşı gelme, bilişsel sorunlar/dikkatsizlik, hiperaktivite, kaygı utangaçlık, mükemmeliyetçilik, sosyal sorunlar ve psikosomatik yakınmalar alt ölçeklerinden oluşmaktadır. Toplam 80 maddeden oluşan bir ölçektir. Ölçekte, anne-babalardan, son bir ayı dikkate alarak maddelere yanıt vermeleri istenmektedir. Sorular ebeveynler tarafından dörtlü likert skalası üzerinde yanıtlanmaktadır. Hiçbir zaman, nadiren, sıklıkla ve her zaman seçenekleri sırasıyla 0, 1, 2 ve 3 olarak puanlanmaktadır. Bir alt ölçekten alınan puan arttıkça, bu durum, bireyin alt ölçek ile tanımlanan soruna sahip olma düzeyinin yüksek olduğunu göstermektedir (82).Ülkemiz için geçerlilik ve güvenirlik çalışması Kaner ve ark. tarafından yapılmıştır (83). 14

29 Conners-Wells Ergen Özbildirim Ölçeği-Yenilenmiş Uzun Form (Ek-6) Başta DEHB olmak üzere ergen psikopatolojini değerlendirmeyi amaçlayan ölçek, yaş arasındaki gençlerin kendileriyle ilgili görüşlerini son bir aya göre belirlemelerine dayalıdır (82,84). Aile sorunları, duygusal sorunlar, davranım sorunları, bilişsel sorunlar/dikkatsizlik, öfke kontrol sorunları ve aşırı hareketlilik olmak üzere altı alt ölçekten oluşmaktadır. Bu alt ölçeklerin dışında istenirse birlikte kullanılabilen DSM-IV'e dayalı olarak geliştirilmiş olan Dikkat Eksikliği Hiperaktivite İndeksi ve DSM - IV Semptomları Alt Ölçekleri de bulunmaktadır. Her madde için puan değeri 0-3 arasında değişen 4 yanıt seçeneği vardır. Hiçbir zaman, nadiren, sıklıkla ve her zaman seçenekleri sırasıyla 0, 1, 2 ve 3 olarak puanlanmaktadır. Ölçekten elde edilen yüksek puan, ergenin ölçek ile tanımlanan soruna o kadar çok sahip olduğunu göstermektedir. Ülkemiz için geçerlilik ve güvenirlik çalışması Kaner ve ark. tarafından yapılmıştır (85) Siber Zorbalık Ölçeği (SZÖ) (Ek-7) Ölçek, 24 maddeden oluşmakta olup dörtlü (Hiçbir Zaman, Bazen, Çoğu Zaman, Her Zaman) skala üzerinden yanıtlanmaktadır. Hiçbir Zaman bir puan olarak, Her Zaman yanıtı ise dört puan olarak değerlendirilmektedir. Böylece ölçekten alınabilecek en düşük puan 24, en yüksek puan ise 96 olmaktadır. Ölçeğin tamamı için hesaplanan Cronbach alfa katsayısı.95 olarak; test-tekrar test güvenirlik çalışması ise.70 (n=103) olarak bulunmuştur. Ölçeğin yapı geçerliliği açımlayıcı faktör analizi ile incelenmiş olup, ölçeğin tek faktörlü bir yapı sergilediği görülmüştür. Kaiser-Meyer-Olkin örneklem uygunluğu değeri.939 ve Bartlett Sphericity Testi Ki-Kare değeri (p<.05) olarak bulunmuştur. Bu tek faktör toplam varyansın %50.58 ini açıklamaktadır. Aynı zamanda çizgi grafiğindeki kırılma noktası incelendiğinde de ölçeğin tek faktörlü bir yapıyı temsil ettiği görülmektedir. Tek faktör altındaki maddelerin faktör yükleri.49 ile.80 arasında değişmektedir. Bu yük değerlerinin tek faktör için oldukça iyi değerler olduğu kabul edilmiştir. Puanların yükselmesi siber zorbalığın yüksekliğine işaret etmektedir. Arıcak, Kınay ve Tanrıkulu tarafından geliştirilen Siber Zorbalık Ölçeğinin, yaş arası ergenlerde kullanımı için geçerli ve güvenilir bir ölçme aracı olduğu gösterilmiştir (86). 15

30 Siber Mağduriyet Ölçeği (SMÖ) (Ek-8) Ölçek, 24 maddeden oluşmakta olup ikili (Hayır, Evet) skala üzerinden yanıtlanmaktadır. Hayır bir puan olarak, Evet yanıtı ise iki puan olarak değerlendirilmektedir. Böylece ölçekten alınabilecek en düşük puan 24, en yüksek puan ise 48 olmaktadır. Puanların yükselmesi siber mağdur olma durumunun yüksekliğine işaret etmektedir. Ölçeğin yapı geçerliliği açımlayıcı faktör analizi ile incelenmiş olup, ölçeğin tek faktörlü bir yapı sergilediği görülmüştür. Kaiser-Meyer-Olkin örneklem uygunluğu değeri.882 ve Bartlett Sphericity Testi Ki-Kare değeri (p<.05) olarak bulunmuştur. Aynı zamanda çizgi grafiğindeki (scree plot) kırılma noktası incelendiğinde de ölçeğin tek faktörlü bir yapıyı temsil ettiği görülmektedir. Bu tek faktör toplam varyansın %30.17 sini açıklamaktadır. Tek faktör altındaki maddelerin faktör yükleri.43 ile.67 arasındadır. Bu yük değerlerinin tek faktör için oldukça iyi değerler olduğu kabul edilmiştir. Ölçeğin tamamı için Cronbach alfa katsayısı.89 olarak, test-tekrar test güvenirlik katsayısı ise.75 (n=96) olarak bulunmuştur. Arıcak, Kınay ve Tanrıkulu tarafından geliştirilen Siber Mağduriyet Ölçeğinin, yaş arası ergenlerde kullanımı için geçerli ve güvenilir bir ölçme aracı olduğu gösterilmiştir (30) İnternette Bilişsel Durum Ölçeği (İBDÖ) (Ek-9) İnternet hakkındaki düşünce, tutum ve inançları sorgulayan bir ölçektir. Davis (87) tarafından geliştirilmiş olan ölçeğin Türkçe adaptasyonu ve geçerlik-güvenilirliği Özcan (88) tarafından yapılmıştır. Sorunlu internet kullanımını değerlendirmek üzere geliştirilen, sorunlu internet kullanımını dört alt boyutta değerlendiren, yedili likert tipi ( Kesinlikle Katılmıyorum dan Kesinlikle Katılıyorum a doğru değişen), 36 maddelik bir ölçektir. Ölçek, Azalan dürtü kontrolü, sosyal destek, yalnızlık/depresyon ve dikkat dağıtma olmak üzere dört alt ölçekten oluşmaktadır. Yalnızlık-Depresyon, sorunlu internet kullanımıyla ilgili olarak değersizlik ve yalnızlıkla ilgili depresif düşünceleri içerir. Azalmış Dürtü Kontrolü, internet kullanımıyla ilgili azalmış dürtü kontrolü, internet kullanımının azaltılmak istenmesine rağmen azaltılamaması ve sürekli internetle ilgili şeyler düşünülmesini içerir. Alt boyutlar arasında en anlaşılmaz ve karmaşık olan ise sosyal destek boyutudur. Pek çok 16

31 araştırmacı yalnız bireylerin sosyal destek aramak amacıyla ya da sosyal ret edilmeye karşı aşırı duyarlı bireylerin, sosyal ret yaşamamak amacıyla internet kullandığından bahsetmektedir. Dikkat Dağıtma, yapılması gereken bir aktiviteden kaçmak/kaçınmak amacıyla internet kullanımını içerir. Ölçeğin değerlendirmesi, toplam puanı ve alt ölçek puanları hesaplanarak yapılmaktadır. Ölçeğin puan hesaplamasında kesinlikle katılmıyorum dan- kesinlikle katılıyorum a doğru değişen ifadelerin puanları 1 den 7 ye doğru sıralanmaktadır. Puanın yüksek olması sorunlu kullanım olarak değerlendirilmektedir (88) Sosyal Cevaplılık ölçeği (SCÖ) (Ek-10) Constantino tarafından geliştirilen SCÖ nün otizm benzeri belirti kümesini değerlendirmek amacıyla kullanılabileceği belirtilmiştir (89). Ölçekte gözlenebilir karşılıklı sosyal davranışlar ile ilgili 39, dilin sosyal kullanımı ile ilgili 6 ve otistik davranışlar ile ilgili 20 olmak üzere toplam 65 madde mevcuttur. Ölçekten elde edilen puan arttıkça sosyal bozulmanın ciddiyeti de artmaktadır. Sosyal Cevaplılık Ölçeği için 60 ve üstündeki puanlar eşik altı ve klinik düzeyde sorunları olan grubu işaret etmektedir (66). Ölçek ülkemizde daha önce okul çağı çocuklarında yapılan büyük örneklemli bir çalışmada Ünal ve arkadaşları tarafından kullanılmıştır. Bu çalışmada SCÖ nün iç tutarlılığı (Cronbach s alfa) 0,86 olarak hesaplanmıştır ve yapılan faktör analizi sonucunda testin bütün olarak (tek faktörde) değerlendirmelere alınmasına karar verilmiştir. (Pearson s r=0,53, p<0,001) Bu çalışmada ölçeğin iç tutarlılığı ve 6 ay arayla elde edilen verilere dayalı test-tekrar test güvenilirliği yüksek bulunmuştur (90) İşlem Araştırma hakkında bilgilendirme ve onam alınmasının ardından, katılımcı çocuk ve ebeveyni ile ÇDGŞ-ŞY görüşmesi yapılmıştır. Çocuklardan Conners, SZÖ, SMÖ ve İBDÖ; bilgi verebilecek en az bir ebeveyninden Conners, ÇDDÖ, SCÖ ölçeklerinin doldurulması istenmiştir. Sosyodemografik ve internet kullanım özellikleri bilgi formu görüşme sırasında araştırmacı ile birlikte doldurulmuştur. 17

32 3.5.İstatistiksel Değerlendirme Verilerin istatistiksel analizi için SPSS 22.0 programı kullanılmıştır. Analizlere başlamadan önce verilerin normal dağılıma uygunluğunun analizi için Kolmogorov Smirnov Normallik Testi kullanılmıştır. DEHB ve kontrol grupları karşılaştırılırken sürekli değişkenlere ait veriler için T testleri, kategorik değişkenler için Ki kare testleri kullanılmıştır. DEHB grubu içinde sürekli değişkenler arasındaki ilişkiler bağıntı analizleri ile araştırılmıştır. DEHB grup içi karşılaştırmalarda sürekli değişkenlere ait veriler için T testleri, kategorik değişkenler için Ki kare testleri kullanılmıştır. DEHB grubunda siber zorbalığı ve siber mağdur olmayı yordayan değişkenlerin ortaya konulması için lojistik regresyon analizi kullanılmıştır. Sonuçlarda p<0,05 değeri istatistiksel olarak anlamlı kabul edilmiştir. 18

33 4. BULGULAR 4.1. Sosyodemografik Veriler Örneklem 65 DEHB tanılı ergen ve 59 sağlıklı kontrolden oluşmaktadır. DEHB grubunda 14 kız (%21,5), 51 erkek (%78,5); kontrol grubunda ise 14 (%23,7) kız, 45 (%76,3) erkek bulunmaktadır. Cinsiyet açısından gruplar arasında istatistiksel olarak anlamlı farklılık bulunmamaktadır (Tablo 4.1.1). Tablo Grupların cinsiyet oranları dağılımı DEHB n(%) KONTROL n(%) p Cinsiyet Kız 14 (% 21,5) 14 (% 23,7) 0,832 Erkek 51 (% 78,5) 45 (% 76,3) Toplam Fisher kesin testi DEHB grubunun yaş ortalaması 14,06 ve kontrol grubunun yaş ortalaması 14,05 idi. Her iki grup arasında yaş ortalamaları açısından istatistiksel anlamlı fark bulunmamaktadır (Tablo 4.1.2). Tablo Grupların yaş ortalamaları (yıl) DEHB (n=65) KONTROL (n=59) p (ortalama ± ss) (ortalama ± ss) Yaş 14,06 ± 1,8 14,05 ± 1,9 0,899 Mann Whitney U testi 19

34 DEHB ve kontrol grubu arasında anne ve baba yaşları bakımından istatistiksel olarak anlamlı fark saptanmamıştır. Anne ve baba yaşları ile ilgili karşılaştırmalar aşağıdaki tabloda verilmiştir (Tablo 4.1.3). Tablo Grupların anne ve baba yaşına göre karşılaştırılması (yıl) DEHB (n=65) KONTROL (n=59) p (ortalama ± ss) (ortalama ± ss) Anne yaş 41,5 ± 5,3 39,8 ± 5,0 0,067 Baba yaş 45,1 ± 5,8 44,1 ± 5,2 0,337 Mann-Whitney U testi Çalışmaya katılan aileler aile yapısına göre incelendiğinde gruplar arasında istatistiksel açısından anlamlı farklılık saptanmamıştır (Tablo 4.1.4). Tablo Grupların aile yapılarının karşılaştırılması DEHB n(%) KONTROL n(%) p Aile durumu Çekirdek 58 (% 89,2) 51 (% 86,4) 0,661 Geniş 5 (% 7,7) 7 (% 11,9) Tek ebeveyn 2 (% 3,1) 1 (% 1,7) Toplam Pearson kikare testi Araştırmaya katılan ailelerin sosyoekonomik-sosyokültürel düzeyleri Hollingshead-Redlich ölçeğine göre sınıflandırılmış (91), DEHB ve kontrol grupları arasında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmamıştır (Tablo 4.1.5). 20

35 Tablo Grupların ailelerinin sosyoekonomik-sosyokültürel düzeylerinin karşılaştırılması Hollingshead 1.Varlıklı, eğitimli toplumsal katmanda aile 2.Üniversite eğitimi almış, meslek sahibi ya da yüksek idari konumda anne-baba 3.Küçük iş adamı, memur ya da vasıflı işçi, lise mezunu anne-baba 4.Yarı vasıflı işçi, lise düzeyinin altında eğitimli anne-baba 5.Yarı vasıflı işçi, eğitimsiz, ilkokul düzeyinde eğitimli anne-baba Pearson kikare testi DEHB n(%) KONTROL n(%) p 0 (% 0) 0 (% 0) 0, (% 27,7) 28 (% 47,5) 34 (% 52,3) 23 (% 39,0) 5 (% 7,7) 3 (% 5,1) 8 (% 12,3) 5 (% 8,5) 4.2. Ergenlerin Okul Hayatıyla İlgili Veriler Çalışmaya katılan ergenlerin toplam öğrenim süresi(yıl), devamsızlık, disiplin cezası alma, sınıfta kalma ve ders başarı durumu gibi okul hayatı ile ilgili verileri incelendiğinde, DEHB ve kontrol grubunda ders başarı durumu haricinde istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmamıştır (Tablo 4.2.1). 21

36 Tablo Grupların okul hayatıyla ilgili verilerin karşılaştırılması DEHB (n=65) KONTROL (n=59) p (ortalama ± ss) (ortalama ± ss) Eğitim süresi (yıl) 7,9 ± 1,7 8,6 ± 2,1 0,056 1 DEHB n(%) KONTROL n(%) p Devamsızlık Yok 31 (% 48,4) 35 (% 59,3) 0, gün 29 (% 45,3) 23 (% 39,0) 5 gün üzeri 4 (% 6,3) 1 (% 1,7) Sınıf tekrarı Var 5 (% 7,2) 2 (% 3,4) 0,444 2 Yok 60 (% 92,3) 57 (% 96,6) Disiplin Var 4 (% 6,2) 1 (% 1,7) 0,368 2 Yok 61 (% 93,8) 58 (% 98,3) Ders Ortalama üstü 22 (% 33,8) 43 (% 72,9) 0,000 3 başarısı Ortalama ve altı 43 (% 66,2) 16 (% 27,1) 1 Mann Whitney U testi, 2 Pearson kikare testi, 3 Fisher kesin testi 4.3. DEHB Alt Tiplerine ve Eşlik Eden Psikiyatrik Bozukluklara İlişkin Veriler Çalışmaya katılan DEHB si olan olgular alt tipler açısından incelendiğinde 29 unun (%44,6) dikkatsizliğin önde olduğu tip olduğu, 36 sının (%55,4) bileşik alt tip olduğu saptandı (Şekil 4.3.1). Hiperaktivite ve dürtüselliğin önde olduğu tipte olguya rastlanmadı. Şekil DEHB Alt Tiplerinin dağılımı DEHB Alt Tipleri %44,6; n=29 %55,4; n=36 Dikkatsizlik baskın tip Bileşik tip 22

37 DEHB grubunun ÇDŞG-ŞY görüşmesi sonucunda saptanan ek tanıları incelendiğinde 29 olgunun (%44,6) ek tanıları olduğu saptanmıştır. DEHB tanılı olgularda %20,0 ile en sık görülen ek tanının KOKGB olduğu saptanmıştır (Tablo ve Şekil 4.3.2). Tablo Grupların Ek Tanı Dağılımı DEHB n(%) KONTROL n(%) Ek tanı olan 29 (%44,6) 7 (%11,8) Ek tanı Depresyon 5 (%7,7) 3 (%5,1) YAB 3 (%4,6) 2 (%3,4) Sosyal fobi 2 (%3,1) 0 (%0) Özgül fobi 4 (%3,3) 2 (%3,4) OKB 1 (%1,5) 0 (%0) KOKGB 13 (%20) 0 (%0) Davranım Bozukluğu 5 (%7,7) 0 (%0) Tik Bozukluğu 1 (%1,5) 0 (%0) Enürezis Nokturna 2 (%3,1) 0 (%0) Enkoprezis 1 (%1,5) 0 (%0) YAB: Yaygın Anksiyete Bozukluğu, OKB: Obsesif Kompulsif Bozukluk, KOKGB: Karşıt Olma Karşı Gelme Bozukluğu Şekil DEHB ve kontrol gruplarında ek tanıların dağılımı % DEHB KONTROL YAB: Yaygın Anksiyete Bozukluğu, OKB: Obsesif Kompulsif Bozukluk, KOKGB: Karşıt Olma Karşı Gelme Bozukluğu, EN: Enürezis Nokturna, EP: Enkoprezis 23

38 4.4. Ergenlerin İnternet, Bilgisayar ve Akıllı Cep Telefonu ile Tanışıklık Düzeyi Olguların internet, bilgisayar ve akıllı cep telefonu ile tanışıklık düzeyleri incelendiğinde; gruplar arasında istatistiksel olarak anlamlı farklılık bulunmamaktadır (Tablo 4.4.1). Tablo Ergenlerin internet, bilgisayar ve akıllı cep telefonu ile tanışıklık düzeylerinin karşılaştırılması DEHB n(%) KONTROL n(%) p Evde internet Var 47 (% 72,3) 47 (% 79,7) 0,404 Yok 18 (% 27,7) 12 (% 20,3) Evde bilgisayar Var 57 (% 87,7) 54 (% 91,5) 0,566 Yok 8 (% 12,3) 5 (% 8,5) Akıllı cep Var 46 (% 70,8) 46 (% 78,0) 0,415 Yok 19 (% 29,2) 13 (% 22,0) Fisher kesin testi Gruplar, internet, bilgisayar ve akıllı cep telefonu kullandıkları süre açısından karşılaştırıldığında kontrol grubunun ortalama bilgisayar kullanım süresinin daha fazla olduğu, farkın istatistiksel olarak anlamlı olduğu saptanmıştır (Tablo 4.4.2). Tablo Grupların internet, bilgisayar ve akıllı cep telefonu kullandıkları sürelerin karşılaştırılması Kullanım süresi (yıl) Mann-Whitney U testi DEHB (ortalama ± ss) KONTROL (ortalama ± ss) p İnternet 5,5 ± 3,1 5,9 ± 2,9 0,586 Bilgisayar 5,9 ± 3,2 7,1 ± 2,9 0,030 Akıllı cep 2,1 ± 1,5 2,5 ± 1,5 0,144 24

39 4.5. Bilgisayar ve Akıllı Cep Telefonu Kullanımı ile İlgili Özellikler Çalışmaya katılan çocuk ve ergenlerin haftalık bilgisayar ve akıllı cep telefonu kullanım süreleri değerlendirildiğinde; DEHB grubunun haftalık bilgisayar kullanım süresinin daha fazla olduğu, farkın istatistiksel olarak anlamlı olduğu saptanmıştır. (Tablo 4.5.1) Tablo Ergenlerin bilgisayar başında ve akıllı cep telefonu ile geçirdikleri sürenin (saat/hafta) karşılaştırılması Kullanım süresi (saat/hafta) Mann-Whitney U testi DEHB KONTROL p (ortalama ± ss) (ortalama ± ss) Bilgisayar 17,3 ± 20,6 10,6 ± 12,5 0,020 Akıllı cep 18,6 ± 21,5 16,6 ± 17,0 0,675 Gruplar, ergenlerin bilgisayarı ve akıllı cep telefonunu gün içinde kullanmayı tercih ettikleri zaman dilimleri açısından karşılaştırıldığında kontrol grubunun daha çok akşam ve gece saatlerinde bilgisayar ve akıllı cep telefonunu kullanmayı tercih ettikleri, farkın istatistiksel olarak anlamlı olduğu saptanmıştır. (Tablo 4.5.2). Tablo Ergenlerin bilgisayarı ve akıllı cep telefonunu gün içinde kullanmayı tercih ettikleri zaman dilimlerinin karşılaştırılması Bilgisayar kullanım saatleri Akıllı cep telefonu kullanım saatleri Pearson Ki Kare Testi DEHB n(%) KONTROL n(%) p Gündüz 35 (% 53,8) 13 (% 22) 0,000 Akşam+Gece 30 (% 46,2) 46 (% 78,0) Gündüz 34 (% 61,8) 19 (% 34,5) 0,004 Akşam+Gece 21 (% 38,2) 36 (% 65,5) 25

40 Gruplar ergenlerin internete bağlandıkları yerler yönünden karşılaştırıldığında gruplar arasında istatistiksel olarak anlamlı farklılık olmadığı görülmüştür (Tablo 4.5.3). Tablo Olguların internete bağlandıkları yerler yönünden karşılaştırılması İnternet bağlantı yeri Fisher kesin testi. DEHB n(%) KONTROL n(%) p Ev 49 (% 75,4) 48 (% 81,4) 0,515 Kafe 7 (% 10,8) 4 (% 6,8) 0,535 Okul 11 (% 16,9) 4 (% 6,8) 0,103 Arkadaş 11 (% 16,9) 5 (% 8,5) 0,188 Diğer 17 (% 26,2) 10 (% 16,9) 0,277 Gruplar internet ve bilgisayarı kullanım amaçlarına göre değerlendirildiğinde; DEHB grubunun sırasıyla ödev yapma, sosyal paylaşım, video/medya kullanımı ve bilgi arama amaçları ile daha sık kullandıkları görülmüştür. Kontrol grubunun interneti kullanım amaçlarından sırasıyla ödev yapma, herhangi bir bilgiyi arama, sosyal paylaşım ve video/ medya kullanımının daha fazla olduğu saptanmıştır. Elektronik posta amaçlı kullanımın DEHB grubunda daha yaygın olduğu görülmüştür. Grupların ayrıntılı kullanım dağılımları ve karşılaştırmaları Tablo te sunulmuştur. 26

41 Tablo 4.5.4: Ergenlerin ve bilgisayarı kullanım amaçlarına göre karşılaştırılması DEHB n(%) KONTROL n(%) p İnterneti Sosyal paylaşım 51 (% 78,5) 45 (% 76,3) 0,832 kullanım E-posta 18 (% 27,7) 6 (% 10,2) 0,022 amacı Bilgi arama 48 (% 73,8) 47 (% 79,7) 0,526 Ödev 53 (% 81,5) 52 (% 88,1) 0,331 Çevrimiçi oyunlar 30 (% 46,2) 29 (% 49,2) 0,857 Çevrimdışı oyunlar 24 (% 36,9) 16 (% 27,1) 0,256 Sohbet 29 (% 44,6) 22 (% 37,3) 0,467 Arkadaşlık 6 (% 9,2) 2 (% 3,4) 0,278 Alışveriş 5 (% 7,7) 7 (% 11,9) 0,547 Web tasarımı, blog 5 (% 7,7) 1 (% 1,7) 0,211 Cinsel 0 (% 0) 2 (% 3,4) 0,224 Gazete ve haber 9 (% 13,8) 4 (% 6,8) 0,248 Medya (TV, müzik, 47 (% 72,3) 40 (% 67,8) 0,695 video vb) Bahis 0 (% 0) 0 (% 0,0) Diğer 3 (% 4,6) 1 (% 1,7) 0,621 Fisher kesin testi Grupların Siber Zorbalık ve Mağduriyetine İlişkin Veriler DEHB ve kontrol gruplarının SZÖ ve SMÖ ölçek puanlarının ortalamaları istatistiksel açıdan karşılaştırıldığında; gruplar arasında istatistiksel olarak anlamlı farklılık olmadığı saptanmıştır (Tablo 4.6.1). Tablo Grupların SZÖ ve SMÖ ölçek puanlarının ortalamalarına göre karşılaştırılması DEHB (n=65) KONTROL (n=59) p (ortalama ± ss) (ortalama ± ss) SZÖ toplam 25,03 ± 2,13 24,96 ± 2,14 0,184 SMÖ toplam 25,93 ± 3,44 25,72 ± 3,07 0,974 Mann-Whitney U testi, SZÖ: Siber Zorbalık Ölçeği, SMÖ: Siber Mağduriyet Ölçeği 27

42 SZÖ ve SMÖ puanı 24 puandan yüksek olan olgular siber zorbalık davranışı olan ve siber mağdur olarak sınıflandırılmıştır. Bu sonuçlara göre araştırmaya katılan DEHB tanılı olguların % 16,9 u (n=11) en az bir siber zorbalık davranışı göstermiştir. % 23,1 i (n=15) en az bir siber zorbalık davranışı ile karşılaşmış, % 27,7 si (n=18) hem siber zorbalık davranışı göstermiş hem de en az bir siber zorbalık davranışı ile karşılaşmıştır. Sağlıklı kontrol grubu ve DEHB grubu arasında siber zorbalık davranışı ve siber mağdur olma açısından istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmamıştır. (Tablo 4.6.4) Tablo Grupların Siber Zorbalık Davranışı ve Siber Mağdur Olma Durumlarının Karşılaştırılması Siber zorbalık davranışı Pearson ki kare testi DEHB n(%) KONTROL n(%) p Zorba 11 (% 16,9) 2 (% 3,4) 0,086 Mağdur 15 (% 23,1) 15 (% 25,4) Zorba & mağdur 18 (% 27,7) 16 (% 27,1) Karşılaşmamış 21 (% 32,3) 26 (% 44,1) SZÖ de hem DEHB hem de kontrol grubunda en sık Bir insanın yüzüne asla söyleyemeyeceğim şeyleri internette ya da cep telefonunda rahatlıkla söylerim. (17. Madde) maddesi bildirilmiştir. SMÖ de DEHB grubunda en sık İnternette bana hoşlanmayacağım mesajlar gönderdiler. (9. Madde) ve kontrol grubunda Yüzüme karşı söylemedikleri şeyleri internette ya da cep telefonunda rahatlıkla bana söylediler. (17. Madde) maddeleri bildirilmiştir. 28

43 4.7. Kullanılan Ölçek Puanlarının Karşılaştırılması Gruplar anne-babaların doldurduğu Conners Ebeveyn Derecelendirme Ölçeği sonuçlarına göre karşılaştırıldığında mükemmeliyetçilik alt ölçeği dışındaki tüm alt ölçek ve toplam güçlük puanlarının DEHB grubunda daha yüksek olduğu, farkın istatistiksel olarak anlamlı olduğu saptanmıştır (Tablo 4.7.1). Tablo Grupların Conners Ebeveyn Derecelendirme Ölçeği puanlarına göre karşılaştırılması DEHB (n=65) KONTROL (n=59) p (ortalama ± ss) (ortalama ±ss) Karşı gelme 10,6 ± 7,2 4,4 ± 3,9 0,000 Bilişsel/dikkatsizlik 15,5 ± 8,1 5,2 ± 4,8 0,000 Aşırı hareketlilik 7,3 ± 5,7 2,9 ± 2,3 0,000 Kaygı-utangaçlık 5,7 ± 4,6 3,3± 3,1 0,003 Mükemmeliyetçilik 4,9 ± 3,3 4,5 ± 3,4 0,283 Sosyal sorunlar 3,1 ± 2,8 1,3 ± 1,4 0,000 Psikosomatik 3,4 ± 3,5 1,8 ± 1,9 0,015 Huzursuzluk/dürtüsellik 7,5 ± 4,6 2,6 ± 3,1 0,000 Duygusal değişkenlik 2,9 ± 2,2 1,1 ± 1,4 0,000 Global toplam 10,4 ± 6,4 3,8 ± 3,4 0,000 Mann-Whitney U testi Çalışmaya katılan ergenlerin kendilerinin doldurduğu Conners-Wells Ergen Özbildirim Ölçeği alt ölçek ve toplam güçlük puanları açısından incelendiğinde; davranış sorunları ve aşırı hareketlilik alt ölçeği dışındaki tüm alt ölçek ve toplam güçlük puanlarının DEHB grubunda daha yüksek olduğu, farkın istatistiksel olarak anlamlı olduğu saptanmıştır (Tablo 4.7.2). 29

44 Tablo 4.7.2: Grupların Conners-Wells Ergen Özbildirim Ölçeği puanlarına göre karşılaştırılması DEHB (n=65) KONTROL(n=59) p (ortalama ± ss) (ortalama ± ss) Aile sorunları 9,2 ± 7,3 6,5 ± 5,7 0,042 Duygusal sorunlar 8,1 ± 6,1 5,8 ± 4,8 0,043 Davranış sorunları 4,4 ± 4,9 3,3 ± 4,1 0,119 Bilişsel/dikkatsizlik 8,4 ± 5,8 5,0 ± 3,9 0,001 Öfke kontrol sorunları 10,4 ± 7,6 7,1 ± 6,1 0,014 Aşırı hareketlilik 7,5 ± 5,5 6,1 ± 3,8 0,316 DEHB indeksi 10,9 ± 6,9 7,2 ± 5,1 0,003 Mann-Whitney U testi Olguların anne ya da babaları tarafından doldurulan ÇDDÖ alt ölçek puanları değerlendirildiğinde, etkinlik, sosyal etkinlik ve toplam uyum alt ölçekleri dışındaki tüm alt ölçek ve toplam güçlük puanlarının DEHB grubunda fazla olduğu, farkın istatistiksel olarak anlamlı olduğu saptanmıştır (Tablo 4.7.3). Tablo 4.7.3: Grupların ÇDDÖ puanlarına göre karşılaştırılması DEHB (n=65) KONTROL (n=59) p (ortalama ± ss) (ortalama ± ss) Etkinlik 8,5 ± 2,9 7,8 ± 3,1 0,219 Sosyal etkinlik 7,2 ± 2,2 7,8 ± 2,1 0,136 Okul etkinlik 4,0 ± 1,1 4,6 ± 0,7 0,001 Toplam uyum 19,3 ± 4,7 20,1 ± 4,8 0,359 İçe yönelim sorunları 13,7 ± 9,7 6,2 ± 6,1 0,000 Dışa yönelim sorunları 12,6 ± 10,8 3,6 ± 4,1 0,000 Toplam 49,0 ± 29,4 18,1 ± 15,5 0,000 Sendrom ölçekleri Anksiyete/depresyon 6,0 ± 5,0 2,6 ± 2,9 0,000 İçe çekilme/depresyon 4,3 ± 3,1 2,1 ± 2,3 0,000 Somatik yakınmalar 3,4 ± 3,4 1,4 ± 1,8 0,001 Sosyal sorunlar 5,8 ± 3,9 1,8 ± 2,0 0,000 30

45 Düşünce sorunları 3,1 ± 2,9 1,0 ± 1,5 0,000 Dikkat sorunları 8,9 ± 4,1 3,4 ± 3,1 0,000 Karşı gelme davranışı 3,5 ± 4,3 1,0 ± 1,5 0,000 Agresif davranış 9,1 ± 7,1 2,7 ± 3,1 0,000 DSM ye dayalı ölçekler Duygudurum sorunları 5,2 ± 3,9 2,2 ± 2,4 0,000 Anksiyete sorunları 3,6 ± 2,7 1,5 ± 1,5 0,000 Somatik sorunlar 1,7 ± 2,2 0,7 ± 1,0 0,005 DEHB sorunları 6,7 ± 2,9 2,5 ± 2,1 0,000 KOKGB sorunları 3,3 ± 2,3 1,3 ± 1,6 0,000 Davranım sorunları 3,8 ± 5,1 0,7 ± 1,3 0,000 Mann-Whitney U testi, ÇDDÖ: Çocukluk Çağı Davranış Değerlendirme Ölçeği, KOKGB: Karşıt Olma Karşı Gelme Bozukluğu Ergenler tarafından doldurulan İnternette Bilişsel Durum Ölçeği (İBDÖ) alt ölçek ve toplam puanların ortalamaları karşılaştırıldığında; dikkat dağıtma alt ölçeği dışında DEHB grubunun puan ortalamalarının kontrol grubundan yüksek olduğu görülmüş, farkın istatistiksel olarak anlamlı olduğu saptanmıştır (Tablo 4.7.4). İBDÖ puanlarının yüksek olması; internete atfedilen değer ve internetin bireyin yaşamında ne kadar öncelikli olduğuna ilişkin fikir vermektedir. Tablo 4.7.4: Grupların İBDÖ ölçek puanlarına göre karşılaştırılması DEHB (n=65) KONTROL (n=59) p (ortalama ± ss) (ortalama ± ss) Yalnızlık/depresyon 16,3 ± 7,4 13,4 ± 6,5 0,024 Dürtü kontrol 31,6 ± 12,1 24,6 ± 10,6 0,001 Sosyal destek 38,9 ± 15,1 32,4 ± 14,5 0,016 Dikkat dağıtma 22,1 ± 10,7 19,8 ± 8,5 0,199 Toplam 108,8 ± 39,2 90,3 ± 36,4 0,008 Mann-Whitney U testi, İBDÖ: İnternette Bilişsel Durum Ölçeği DEHB ve kontrol grubu SCÖ alt ölçek ve toplam ölçek puan ortalamaları açısından karşılaştırıldığında; DEHB grubunda tüm alt ölçek ve toplam puanların 31

46 daha yüksek olduğu, farkın istatistiksel olarak anlamlı olduğu saptanmıştır (Tablo 4.7.5). Tablo 4.7.5: Grupların SCÖ ölçek puanlarına göre karşılaştırılması DEHB (n=65) KONTROL (n=59) p (ortalama ± ss) (ortalama ± ss) Sosyal bozulma 46,7 ± 15,2 34,5 ± 11,9 0,000 İletişimde 5,1 ± 3,2 2,9 ± 2,6 0,000 bozulma Stereotipi 9,2 ± 5,9 6,1 ± 4,1 0,001 DEHB-ilişkili 9,7 ± 4,1 6,9 ± 2,8 0,000 Otizm anahtar 6,5 ± 4,6 4,2 ± 3,2 0,003 Toplam 61,1 ± 22,8 43,6 ± 16,9 0,000 Mann-Whitney U testi, SCÖ: Sosyal Cevaplılık Ölçeği DEHB grubunda 33 olgunun (%50,7) ve kontrol grubunda 9 olgunun SCÖ toplam puanının 60 ın üstünde (eşik altı ve klinik anlamlılık düzeyinde) olduğu saptanmıştır (Tablo 4.7.6). Tablo 4.7.6: Grupların SCÖ anlamlılık düzeyine göre karşılaştırılması DEHB n(%) KONTROL n(%) p SCÖ Normal 32 (%49,2) 50 (%84,7) 0,000 Eşik altı 24 (%36,9) 7 (%11,9) Klinik düzey 9 (%13,8) 2 (%3,4) Pearson ki kare testi, SCÖ: Sosyal Cevaplılık Ölçeği 4.8. DEHB Grubundaki Olguların Siber Zorbalık/Mağduriyet Durumları ile İlişkili Faktörlerin İncelenmesi DEHB grubundaki olguların internet, bilgisayar ve akıllı cep telefonu ile tanışıklık düzeyi ve haftalık kullanım süreleri ile SZÖ ve SMÖ puanları arasındaki 32

47 ilişki incelendiğinde; olguların akıllı cep telefonunu kaç yıldır kullandığı ile SMÖ puanları arasında düşük düzeyde pozitif yönde bir bağıntı olduğu saptanmıştır (Tablo 4.8.1). Tablo 4.8.1: DEHB grubunda internet, bilgisayar ve akıllı cep telefonu ile tanışıklık düzeyi ile SZÖ puanları arasındaki ilişki Kullanım süresi (yıl) Kullanım süresi (saat/hafta) SZÖ (toplam puan) SMÖ (toplam puan) r p r p İnternet 0,131 0,299 0,297 0,016 Bilgisayar 0,199 0,111 0,232 0,063 Akıllı cep 0,136 0,281 0,163 0,196 Bilgisayar 0,162 0,198 0,182 0,147 Akıllı cep 0,162 0,198 0,182 0,147 Spearman Bağıntı Analizi, SZÖ: Siber Zorbalık Ölçeği, SMÖ: Siber Mağduriyet Ölçeği DEHB olgularının SZÖ ölçek puanları ile İBDÖ puanları arasındaki ilişki incelendiğinde; yalnızlık/depresyon alt ölçeği ile SZÖ puanları arasında düşük düzeyde pozitif yönde bağıntı saptanmıştır. Diğer alt ölçekler ve İBDÖ toplam puanları ile SZÖ toplam puanları arasında orta düzeyde pozitif yönde bağıntı olduğu saptanmıştır. Dikkat dağıtma alt ölçeği ile SMÖ puanları arasında düşük düzeyde pozitif yönde bağıntı saptanmıştır. (Tablo 4.8.2). Tablo 4.8.2: DEHB grubunda İBDÖ puanları ile SZÖ ve SMÖ puanları arasındaki ilişki SZÖ (toplam puan) SMÖ (toplam puan) İBDÖ alt ölçekler r p r p Yalnızlık/Depresyon 0,299 0,015 0,057 0,654 Dürtü Kontrol 0,440 0,000 0,193 0,123 Sosyal Destek 0,414 0,001 0,139 0,269 Dikkat Dağıtma 0,464 0,000 0,262 0,035 Toplam puan 0,513 0,000 0,191 0,128 Spearman Bağıntı Analizi, İBDÖ: İnternette Bilişsel Durum Ölçeği, SZÖ: Siber Zorbalık Ölçeği, SMÖ: Siber Mağduriyet Ölçeği 33

48 DEHB olgularının SCÖ ölçek puanları ile SZÖ ve SMÖ puanları arasındaki ilişki incelendiğinde; stereotipi ve DEHB-ilişkili belirtiler ile SMÖ toplam puanları arasında orta düzeyde pozitif yönde bağıntı olduğu saptanmıştır. SCÖ toplam puanı ile SMÖ toplam puanı arasında düşük düzeyde pozitif yönde bağıntı saptanmıştır (Tablo 4.7.3). Tablo 4.8.3: DEHB grubunda SCÖ puanları ile SZÖ ve SMÖ puanları arasındaki ilişki SZÖ (toplam puan) SMÖ (toplam puan) r p r p Sosyal bozulma 0,130 0,301 0,227 0,069 İletişimde 0,025 0,841 0,172 0,172 bozulma Stereotipi 0,139 0,268 0,341 0,005 DEHB-ilişkili 0,203 0,105 0,309 0,012 Otizm anahtar 0,116 0,356 0,171 0,174 Toplam puan 0,128 0,308 0,260 0,036 Spearman Bağıntı Analizi, SCÖ: Sosyal Cevaplılık Ölçeği, SZÖ: Siber Zorbalık Ölçeği, SMÖ: Siber Mağduriyet Ölçeği DEHB olgularının SZÖ ve SMÖ ölçek puanları ile ebeveynleri tarafından doldurulan Conners-Ebeveyn Derecelendirme ölçeği puanları arasındaki ilişki incelendiğinde; bilişsel/dikkatsizlik ve aşırı hareketlilik alt ölçekleri ile SMÖ toplam puanı arasında düşük düzeyde pozitif yönde bağıntı saptanmıştır. Sosyal sorunlar alt ölçeği ile SMÖ toplam puanı arasında orta düzeyde pozitif yönde bağıntı saptanmıştır. (Tablo 4.8.4). 34

49 Tablo 4.8.4: DEHB olgularının SZÖ ve SMÖ ölçek puanları ile Conners- Ebeveyn Derecelendirme ölçeği puanları arasındaki ilişki SZÖ (toplam puan) SMÖ (toplam puan) r p r p Karşı Gelme 0,165 0,188 0,224 0,073 Bilişsel/Dikkatsizlik 0,161 0,201 0,254 0,041 Aşırı hareketlilik 0,071 0,577 0,255 0,040 Kaygı-utangaçlık 0,066 0,602 0,232 0,063 Mükemmeliyetçilik 0,075 0,552-0,009 0,944 Sosyal sorunlar 0,145 0,249 0,313 0,011 Psikosomatik -0,004 0,977 0,286 0,021 Huzursuzluk/ 0,178 0,155 0,187 0,136 Dürtüsellik Duygusal Değişkenlik -0,085 0,502 0,161 0,201 Global Toplam 0,098 0,439 0,179 0,154 Spearman Bağıntı Analizi, SZÖ: Siber Zorbalık Ölçeği, SMÖ: Siber Mağduriyet Ölçeği DEHB olgularının SZÖ ve SMÖ toplam puanları ile kendileri tarafından doldurulan Conners-Wells Ergen Özbildirim Ölçeği puanları arasındaki ilişki incelendiğinde; duygusal sorunlar alt ölçeği puanları ile SMÖ toplam puanı arasında orta düzeyde pozitif yönde bağıntı saptanmıştır (Tablo 4.8.5). Tablo 4.8.5: SZÖ ve SMÖ toplam puanları ile Conners-Wells Ergen Özbildirim Ölçeği puanları arasındaki ilişki SZÖ (toplam puan) SMÖ (toplam puan) r p r p Aile sorunları 0,028 0,827 0,147 0,243 Duygusal sorunlar 0,175 0,163 0,324 0,008 Davranış sorunları 0,242 0,052 0,231 0,064 Bilişsel/dikkatsizlik -0,002 0,988 0,238 0,057 Öfke kontrol -0,034 0,791 0,151 0,228 Aşırı hareketlilik -0,093 0,460 0,172 0,171 DEHB indeksi -0,131 0,297 0,315 0,011 Spearman Bağıntı Analizi, SZÖ: Siber Zorbalık Ölçeği, SMÖ: Siber Mağduriyet Ölçeği 35

50 DEHB olgularının SZÖ ve SMÖ ölçek puanları ile ebeveynleri tarafından doldurulan ÇDDÖ puanları arasındaki ilişki incelendiğinde; karşı gelme davranışı ve davranım sorunları alt ölçekleri ile SZÖ toplam puanı arasında orta düzeyde pozitif yönde bağıntı saptanmıştır. İçe yönelim, içe çekilme/depresyon alt ölçekleri ile SMÖ toplam puanı arasında orta düzeyde pozitif yönde bağıntı saptanmıştır. Somatik, dikkat, duygudurum sorunları, TSSB sorunları ve toplam sorun alt ölçekleri ile SMÖ toplam puanı arasında düşük düzeyde pozitif yönde bağıntı saptanmıştır. (Tablo 4.8.6). Tablo 4.8.6: DEHB olgularının SZÖ ve SMÖ ölçek puanları ile ÇDDÖ puanları arasındaki ilişki SZÖ (toplam puan) SMÖ (toplam puan) r p r p Etkinlik -0,071 0,577 0,030 0,811 Sosyal etkinlik -0,133 0,293-0,005 0,969 Okul etkinlik -0,047 0,713-0,062 0,659 Toplam uyum -0,092 0,473-0,057 0,659 İçe yönelim sorunları 0,209 0,094 0,361 0,003 Dışa yönelim sorunları 0,199 0,112 0,199 0,113 Toplam sorun 0,206 0,100 0,248 0,046 Sendrom ölçekleri Anksiyete/depresyon 0,183-0,145 0,233 0,062 İçe çekilme/depresyon 0,172 0,170 0,443 0,000 Somatik yakınmalar 0,181 0,149 0,284 0,022 Sosyal sorunlar 0,157 0,220 0,057 0,654 Düşünce sorunları 0,087 0,491 0,193 0,123 Dikkat sorunları 0,188 0,133 0,248 0,047 Karşı gelme davranışı 0,346 0,005 0,229 0,067 Agresif davranış 0,124 0,327 0,180 0,152 DSM ye dayalı ölçekler Duygudurum sorunları 0,131 0,299 0,297 0,016 Anksiyete sorunları 0,199 0,111 0,232 0,063 Somatik sorunlar 0,136 0,281 0,163 0,196 DEHB sorunları 0,162 0,198 0,182 0,147 36

51 KOKGB sorunları 0,117 0,353 0,179 0,154 Davranım sorunları 0,326 0,008 0,205 0,101 Diğer Yavaş bilişsel tempo 0,155 0,218 0,242 0,052 OKB sorunları 0,091 0,473 0,214 0,087 TSSB sorunları 0,070 0,581 0,270 0,029 Spearman Bağıntı Analizi, ÇDDÖ: Çocukluk Çağı Davranış Değerlendirme Ölçeği, SZÖ: Siber Zorbalık Ölçeği, SMÖ: Siber Mağduriyet Ölçeği, KOKGB: Karşıt Olma Karşı Gelme Bozukluğu, OKB: Obsesif Kompulsif Bozukluk, TSSB: Travma Sonrası Stres Bozukluğu 4.9. DEHB Grubunda Siber Zorbalık Davranışı Olan/Olmayan Olguların Sosyodemografik, Okul Hayatı, İnternet Kullanımı ile İlişkili Verilerin Karşılaştırılması Cinsiyet, aile durumu, sosyoekonomik-sosyokültürel düzey, yaş, anne baba yaşları ve okul hayatına ilişkin veriler açısından istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmamıştır (Tablo 4.9.1). Tablo 4.9.1: DEHB Grubunda Siber Zorbalık Davranışı Olan/Olmayan Olguların Sosyodemografik ve Okul Hayatına İlişkin Verilerin Karşılaştırılması DEHB SİBER ZORBALIK DAVRANIŞI p VAR n(%) YOK n(%) Cinsiyet Kız 5 (% 17,2) 9 (% 25,0) 0,551¹ Erkek 24 (% 82,8) 27 (% 75,0) Aile durumu Çekirdek 28 (% 96,6) 30 (% 83,3) 0,207² Geniş 1 (% 3,4) 4 (% 11,1) Tek ebeveyn 0 (% 0,0) 2 (% 5,6) Hollingshead 1. düzey 0 (% 0,0) 0 (% 0,0) 0,886² 2. düzey 8 (% 27,6) 10 (% 27,8) 3. düzey 15 (% 51,7) 19 (% 52,8) 4. düzey 3 (% 10,3) 2 (% 5,6) 5. düzey 3 (% 10,3) 5 (% 13,9) Devamsızlık Yok 11 (% 39,3) 20 (% 55,6) 0,261² 1-5 gün 14 (%50,0) 15 (% 41,7) 37

52 5 gün üzeri 3 (% 10,7) 1 (% 2,8) Sınıf tekrarı Var 2 (% 6,9) 3 (% 8,3) 0,603¹ Yok 27 (% 93,1) 33 (% 91,7) Disiplin Var 2 (% 6,9) 2 (% 5,6) 0,607¹ Yok 27 (% 93,1) 34 (% 94,4) Ders başarısı Ortalama 8 (% 27,6) 14 (% 38,9) 0,432¹ üstü Ortalama ve altı 21 (% 72,4) 22 (% 61,1) VAR (n=29) (ortalama ± ss) YOK (n=36) (ortalama ± ss) Yaş 14,5 ± 1,9 13,6 ± 1,6 0,077 3 Eğitim süresi (yıl) 8,4 ± 1,8 7,6 ± 1,6 0,082 3 Anne yaş 42,5 ± 4,8 40,6 ± 5,6 0,137 3 Baba yaş 45,5 ± 5,5 44,8 ± 6,2 0,627 3 ¹Fisher kesin testi, ²Pearson ki kare testi, 3Mann Whitney U testi Evde internet bağlantısına sahip olma, çevrimiçi oyun ve sohbet amaçlı internet kullanımı ve haftalık bilgisayar kullanım süresinin siber zorbalık davranışı olan grupta daha fazla olduğu, farkın istatistiksel olarak anlamlı olduğu saptanmıştır. (Tablo 4.9.2) Tablo 4.9.2: DEHB Grubunda Siber Zorbalık Davranışı Olan/Olmayan Olguların İnternet Kullanımına İlişkin Verilerin Karşılaştırılması DEHB SİBER ZORBALIK DAVRANIŞI p VAR n(%) YOK n(%) Evde internet Var 25 (% 86,2) 22 (% 61,1) 0,023¹ Yok 4 (% 13,8) 14 (% 38,9) Evde bilgisayar Var 25 (% 86,2) 32 (% 88,9) 0,516¹ Yok 4 (% 13,8) 4 (% 11,1) Akıllı cep Var 24 (% 82,8) 22 (% 61,1) 0,098¹ Yok 5 (% 17,2) 14 (% 38,9) Bilgisayar Gündüz 17 (% 58,6) 18 (% 50,0) 0,329² kullanım saatleri Akşam+Gece 12 (% 41,4) 18 (% 50,0) Akıllı cep telefonu kullanım saatleri Gündüz 18 (% 69,2) 16 (% 55,2) 0,214² Akşam+Gece 8 (% 30,8) 13 (% 44,8) 38

53 İnternet bağlantı yeri İnterneti kullanım amacı Kullanım süresi (yıl) Kullanım süresi (saat/hafta) Ev 25 (% 86,2) 24 (% 66,7) 0,062¹ Kafe 4 (% 13,8) 3 (% 8,3) 0,378¹ Okul 6 (% 20,7) 5 (% 13,9) 0,345¹ Arkadaş 4 (% 13,8) 7 (% 19,4) 0,397¹ Diğer 7 (% 24,1) 10 (% 27,8) 0,483¹ Sosyal 21 (% 72,4) 30 (% 83,3) 0,223¹ paylaşım E-posta 10 (% 34,5) 8 (% 22,2) 0,206¹ Bilgi arama 23 (% 79,3) 25 (% 69,4) 0,271¹ Ödev 22 (% 75,9) 31 (% 86,1) 0,230¹ Çevrimiçi 19 (% 65,5) 11 (% 30,6) 0,005¹ oyun Çevrimdışı 11 (% 37,9) 13 (% 36,1) 0,542¹ oyun Sohbet 17 (% 58,6) 12 (% 33,3) 0,037¹ Arkadaşlık 3 (% 10,3) 3 (% 8,3) 0,555¹ Alışveriş 4 (% 13,8) 1 (% 2,8) 0,118¹ Web tasarımı, 4 (% 13,8) 1 (% 2,8) 0,118¹ blog Cinsel 0 0 Gazete ve 3 (% 10,3) 6 (% 16,7) 0,359¹ haber Medya (TV, 21 (% 72,4) 26 (% 72,2) 0,605¹ müzik, video vb) Bahis 0 0 Diğer 2 (% 6,9) 1 (%2,8) 0,418¹ VAR (n=29) YOK (n=36) (ortalama ± ss) (ortalama ± ss) İnternet 4,9 ± 3,1 6,2 ± 3,0 0,127 3 Bilgisayar 6,3 ± 3,3 5,6 ± 3,0 0,423 3 Akıllı cep 2,2 ± 1,5 1,9 ± 1,4 0,467 3 Bilgisayar 20,9 ± 20,7 14,5 ± 20,4 0,030 3 Akıllı cep 17,5 ± 16,6 19,5 ± 25,4 0,651 3 ¹Fisher kesin testi, ²Pearson ki kare testi, Mann Whitney U testi 3 39

54 4.10. DEHB Grubunda Siber Mağdur Olan/Olmayan Olguların Sosyodemografik, Okul Hayatı, İnternet Kullanımı ile İlişkili Verilerin Karşılaştırılması Cinsiyet, aile durumu, sosyoekonomik-sosyokültürel düzey, yaş, anne baba yaşları ve okul hayatına ilişkin veriler açısından istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmamıştır (Tablo ). Tablo : DEHB Grubunda Siber Mağdur Olan/Olmayan Olguların Sosyodemografik ve Okul Hayatına İlişkin Verilerin Karşılaştırılması DEHB SİBER MAĞDUR OLMA p VAR n(%) YOK n(%) Cinsiyet Kız 6 (% 18,2) 8 (% 25,0) 0,357¹ Erkek 27 (% 81,8) 24 (% 75,0) Aile durumu Çekirdek 30 (% 90,9) 30 (% 87,5) 0,324² Geniş 3 (% 9,1) 2 (% 6,3) Tek ebeveyn 0 (% 0,0) 2 (% 6,3) Hollingshead 1. düzey 0 (% 0,0) 0 (% 0,0) 0,672² 2. düzey 7 (% 21,2) 11 (% 34,4) 3. düzey 19 (% 57,6) 15 (% 46,9) 4. düzey 3 (% 9,1) 2 (% 6,3) 5. düzey 4 (% 12,1) 4 (% 12,5) Devamsızlık Yok 13 (% 40,6) 18 (% 56,3) 0,347² 1-5 gün 16 (%50,0) 13 (% 40,6) 5 gün üzeri 3 (% 9,4) 1 (% 3,1) Sınıf tekrarı Var 2 (% 6,1) 3 (% 9,4) 0,485¹ Yok 31 (% 93,9) 29 (% 90,6) Disiplin Var 3 (% 9,1) 1 (% 3,1) 0,318¹ Yok 30 (% 90,9) 31 (% 96,9) Ders başarısı Ortalama üstü 14 (% 42,4) 8 (% 25,0) 0,111¹ Ortalama ve altı 19 (% 57,6) 24 (% 75,0) VAR (n=33) (ortalama ± ss) YOK (n=32) (ortalama ± ss) Yaş 14,0 ± 1,8 14,2 ± 1,8 0,826 3 Eğitim süresi (yıl) 7,8 ± 1,8 8,1 ± 1,7 0,545 3 Anne yaş 41,6 ± 5,7 41,4 ± 4,9 0,777 3 Baba yaş 45,1 ± 6,4 45,1 ± 5,4 0,930 3 ¹Fisher kesin testi, ²Pearson ki kare testi, 3 Mann Whitney U testi 40

55 Arkadaşının bilgisayarından internete bağlanma ve arkadaşlık amaçlı internet kullanımının siber mağdur olanlarda daha yaygın olduğu, farkın istatistiksel olarak anlamlı olduğu saptanmıştır (Tablo ). Tablo : DEHB Grubunda Siber Mağdur Olan/Olmayan Olguların İnternet Kullanımına İlişkin Verilerin Karşılaştırılması DEHB SİBER MAĞDUR OLMA p VAR n(%) YOK n(%) Evde internet Var 26 (% 78,8) 21 (% 65,6) 0,182¹ Yok 7 (% 21,2) 11 (% 34,4) Evde bilgisayar Var 29 (% 87,9) 28 (% 87,5) 0,628¹ Yok 4 (% 12,1) 4 (% 12,5) Akıllı cep Var 23 (% 69,7) 23 (% 71,9) 0,532¹ Yok 10 (% 30,3) 9 (% 28,1) Bilgisayar Gündüz 17 (% 51,5) 18 (% 56,3) 0,447² kullanım saatleri Akşam+Gece 16 (% 48,5) 14 (% 43,7) Akıllı cep telefonu kullanım saatleri İnternet bağlantı yeri İnterneti kullanım amacı Gündüz 18 (% 64,3) 16 (% 59,2) 0,458² Akşam+Gece 10 (% 35,7) 11 (% 40,7) Ev 26 (% 78,8) 23 (% 71,9) 0,360¹ Kafe 6 (% 18,2) 1 (% 3,1) 0,057¹ Okul 6 (% 18,2) 5 (% 15,6) 0,523¹ Arkadaş 10 (% 30,3) 1 (% 3,1) 0,004¹ Diğer 8 (% 24,2) 9 (% 28,1) 0,470¹ Sosyal 24 (% 72,7) 27 (% 84,4) 0,201¹ paylaşım E-posta 10 (% 30,3) 8 (% 25,0) 0,421¹ Bilgi arama 23 (% 69,7) 25 (% 78,1) 0,312¹ Ödev 27 (% 81,8) 26 (% 81,3) 0,602¹ Çevrimiçi 19 (% 57,6) 11 (% 34,4) 0,051¹ oyun Çevrimdışı 12 (% 36,4) 12 (% 37,5) 0,564¹ oyun Sohbet 17 (% 51,5) 12 (% 37,5) 0,188¹ Arkadaşlık 6 (% 18,2) 0 (% 0,0) 0,013¹ Alışveriş 2 (% 6,1) 3 (% 9,4) 0,485¹ Web 4 (% 12,1) 1 (% 3,1) 0,187¹ tasarımı,blog 41

56 Kullanım süresi (yıl) Kullanım süresi (saat/hafta) Cinsel 0 0 Gazete ve 5 (% 15,2) 4 (% 12,5) 0,520¹ haber Medya (TV, 24 (% 72,7) 23 (% 71,9) 0,579¹ müzik, video vb) Bahis 0 0 Diğer 2 (% 6,1) 1 (% 3,1) 0,512¹ VAR (n=33) (ortalama ± ss) YOK (n=32) (ortalama ± ss) İnternet 5,7 ± 3,0 5,3 ± 3,3 0,658 3 Bilgisayar 6,2 ± 3,1 5,5 ± 3,2 0,377 3 Akıllı cep 2,4 ± 1,7 1,8 ± 1,1 0,238 3 Bilgisayar 21,6 ± 22,8 13,0 ± 17,4 0,097 3 Akıllı cep 15,2 ± 16,2 22,2 ± 25,8 0,532 3 ¹Fisher kesin testi, ²Pearson ki kare testi, 3 Mann Whitney U testi DEHB Grubundaki Olguların DEHB Alt Tipi ve Ek Tanıları ile Siber Zorbalık Davranışı Arasındaki İlişki Analizleri Siber zorbalık davranışı olan/olmayan DEHB tanılı olgular arasında DEHB alt tip ve ek tanı varlığı açısında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmamıştır (Tablo ). Tablo : DEHB Grubundaki Siber Zorbalık Davranışı Olan/Olmayan Olgularda DEHB Alt Tipleri ve Ek Tanı Varlığının Karşılaştırılması DEHB SİBER ZORBALIK DAVRANIŞI p VAR n(%) YOK n(%) DEHB alt Bileşik 17 (% 58,6) 19 (% 52,8) 0,413 tip DEB 12 (% 41,4) 17 (% 47,2) Ek tanı Var 16 (% 55,2) 13 (% 36,1) 0,099 Yok 13 (% 44,8) 23 (% 63,9) Fisher kesin testi, DEB: Dikkat eksikliği baskın tip 42

57 4.12. DEHB Grubundaki Olguların DEHB Alt Tipi ve Ek Tanıları ile Siber Mağdur Olmaları Arasındaki İlişki Analizleri Siber mağdur olan/olmayan DEHB tanılı olgular arasında DEHB alt tip ve ek tanı varlığı açısında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmamıştır (Tablo ). Tablo : DEHB Grubundaki Siber Zorbalık Davranışı Olan/Olmayan Olgularda DEHB Alt Tipleri ve Ek Tanı Varlığının Karşılaştırılması DEHB SİBER MAĞDUR OLMA p VAR n(%) YOK n(%) DEHB Bileşik 20 (% 60,6) 16 (% 50,0) 0,271 alt tip DEB 13 (% 39,4) 16 (% 50,0) Ek tanı Var 18 (% 54,5) 11 (% 34,4) 0,083 Yok 15 (% 45,5) 21 (% 65,6) Fisher kesin testi, DEB: Dikkat eksikliği baskın tip DEHB Grubundaki Olguların Conners, ÇDDÖ, İBDÖ ve SCÖ Ölçek Puanları ve Siber Zorbalık Davranışı Arasındaki İlişki Analizleri Siber zorbalık davranışı olan/olmayan DEHB tanılı olguların Conners Ebeveyn alt ölçek puanları arasında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmamıştır (Tablo ). 43

58 Tablo : DEHB Grubundaki Siber Zorbalık Davranışı Olan/Olmayan Olguların Conners Ebeveyn Ölçek Puanlarının Karşılaştırılması DEHB SİBER ZORBALIK DAVRANIŞI p VAR (n=29) (ortalama ± ss) YOK (n=36) (ortalama ±ss) Karşı gelme 12,3 ± 7,6 9,3 ± 6,7 0,107 Bilişsel/dikkatsizlik 17,2 ± 8,6 14,2 ± 7,6 0,178 Aşırı hareketlilik 8,2 ± 6,1 6,6 ± 5,3 0,331 Kaygı-utangaçlık 6,0 ± 4,6 5,4 ± 4,7 0,569 Mükemmeliyetçilik 5,5 ± 3,9 4,5 ± 2,7 0,433 Sosyal sorunlar 3,5 ± 2,5 2,8 ± 3,1 0,103 Psikosomatik 3,7 ± 3,9 3,2 ± 3,3 0,728 Huzursuzluk/dürtüsellik 8,4 ± 5,1 6,7 ± 4,2 0,145 Duygusal değişkenlik 2,9 ± 2,2 2,9 ± 2,1 0,764 Global toplam 11,3 ± 6,8 9,7 ± 6,0 0,358 Mann Whitney U testi Siber zorbalık davranışı olan/olmayan DEHB tanılı olguların Conners-Wells Ergen Özbildirim alt ölçek puanları arasında davranış sorunları alt ölçek puanları açısından istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmıştır (Tablo ). Tablo : DEHB Grubundaki Siber Zorbalık Davranışı Olan/Olmayan Olguların Conners-Wells Ergen Özbildirim Ölçek Puanlarının Karşılaştırılması DEHB SİBER ZORBALIK DAVRANIŞI p VAR (n=29) (ortalama ± ss) YOK (n=36) (ortalama ± ss) Aile sorunları 9,5 ± 7,0 8,9 ± 7,6 0,548 Duygusal sorunlar 9,2 ± 5,5 7,2 ± 6,5 0,105 Davranış sorunları 5,5 ± 4,5 3,4 ± 5,1 0,009 Bilişsel/dikkatsizlik 8,7 ± 6,1 8,0 ± 5,6 0,706 Öfke kontrol sorunları 10,5 ± 7,2 10,3 ± 7,9 0,869 Aşırı hareketlilik 7,2 ± 5,2 7,7± 5,9 0,863 DEHB indeksi 12,0 ± 6,5 9,9 ± 7,2 0,120 Mann Whitney U testi 44

59 Siber zorbalık davranışı olan/olmayan DEHB tanılı olguların ÇDDÖ alt ölçek puanları arasında dışa yönelim sorunları, toplam sorunlar, karşı gelme davranışı ve davranım sorunları alt ölçek puanları açısından istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmıştır (Tablo ). Tablo : DEHB Grubundaki Siber Zorbalık Davranışı Olan/Olmayan Olguların ÇDDÖ Ölçek Puanlarının Karşılaştırılması DEHB SİBER ZORBALIK DAVRANIŞI p VAR (n=29) (ortalama ± ss) YOK (n=36) (ortalama ± ss) Etkinlik 8,2 ± 2,9 8,6 ± 2,9 0,547 Sosyal etkinlik 6,7 ± 1,9 7,6 ± 2,4 0,200 Okul etkinlik 3,9 ± 1,0 4,1 ± 1,2 0,625 Toplam uyum 18,7 ± 4,1 19,7 ± 5,1 0,312 İçe yönelim sorunları 16,2 ± 10,2 11,8 ± 9,1 0,058 Dışa yönelim sorunları 16,4 ± 12,9 9,6 ± 7,6 0,036 Toplam 58,6 ± 31,0 41,3 ± 25,9 0,038 Sendrom ölçekleri Anksiyete/depresyon 7,2 ± 5,6 5,0 ± 4,4 0,105 İçe çekilme/depresyon 5,1 ± 2,7 3,8 ± 3,3 0,071 Somatik yakınmalar 3,9 ± 3,4 2,9 ± 3,5 0,138 Sosyal sorunlar 7,0 ± 4,1 4,9 ± 3,5 0,055 Düşünce sorunları 3,4 ± 3,0 2,8 ± 2,9 0,364 Dikkat sorunları 9,9 ± 3,7 8,0 ± 4,4 0,151 Karşı gelme davranışı 5,3 ± 5,1 2,1 ± 2,8 0,001 Agresif davranış 11,0 ± 8,5 7,5 ± 5,4 0,144 DSM ye dayalı ölçekler Duygudurum sorunları 6,0 ± 3,9 4,6 ± 3,7 0,196 Anksiyete sorunları 4,3 ± 2,8 3,0 ± 2,5 0,078 Somatik sorunlar 1,9 ± 2,1 1,5 ± 2,3 0,223 DEHB sorunları 7,3 ± 2,4 6,3 ± 3,2 0,207 KOKGB sorunları 3,9 ± 2,7 2,8 ± 1,9 0,180 Davranım sorunları 5,8 ± 6,4 2,2 ± 3,1 0,003 Diğer Yavaş bilişsel tempo 2,4 ± 1,8 1,9 ± 1,6 0,248 OKB sorunları 3,1 ± 2,5 2,5 ± 2,2 0,356 TSSB sorunları 9,6 ± 4,7 8,1 ± 5,8 0,308 Mann Whitney U testi, ÇDDÖ: Çocukluk Çağı Davranış Değerlendirme Ölçeği KOKGB: Karşıt Olma Karşı Gelme Bozukluğu, OKB: Obsesif Kompulsif Bozukluk, TSSB: Travma Sonrası Stres Bozukluğu 45

60 Siber zorbalık davranışı olan/olmayan DEHB tanılı olguların İBDÖ alt ölçek puanları arasında dürtü kontrol, sosyal destek, dikkat dağıtma alt ölçek ve toplam puanları açısından istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmıştır (Tablo ). Tablo : DEHB Grubundaki Siber Zorbalık Davranışı Olan/Olmayan Olguların İBDÖ Puanlarının Karşılaştırılması DEHB SİBER ZORBALIK DAVRANIŞI p VAR (n=29) (ortalama ± ss) YOK (n=36) (ortalama ± ss) Yalnızlık/depresyon 18,2 ± 7,5 14,7 ± 7,0 0,056 Dürtü kontrol 36,6 ± 12,0 27,5 ± 10,6 0,004 Sosyal destek 43,8 ± 13,2 35,0 ± 15,6 0,015 Dikkat dağıtma 27,2 ± 17,9 17,9 ± 9,7 0,001 İBDÖ Toplam 125,7 ± 34,5 95,2 ± 37,7 0,001 Mann Whitney U testi, İBDÖ: İnternette Bilişsel Durum Ölçeği Siber zorbalık davranışı olan/olmayan DEHB tanılı olguların SCÖ alt ölçek ve toplam puanları açısından istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmamıştır (Tablo ). Tablo : DEHB Grubundaki Siber Zorbalık Davranışı Olan/Olmayan Olguların SCÖ Puanlarının Karşılaştırılması DEHB SİBER ZORBALIK DAVRANIŞI p VAR (n=29) (ortalama ± ss) YOK (n=36) (ortalama ± ss) Sosyal bozulma 48,9 ± 15,3 44,8 ± 15,0 0,286 İletişimde bozulma 5,5 ± 3,8 4,8 ± 2,6 0,370 Stereotipi 10,9 ± 6,6 7,9 ± 5,0 0,050 DEHB-ilişkili 10,5 ± 5,4 9,1 ± 2,7 0,169 Otizm anahtar 7,6 ± 5,6 5,7 ± 3,5 0,102 SCÖ Toplam 65,4 ± 23,9 57,7 ± 21,5 0,198 Mann Whitney U testi, SCÖ: Sosyal Cevaplılık Ölçeği 46

61 4.14. DEHB Grubundaki Olguların Conners, ÇDDÖ, İBDÖ ve SCÖ Ölçek Puanları ve Siber Mağdur Olma Arasındaki İlişki Analizleri Siber mağdur olan/olmayan DEHB tanılı olguların Conners Ebeveyn alt ölçek puanları arasında bilişsel/dikkatsizlik, aşırı hareketlilik, kaygı/utangaçlık, sosyal sorunlar ve psikosomatik alt ölçek puanları açısından istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmıştır (Tablo ). Tablo : DEHB Grubundaki Siber Mağdur Olan/Olmayan Olguların Conners Ebeveyn Ölçek Puanlarının Karşılaştırılması DEHB SİBER MAĞDUR OLMA p VAR (n=33) (ortalama ± ss) YOK (n=32) (ortalama ± ss) Karşı gelme 12,5 ± 7,5 8,7 ± 6,5 0,076 Bilişsel/dikkatsizlik 18,3 ± 8,3 12,7 ± 6,9 0,011 Aşırı hareketlilik 8,7 ± 5,7 5,8 ± 5,4 0,024 Kaygı-utangaçlık 7,0 ± 4,8 4,4 ± 4,0 0,022 Mükemmeliyetçilik 5,1 ± 3,6 4,8 ± 3,0 0,746 Sosyal sorunlar 3,9 ± 2,9 2,3 ± 2,4 0,012 Psikosomatik 4,7 ± 3,9 2,1 ± 2,4 0,004 Huzursuzluk/dürtüsellik 8,4 ± 4,6 6,5 ± 4,6 0,078 Duygusal değişkenlik 3,3 ± 2,2 2,5 ± 2,1 0,077 Global toplam 11,7 ± 6,3 9,0 ± 6,2 0,075 Mann Whitney U testi Siber mağdur olan/olmayan DEHB tanılı olguların Conners-Wells Ergen Özbildirim alt ölçek puanları arasında duygusal sorunlar, bilişsel/dikkatsizlik ve DEHB indeksi alt ölçek puanları açısından istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmıştır (Tablo ). 47

62 Tablo : DEHB Grubundaki Siber Mağdur Olan/Olmayan Olguların Conners-Wells Ergen Özbildirim Ölçek Puanlarının Karşılaştırılması DEHB SİBER MAĞDUR OLMA p VAR (n=33) (ortalama ± ss) YOK (n=32) (ortalama ± ss) Aile sorunları 10,5 ± 6,8 7,8 ± 7,6 0,068 Duygusal sorunlar 9,9 ± 5,5 6,1 ± 6,1 0,004 Davranış sorunları 5,0 ± 4,5 3,7 ± 5,3 0,078 Bilişsel/dikkatsizlik 9,8 ± 5,6 6,9 ± 5,7 0,028 Öfke kontrol sorunları 11,6 ± 7,5 9,1 ± 7,6 0,171 Aşırı hareketlilik 8,1 ± 5,2 6,8 ± 5,9 0,207 DEHB indeksi 12,6 ± 6,0 9,1 ± 7,3 0,006 Mann Whitney U testi Siber mağdur olan/olmayan DEHB tanılı olguların ÇDDÖ alt ölçek puanları arasında içe yönelim sorunları, toplam sorunlar, anksiyete/depresyon, içe çekilme/depresyon, somatik yakınmalar, sosyal sorunlar, duygudurum, anksiyete puanları açısından istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmıştır (Tablo ). Tablo : DEHB Grubundaki Siber Mağdur Olan/Olmayan Olguların ÇDDÖ Ölçek Puanlarının Karşılaştırılması DEHB SİBER MAĞDUR OLMA p VAR (n=33) (ortalama ± ss) YOK (n=32) (ortalama ± ss) Etkinlik 8,1 ± 3,1 8,8 ± 2,8 0,309 Sosyal etkinlik 7,1 ± 2,3 7,3 ± 2,1 0,741 Okul etkinlik 4,0 ± 1,3 4,0 ± 0,9 0,750 Toplam uyum 18,4 ± 5,2 20,2 ± 3,9 0,144 İçe yönelim sorunları 17,4 ± 9,4 9,9 ± 8,7 0,001 Dışa yönelim sorunları 14,0 ± 10,6 11,2 ± 11,0 0,110 Toplam 56,8 ± 27,6 40,9 ± 29,5 0,027 Sendrom ölçekleri Anksiyete/depresyon 7,4 ± 4,9 4,6 ± 4,8 0,015 48

63 İçe çekilme/depresyon 5,6 ± 2,6 3,1 ± 3,1 0,001 Somatik yakınmalar 4,5 ± 3,9 2,2 ± 2,3 0,023 Sosyal sorunlar 7,0 ± 3,8 4,6 ± 3,7 0,007 Düşünce sorunları 3,6 ± 2,7 2,6 ± 3,1 0,077 Dikkat sorunları 9,9 ± 3,7 8,0 ± 4,4 0,151 Karşı gelme davranışı 3,9 ± 4,5 3,1 ± 4,1 0,097 Agresif davranış 10,1 ± 6,9 8,1 ± 7,4 0,129 DSM ye dayalı ölçekler Duygudurum sorunları 6,5 ± 3,8 3,9 ± 3,5 0,006 Anksiyete sorunları 4,3 ± 2,4 2,9 ± 2,9 0,016 Somatik sorunlar 2,2 ± 2,5 1,1 ± 1,6 0,065 DEHB sorunları 7,5 ± 2,4 5,9 ± 3,2 0,053 KOKGB sorunları 3,8 ± 2,4 2,8 ± 1,9 0,180 Davranım sorunları 5,8 ± 6,4 2,7 ± 2,2 0,091 Diğer Yavaş bilişsel tempo 2,6 ± 1,8 1,7 ± 1,5 0,040 OKB sorunları 3,3 ± 2,2 2,1 ± 2,4 0,023 TSSB sorunları 10,6 ± 4,8 6,9 ± 5,3 0,005 Mann Whitney U testi, ÇDDÖ: Çocukluk Çağı Davranış Değerlendirme Ölçeği, KOKGB: Karşıt Olma Karşı Gelme Bozukluğu, OKB: Obsesif Kompulsif Bozukluk, TSSB: Travma Sonrası Stres Bozukluğu Siber mağdur olan/olmayan DEHB tanılı olguların İBDÖ alt ölçek puanları arasında dikkat dağıtma alt ölçek puanları açısından istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmıştır (Tablo ). Tablo : DEHB Grubundaki Siber Mağdur Olan/Olmayan Olguların İBDÖ Puanlarının Karşılaştırılması DEHB SİBER MAĞDUR OLMA p VAR (n=33) (ortalama ± ss) YOK (n=32) (ortalama ± ss) Yalnızlık/depresyon 16,8 ± 7,6 15,7 ± 7,2 0,478 Dürtü kontrol 34,2 ± 11,6 28,9 ± 12,1 0,117 Sosyal destek 40,7 ± 13,3 37,1 ± 16,8 0,217 Dikkat dağıtma 24,8 ± 10,7 19,2 ± 10,1 0,033 İBDÖ Toplam 116,4 ± 36,3 101,0 ± 40,9 0,104 Mann Whitney U testi, İBDÖ: İnternette Bilişsel Durum Ölçeği 49

64 Siber mağdur olan/olmayan DEHB tanılı olguların sosyal bozulma, stereotipi, DEHB ilişkili belirtiler alt ölçek ve toplam SCÖ puanları açısından istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmıştır (Tablo ). Tablo : DEHB Grubundaki Siber Mağdur Olan/Olmayan Olguların SCÖ Puanlarının Karşılaştırılması DEHB SİBER MAĞDUR OLMA p VAR (n=33) (ortalama ± ss) YOK (n=32) (ortalama ± ss) Sosyal bozulma 51,3 ± 15,7 41,9 ± 13,2 0,018 İletişimde 5,8 ± 3,3 4,4 ± 2,9 0,081 bozulma Stereotipi 11,2 ± 6,3 7,2 ± 4,8 0,007 DEHB-ilişkili 10,9 ± 5,1 8,5 ± 2,4 0,008 Otizm anahtar 7,5 ± 4,7 5,6 ± 4,4 0,058 SCÖ Toplam 68,4 ± 23,8 53,6 ± 19,3 0,011 Mann Whitney U testi, SCÖ: Sosyal Cevaplılık Ölçeği Siber mağdur olan DEHB tanılı olgularda sosyal cevaplılık düzeylerinde eşik altı ve klinik düzeyde belirtilerin daha yaygın olduğu, farkın istatistiksel olarak anlamlı olduğu saptanmıştır (Tablo ). Tablo : DEHB Grubundaki Siber Mağdur Olan/Olmayan Olguların Sosyal Cevaplılık Düzeylerinin Karşılaştırılması DEHB SİBER MAĞDUR OLMA p VAR (n=33) (ortalama ± ss) YOK (n=32) (ortalama ± ss) SCÖ Normal 12 (% 36,4) 20 (% 62,5) 0,031 Eşik altı & Klinik düzey 21 (% 63,6) 12 (% 37,5) Fisher kesin testi, SCÖ: Sosyal Cevaplılık Ölçeği 50

65 4.15. DEHB Grubunda Siber Zorbalık Davranışı ve Siber Mağdur Olmaya İlişkin Risk Faktörlerinin Belirlenmesi Tek değişkenli analiz yöntemleri ile DEHB grubunda siber zorbalık davranışı ve siber mağdur olma ile ilişkili saptanan değişkenler çok değişkenli analiz yöntemleri ile incelenerek, siber zorbalık davranışı ve siber mağdur olmaya ilişkin risk faktörleri belirlenmeye çalışılmıştır. Denek sayısı modele dahil edilen bağımsız değişken sayısının en az on katı büyüklükte olacak şekilde ayarlanarak, lojistik regresyon analizi ile incelenmiştir. Model uyumu için Hosmer-Lemeshow testi kullanılmıştır. Siber zorbalık davranışı için evde internet bağlantısı olması, çevrimiçi oyun ve sohbet amaçlı internet kullanımının olması, İBDÖ dürtü kontrol alt ölçek ve ÇDDÖ dışa yönelim puanları yordayıcı değişkenler olarak belirlenerek lojistik regresyon analizi uygulanmıştır. İlk sınıflandırma sonuçlarına göre tüm olguların hayır (siber zorbalık davranışı yok) kategorisinde sınıflandırıldığı ve doğru sınıflandırma yüzdesinin %55,4 olduğu görülmektedir. Modelde -2LL değerinin 89,354 ile başladığı görülmüştür. Mükemmel uyuma karşılık gelen -2LL değerinin sıfır olduğu düşünüldüğünde bu değer oldukça yüksektir. Başlangıç modelinde yer almayan yordayıcı değişkenlere ilişkin ki kare istatistiği incelendiğinde bu değerin anlamlı olduğu görülmektedir (X 2 = , p.05). Bu değerin anlamlı olması modelde yer almayan değişkenlere ilişkin katsayıların 0 dan anlamlı derecede farklı olduğunu göstermektedir. Amaçlanan model için iterasyon öyküsüne bakıldığında başlangıçta yer alan -2LL değerinin (89,354) 65,351 e düştüğü görülmektedir. (89,354-65,351=24,003). Sabit terimin yer aldığı modele yordayıcı değişkenler girdiğinde - 2LL farkı 24,003 dur. Bu durumda modelin uyumunda meydana gelen değişme anlamlıdır. Omnibus testi model ki-kare değerine ait p değerinin anlamlı olması, yordanan değişken ile yordayıcı değişkenler arasında ilişkinin varlığını göstermektedir. Cox & Snell R 2 ve Nagelkerke R 2 değerleri incelendiğinde, yordayıcı değişkenler analize girince yordanan değişkendeki varyansın %33,4 ve 51

66 %44,8 ini açıklamaktadır. Hosmer-Lemeshow testine ilişkin sonucun anlamlı olmaması (.810) model veri uyumunun yeterli düzeyde olduğunu gösterir. LR modeli sonucu elde edilen sınıflandırmanın %73,8 olduğu görülmektedir. Analiz sonuçlarına göre; evde internet bağlantısının olmaması siber zorbalık davranışı görülmeme olasılığını görülme olasılığına göre 6,2 kat arttırmaktadır. Dürtü kontrol puanlarındaki bir birimlik artışın, siber zorbalık davranışı görülme odd suna %7,5 lik ([1-0,925]*100) bir katkı sağladığı söylenebilir. Diğer değişkenlerin modele manidar bir katkı sağlamadığı görülmektedir. (Tablo ). Tablo : Siber zorbalık için risk faktörleri Siber zorbalık davranışı p Odds oranı %95 güven aralığı Risk Evde internet 0,025 6,296 1,258 31,515 faktörü Çevrimiçi oyun 0,401 1,727 0,482 6,180 Sohbet etme 0,057 3,456 0,964 12,036 İBDÖ Dürtü kontrol 0,017 0,925 0,868 0,986 ÇDDÖ Dışa yönelim 0,062 0,937 0,874 1,003 Lojistik Regresyon Analizi, İBDÖ: İnternette Bilişsel Durum Ölçeği, ÇDDÖ: Çocukluk Çağı Davranış Değerlendirme Ölçeği Siber mağdur olma için sosyal cevaplılıkta eşik altı/klinik düzeyde bozulmanın olması, arkadaşının bilgisayarını internet bağlantı yeri olarak kullanma ve İBDÖ dikkat dağıtma alt ölçek puanları yordayıcı değişkenler olarak belirlenerek lojistik regresyon analizi uygulanmıştır. İlk sınıflandırma sonuçlarına göre tüm olguların evet (siber mağdur olan) kategorisinde sınıflandırıldığı ve doğru sınıflandırma yüzdesinin %50,8 olduğu görülmektedir. Modelde -2LL değerinin 90,094 ile başladığı görülmüştür. Mükemmel uyuma karşılık gelen -2LL değerinin sıfır olduğu düşünüldüğünde bu değer oldukça yüksektir. Başlangıç modelinde yer almayan yordayıcı değişkenlere 52

67 ilişkin ki kare istatistiği incelendiğinde bu değerin anlamlı olduğu görülmektedir (X 2 = 18,766, p.05). Bu değerin anlamlı olması modelde yer almayan değişkenlere ilişkin katsayıların 0 dan anlamlı derecede farklı olduğunu göstermektedir. Amaçlanan model için iterasyon öyküsüne bakıldığında başlangıçta yer alan -2LL değerinin (90,094) 72,256 ya düştüğü görülmektedir. Sabit terimin yer aldığı modele yordayıcı değişkenler girdiğinde -2LL farkı 17,838 dir (90,094-72,256=17,838). Bu durumda modelin uyumunda meydana gelen değişme anlamlıdır. Omnibus testi model ki-kare değerine ait p değerinin anlamlı olması, yordanan değişken ile yordayıcı değişkenler arasında ilişkinin varlığını göstermektedir. Cox & Snell R 2 ve Nagelkerke R 2 değerleri incelendiğinde, yordayıcı değişkenler analize girince yordanan değişkendeki varyansın %25,1 ve %33,4 ünü açıklamaktadır. Hosmer ve Lemeshow testine ilişkin sonucun anlamlı olmaması (.344) model veri uyumunun yeterli düzeyde olduğunu gösterir. LR modeli sonucu elde edilen sınıflandırmanın %67,7 olduğu görülmektedir. Analiz sonuçlarına SCÖ puanının 60 ın altında olması siber mağdur olmama olasılığını olma olasılığına göre 4,0 kat arttırmaktadır. Arkadaşının bilgisayarını internet bağlantı noktası olarak kullanmayanların siber mağdur olmama olasılığı olma olasılığına göre 18,4 kat daha fazladır. İBDÖ dikkat dağıtma değişkeninin modele manidar bir katkı sağlamadığı görülmektedir (Tablo ). Tablo : Siber mağdur olma için risk faktörleri Siber mağdur olma p Odds oranı %95 güven aralığı Risk İBDÖ Dikkat 0,217 0,966 0,914 1,021 faktörü dağıtma Sosyal cevaplılıkta 0,021 4,038 1,234 13,221 bozulma Arkadaşın 0,011 18,471 1, ,292 bilgisayarından bağlanma Lojistik Regresyon Analizi, İBDÖ: İnternette Bilişsel Durum Ölçeği 53

68 5. TARTIŞMA Araştırmamızda DEHB li ergenler ve yaş-cinsiyet ve sosyoekonomik düzey açısından benzer sağlıklı kontrol grubu arasındaki siber zorbalık/mağduriyet oranları karşılaştırılmış ve ilişkili faktörler incelenmiştir. Bu çalışma DEHB de siber zorbalık/mağduriyete ilişkin bilindiği kadarıyla ülkemizde yapılmış ilk araştırma olup DEHB li ergenlerde sorunlu internet kullanımı ve sosyal cevaplılık ile siber zorbalık ve mağduriyet arasındaki ilişkiyi araştıran alanyazınındaki ilk çalışmadır. Araştırmamızda DEHB si olan ergenlerin internet-bilgisayar-akıllı cep telefonu kullanım örüntüleri, sosyodemografik özellikleri, aile özellikleri, ruhsal bozuklukları değerlendirilerek kontrol grubu ile karşılaştırılmıştır. DEHB si olan ergenlerin siber zorba/mağdur olma durumu ile ilişkili psikiyatrik komorbidite, davranış sorunları, sorunlu internet kullanımı, sosyal cevaplılık faktörleri arasındaki ilişki araştırılmıştır. DEHB ve kontrol grubunun sosyodemografik verileri incelendiğinde; cinsiyet, yaş ve Hollingshead-Redlich ölçeğine göre sınıflandırılan sosyoekonomiksosyokültürel düzeyleri açısından DEHB grubu ve kontrol grubunun eşlenmesi nedeniyle istatistiksel açıdan anlamlı farklılık saptanmamıştır. Olguların anne baba yaşları arasında da gruplar arasında istatistiksel açıdan anlamlı farklılık saptanmamıştır. Gruplar ek psikiyatrik tanıları açısından incelendiğinde; DEHB grubunda %44,6 oranında ek tanı varlığı saptanmıştır. DEHB li çocuk ve ergenlerin % ünde bir veya daha fazla ek psikiyatrik tanının olduğu öne sürülmektedir (56). Sıklık sırasına göre DEHB ye en çok eşlik eden bozukluklar: Karşıt Olma Karşı Gelme Bozukluğu (KOKGB), Öğrenme Bozuklukları, Davranım Bozukluğu (DB), Anksiyete Bozuklukları, Depresyon olarak sıralanabilir (92,93). Çalışmamızda KOKGB (%20,0), Depresyon (%7,7), YAB(%4,6), Davranım bozukluğu (%7,7) ve özgül fobi (%3,3), DEHB grubunda en yüksek oranda bulunan ek tanılardır. 54

69 Ergenlerin bilgisayar ve internetle tanışıklık düzeyleri incelendiğinde; günlük hayatlarında internet kullanma, evlerinde bilgisayar olma ve evde internet erişimi bulunması gibi etmenler açısından iki grup açısından farklılık olmadığı saptanmıştır. Bu sonuçlar internet ve bilgisayarın, ekonomik durumdan bağımsız olarak, çocuk ve gençlerin hayatlarının artık önemli bir parçası olduğunu göstermesi açısından önemlidir. DEHB grubunda bilgisayarla tanışıklık süresinin (yıl) kontrol grubundan daha az olduğu, farkın istatistiksel olarak anlamlı olduğu saptanmıştır. DEHB grubu ve kontrol grubu arasında internet ve akıllı cep telefonunu kullandıkları süre (yıl) açısından farklılık olmadığı saptanmıştır. Bu durum, son yıllarda, bilgisayar, internet ve teknoloji ürünlerine ulaşımın daha kolay ve fazla olduğuna ilişkin fikir vermektedir. Ergenlerin bilgisayar ve internetin başında geçirdikleri süre incelendiğinde; DEHB grubunun haftalık internet ve bilgisayar kullanım süresinin daha fazla olduğu, farkın istatistiksel olarak anlamlı olduğu saptanmıştır. DEHB grubunun haftalık ortalama 17,3 ± 20,6 saat, kontrol grubunun ise 10,6 ± 12,5 saat bilgisayar kullandıkları saptanmıştır. Bu konuyla ilgili yazın incelendiğinde; Morahan- Martin ve Schumaher in çalışmasında sorunlu internet kullanımı haftalık 8,48 saatin üstü olarak belirtilmiştir (94). Yolga Tahiroğlu ve arkadaşlarının toplum tabanlı çalışmasında haftalık 12 saat ve üzerindeki internet kullanımı, sorunlu kullanım olarak nitelendirilmiştir (70). Bu bilgiler ışığında çalışmamızda hem DEHB tanısı olan hem de sağlıklı gruptaki ergenlerin sorunlu kullanım açısından klinik anlamlılık düzeyinde olduğu düşünülmüştür. Ergenlerin internet ve bilgisayarı gün içinde kullanmayı tercih ettikleri zaman dilimleri açısından incelendiğinde; kontrol grubunun akşam ve gece, DEHB grubunun gündüz saatlerinde bilgisayar ve akıllı cep telefonunu kullanmayı tercih ettikleri, farkın istatistiksel olarak anlamlı olduğu saptanmıştır. Yazın incelendiğinde ülkemizde üniversite öğrencileri ile yapılan bir çalışmada sorunlu kullanımı olan gençlerin gece saatlerini tercih ettiği belirtilmiştir (95). 55

70 Ergenlerin internet ve bilgisayarı kullandıkları yerler yönünden incelendiğinde; gruplar arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark olmadığı görülmüştür. Çalışmamızda DEHB grubundaki ergenler, %75,4 oranında evde, %26,2 diğer (cep telefonu gibi), %16,9 okulda, %16,9 arkadaşının bilgisayarında, %10,8 oranında da internet kafede bilgisayar ve internet kullanmayı tercih ettiklerini belirtmiştir. Kontrol grubundaki ergenler ise %81,4 oranında evde, %16,9 diğer (cep telefonu), %16,9 arkadaşının bilgisayarında, %6,8 oranında okulda ve %6,8 internet kafede kullanmayı tercih ettiklerini belirtmişlerdir. Ülkemizde DEHB si olan ergenlerle yapılan bir çalışmada; DEHB grubundaki ergenler, %85,3 oranında evde, %17,6 internet kafede, %8,8 oranında da okulda bilgisayar ve internet kullanmayı tercih ettiklerini belirtmişlerdir. Bahsi geçen çalışmada kontrol grubunun okuldaki bilgisayarları kullanma oranının daha yüksek olduğu, diğer yerler açısından istatistiksel olarak bir fark olmadığı görülmüştür (71). Akıllı cep telefonu yoluyla internet kullanımının özellikle son yıllarda artmasının diğer bağlantı noktalarının oranının artışında etkisi olduğu düşünülmektedir. Ergenlerin internet ve bilgisayarı kullanım amaçlarına göre incelendiğinde; DEHB grubunun sırasıyla ödev yapma, sosyal paylaşım, video, müzik, tv vb. medya kullanımı ve bilgi arama amaçları ile daha sık kullandıkları görülmüştür. Kontrol grubunun interneti kullanım amaçlarından sırasıyla ödev yapma, herhangi bir bilgiyi arama, sosyal paylaşım ve video, müzik, tv vb. medya kullanımının daha fazla olduğu saptanmıştır. Kullanım amaçlarının her iki grupta benzerlik gösterdiği görülmüştür. DEHB grubunda interneti elektronik posta amaçlı kullanımın daha yaygın olduğu, farkın istatistiksel olarak anlamlı olduğu saptanmıştır. Ülkemizde siber zorbalığa ilişkin yaşları arasındaki 269 ergenle yapılan bir çalışmada ise ergenler %38,7 sohbet etme, %28,2 ödev yapma, %18,4 oyun oynama, %10,5 e- posta ve %4,2 internette gezinti ve diğer amaçlarla kullandıklarını bildirmişlerdir (38). DEHB ve kontrol gruplarının SZÖ ve SMÖ puanlarının ortalamaları arasında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmamıştır. Siber zorbalık davranışı ve siber mağdur olma açısından gruplar arasında istatistiksel olarak anlamlı farklılık 56

71 saptanmamıştır. Bu bulgu DEHB grubunda siber zorbalık ve mağduriyetin daha yaygın olabileceğine ilişkin araştırma hipotezimizi desteklememektedir. Literatürde DEHB ile siber zorbalık ilişkisine dair bulgular mevcuttur (12,19,23) ancak bu araştırmaların heterojen tanı gruplarının araştırmaya alınması ve kontrol grubunun olmaması gibi kısıtlılıkları bulunmaktadır. Ergenler tarafından doldurulan İnternette Bilişsel Durum Ölçeği dikkat dağıtma alt ölçeği dışında DEHB grubunun puan ortalamalarının kontrol grubundan yüksek olduğu görülmüş, farkın istatistiksel olarak anlamlı olduğu saptanmıştır. Dikkat Dağıtma, yapılması gereken bir aktiviteden kaçmak/kaçınmak amacıyla internet kullanımını içermektedir. Yaylalı nın araştırmasında DEHB grubunun İBDÖ tüm alt ölçek ve toplam puan ortalamalarının kontrol grubundan anlamlı olarak yüksek olduğu görülmüştür (71). Bizim araştırmamızda da İBDÖ toplam puanı kontrol grubuna göre istatistiksel olarak anlamlı düzeyde yüksek bulunmuştur. İBDÖ puanlarının yüksek olması; internete atfedilen değer ve internetin bireyin yaşamında ne kadar öncelikli olduğuna ilişkin fikir vermektedir. Bu bulguya dayanarak DEHB grubunun interneti sorunlu kullanmaya daha eğilimli olduğu söylenebilir. Çalışmamızda, DEHB tanılı çocukların SCÖ alt ölçek ve toplam puanlarının kontrol grubuna göre daha yüksek olduğu ve bu çocukların %50,7 sinin sosyal cevaplılıkta eşik altı ya da klinik düzeyde bozulma gösterdikleri saptanmıştır, bu bulgu Ayaz ve ark. nın (66) araştırmasıyla uyumlu ve DEHB deki sosyal bozulmayı destekler niteliktedir. Araştırmamızda DEHB olgularında haftalık internet/bilgisayar ve akıllı cep telefonu kullanım süresi ile SZÖ ve SMÖ puanları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki saptanmamıştır. Grup içi karşılaştırmalarda ise siber zorbalık davranışı olan DEHB tanılı ergenlerde haftalık bilgisayar kullanım süresinin daha fazla olduğu saptanmıştır. Ülkemizde yapılan bir çalışmada haftalık internet kullanma süresinin siber mağduriyeti açıkladığı belirlenmiştir (96). Li nin bir araştırmasında ise internet kullanım sıklığı ile siber zorbalık arasında çok düşük fakat anlamlı bir ilişki bulunduğu, siber mağdur olma ile internet kullanım sıklığı arasında 57

72 ise bir ilişkinin bulunmadığı belirtilmiştir (43). Ülkemizde yapılan bir diğer çalışmada ise interneti kullanma sıklığı ile siber mağduriyet arasında doğrudan bir ilişki kurulamayacağı ve aracı etmenlerin varlığı ileri sürmüştür (97). Başka araştırmalarda da çocuk ve ergenlerde aşırı internet kullanımı ile siber zorbalık ve mağduriyet arasındaki ilişki kanıtlanmıştır (68,69). Bu bulgulara göre internet kullanım süresi ve siber zorbalık/mağduriyet ilişkisine yönelik ileri çalışmalara ihtiyaç duyulmaktadır. DEHB olgularının İBDÖ yalnızlık/depresyon, dürtü kontrolü, sosyal destek, dikkat dağıtma alt ölçekleri ve İBDÖ toplam puanları ile SZÖ puanları arasında ilişki olduğu saptanmıştır. Siber zorbalık davranışı olan DEHB tanılı olguların İBDÖ dürtü kontrol, sosyal destek, dikkat dağıtma alt ölçek puanlarının daha yüksek olduğu, farkın istatistiksel olarak anlamlı olduğu saptanmıştır. Bu bulgular internete atfedilen değerin artmasının siber zorbalık davranışını öngörebileceğini göstermektedir. Kore de yaş 4531 ergenle yapılan bir araştırmada zorba, mağdur ve zorbamağdur olmanın sorunlu internet kullanımı ile ilişkisi bildirilmiştir (98). DEHB grubunda İBDÖ dikkat dağıtma alt ölçeği ile SMÖ puanları ilişki olduğu saptanmıştır. Siber mağdur olan DEHB tanılı olguların İBDÖ dikkat dağıtma alt ölçek puanlarının daha yüksek olduğu saptanmıştır. Siber mağdurların düşük özgüvene sahip oldukları, sosyal ve duygusal sorunlar yaşadıkları, çevrelerine uyum güçlükleri olduğu bildirilmiştir (34). Bu bulgu günlük rutinlerden ve sorunlardan uzaklaşma işlevi gösteren internet kullanımının siber mağduriyeti öngörebileceğini göstermektedir. Çalışmamızda siber zorbalık davranışı olan DEHB tanılı ergenlerde evde internet bağlantısına sahip olma, çevrimiçi oyun ve sohbet amaçlı internet kullanımı ve haftalık bilgisayar kullanım süresinin daha fazla olduğu saptanmıştır. Serin e (99) göre internete sohbet amacıyla giren öğrenciler internete araştırma ve ödev amacıyla giren öğrencilerden anlamlı düzeyde daha fazla siber zorbalık davranışları göstermektedirler. Kowalsky ve Limber (9), Patchin ve Hinduja (28), Smith ve arkadaşları (69), siber zorbalık davranışlarının en çok internet üzerinden kullanılan 58

73 sohbet odaları ve anlık mesajlaşmaya olanak sağlayan sosyal ağlar üzerinden gerçekleştirildiğini belirtmişlerdir. Ergenlerle yapılan bir çalışmada şiddet içerikli çevrimiçi oyunlar oynamanın siber zorba ve mağdur olma ile ilişkili olduğu saptanmıştır (100). Siber mağdur olan DEHB tanılı ergenlerde ise arkadaşının bilgisayarından internete bağlanma ve arkadaşlık amaçlı internet kullanımının daha yaygın olduğu saptanmıştır. Özellikle internet ve cep telefonu gibi elektronik iletişim araçları yeni arkadaşlıklar edinme ve sürdürme gibi sosyal ilişkilere ve kişiler arası iletişim biçimlerine yeni bir anlayış kazandırmıştır (101). Ayrıca çevrimiçi oyunlar, sohbet ve arkadaşlık siteleri aracılığıyla kullanıcıların tanımadıkları bireylerle görüşme durumu söz konusudur ve kişilerin kendi kimliğini gizleme olanağı bulunmaktadır. Bu durumun siber zorbalık ve mağduriyet için riski arttırdığı söylenebilir. DEHB olguları psikiyatrik ek tanıları açısından incelendiğinde hem siber zorbalık hem de siber mağduriyet ile anlamlı bir ilişki saptanmamıştır. Siber zorbalık ve mağduriyetin psikolojik sonuçları bilinmektedir (28,33,42-44,102). Mevcut bulgunun ek tanısı olan olgu sayısının sınırlı olmasından kaynaklandığı düşünülmektedir. Araştırmamızda DEHB alt tipleri ile siber zorbalık ve mağduriyet arasında anlamlı ilişki saptanmamıştır. Yen ve ark. nın çalışmasında ise bu bulgudan farklı olarak siber DEHB bileşik tipe sahip olma siber zorbalık ile ilişkili bulunmuştur (23). DEHB alt tiplerinin siber zorbalık ve mağduriyet ile ilişkisi açısından ileri araştırmalara ihtiyaç duyulmaktadır. DEHB olgularının SCÖ stereotipi, DEHB-ilişkili belirtiler ve toplam puanı ile SMÖ toplam puanları arasında ilişki olduğu saptanmıştır. Siber mağdur olan DEHB tanılı olguların SCÖ sosyal bozulma, stereotipi, DEHB ilişkili belirtiler ve toplam puanlarının daha yüksek olduğu saptanmıştır. Bu bulgu hiperaktivite belirtileri ile siber zorbalık davranışının ilişkili olduğuna dair kanıtları desteklemektedir. Toplum örnekleminde yapılan bu araştırmada (13-16 yaş) hiperaktivite belirtileri güçler ve 59

74 güçlükler anketi kullanılarak değerlendirilmiştir (103). Siber mağdur olan DEHB tanılı olgularda sosyal cevaplılıkta eşik altı ve klinik düzey bozulmanın daha fazla olduğu saptanmıştır. Sosyal cevaplılıkta bozulma ile siber mağduriyet arasında anlamlı ilişki saptanmış olup bu bulgu araştırma hipotezimizi desteklemektedir. Didden ve ark. nın araştırmasında siber zorbalık açısından OSB grubu ile kontrol grubu arasında anlamlı farklılık saptanmamıştır (12). Kowalski ve Fedina nın araştırmasında ise DEHB ve/veya Asperger sendromu olan olguların hem geleneksel hem de siber zorbalık mağduru oldukları bildirilmiştir (19). Bu alanda ileri çalışmalara ihtiyaç duyulmaktadır. Olguların ÇDDÖ karşı gelme davranışı ve davranım sorunları alt ölçekleri ile SZÖ toplam puanı arasında ilişki saptanmıştır. Siber zorbalık davranışı olan DEHB tanılı olguların ÇDDÖ dışa yönelim sorunları, toplam sorunlar, karşı gelme davranışı ve davranım sorunları alt ölçek puanlarının daha yüksek olduğu saptanmıştır. Siber zorbalık davranışı olan DEHB tanılı olguların Conners-Wells Ergen Özbildirim davranış sorunları alt ölçek puanlarının kontrol grubundan daha yüksek olduğu saptanmıştır. Mağdur olmanın yanı sıra zorbalık da yapan gençlerin, sadece mağdur olan gençlerden yaklaşık altı kat daha fazla duygusal sıkıntıda olduklarını bildirilmiştir (104). Bir çalışmada siber zorbalık ve zorba-mağdur olmanın benzer şekilde agresif davranış ve karşı gelme davranışı ile ilişkili olduğu saptanmıştır (98). Zorbaların antisosyal davranışlar sergilemeye daha eğilimli oldukları ve ruh sağlığı merkezlerine daha çok başvuru yaptıkları bulunmuştur (34). Karşı gelme ve davranış sorunlarının sıklıkla eşlik etmesi nedeniyle DEHB olgularının siber zorbalık davranışı içerisinde yer alma olasılığı göz önünde bulundurulmalıdır. DEHB olgularının ÇDDÖ içe yönelim, içe çekilme/depresyon, somatik, dikkat, duygudurum sorunları, TSSB sorunları ve toplam sorun; Conners-Ebeveyn Derecelendirme ölçeği bilişsel/dikkatsizlik, sosyal sorunlar ve aşırı hareketlilik ve Conners-Wells Ergen Özbildirim Ölçeği duygusal sorunlar alt ölçeği ile SMÖ toplam puanı arasında ilişki saptanmıştır. Siber mağdur olan DEHB tanılı olguların ÇDDÖ içe yönelim sorunları, toplam sorunlar, anksiyete/depresyon, içe çekilme/depresyon, somatik yakınmalar, sosyal sorunlar, duygudurum, anksiyete; Conners Ebeveyn 60

75 Ölçeği bilişsel/dikkatsizlik, aşırı hareketlilik, kaygı/utangaçlık, sosyal sorunlar, psikosomatik ve Conners-Wells Ergen Özbildirim Ölçeği duygusal sorunlar ve bilişsel/dikkatsizlik alt ölçek puanlarının daha yüksek olduğu saptanmıştır. Bu bulgular daha önceki birçok araştırmanın sonuçlarını destekler niteliktedir. Mağdurlar tarafından bildirilen duygusal tepkiler; kendilerini aşağılanmış hissetmek, huzursuzluk, stres, okula gitmekten korkmak, bunaltı, yalnızlık ve intihar eğilimini kapsamaktadır (105). Juvonen ve Gross siber mağduriyet ile sosyal kaygının ilişkili olduğunu bulmuşlardır (47). Siber mağduriyet ile depresif belirtiler arasında önemli bir ilişkinin olduğunu saptanmıştır (104). Ayrıca siber zorbalığa maruz kalanlarda akut stres bozukluğu ve duygudurum bozukluğu yaşanmakta, bu durum intihara yol açabilmekte ve yıkıcı birçok ruh sağlığı sorununa neden olabilmektedir (38,41,106). Bir çalışmada DEHB tanılı siber mağdurlar daha fazla depresyon ve intihar eğilimi bildirmişlerdir (23). Siber zorbalığın sonuçlarının göz önünde bulundurularak bu durumdan korunmanın sağlanması önem arz etmektedir. Psikiyatrik bozuklukların tedavisinin siber zorbalık ve mağduriyet üzerine muhtemel olumlu etkilerinin saptanması ise gelecek çalışmalar için iyi bir araştırma sorusudur. Araştırmamızda evde internet bağlantısının olması ve internet kullanımıyla ilgili azalmış dürtü kontrolü siber zorbalık için bir risk faktörü olarak belirlenmiş ve siber zorbalık davranışını yordadığı saptanmıştır. Son yıllarda internetin daha çok sayıda eve ulaşması söz konusudur. Bu durumda internetin genç ve çocuklar için risk taşıyan uygun olmayan içeriği ve kullanım amacı endişe yaratmaktadır (107). Çalışmamızda DEHB tanılı olgularda sosyal cevaplılıkta bozulma düzeyinin siber mağduriyeti yordadığı belirlenmiştir. OSB vb. özel gereksinimleri olan kişiler sıklıkla zayıf sosyal becerilere ve kısıtlı sosyal iletişim ağına sahiptir (108). Kısıtlı arkadaş çevresi özel gereksinimli bireyleri siber zorbalıktan koruyacak ya da bu durumun olumsuz etkilerinden koruyacak sosyal destekten mahrum kalmalarına sebep olmaktadır (109). Araştırmamızda siber zorbalık ve mağduriyet ile psikopatoloji, davranışsal sorunlar, sosyal cevaplılık ve internet kullanımı arasındaki ilişkiler üzerinde 61

76 durulmuştur. Ancak araştırmamız kapsamına girmeyen bireysel ve çevresel başka birçok faktör siber zorbalık/mağduriyet ile ilişkili olabilir. Ayrıca çalışma grubu sadece klinik başvuruda bulunan DEHB olgularını içermektedir. Toplumsal örneklemde yapılan çalışmalar daha farklı sonuç verebilir. Araştırmada ulaşılan bilgiler ve sonuçlar kullanılan ölçek formları ile sınırlıdır. Siber zorbalık/mağduriyet konusunda yalnızca araştırmaya katılan ergenlerden bilgi alınmıştır. Bu durumlar araştırmanın kısıtlılıklarını oluşturmaktadır. Güç analizi yapılarak çalışmaya uygun sayıda denek alınması, yaş/cinsiyet ve sosyoekonomik düzey açısından eşleştirilmişbir kontrol grubunu içermesi ve kültürümüze özgü geliştirilen siber zorbalık ve mağduriyet ölçme aracının kullanılması çalışmamızın güçlü yönleridir. Araştırmamız DEHB de siber zorbalık/mağduriyete ilişkin alan yazınındaki birkaç çalışmadan biridir ve bilindiği kadarıyla ülkemizde yapılmış ilk araştırmadır. Ayrıca DEHB li çocuklarda sorunlu internet kullanımı ve sosyal cevaplılık ile siber zorbalık ve mağduriyet arasındaki ilişkiyi araştıran ilk çalışmadır. Bu özgün yönlerinin dışında çalışmanın DEHB li ergenlerde siber zorbalık ve mağduriyetin tanınması ve ilişkili değişkenlerin ortaya konması noktasındaki katkılarının, bu sorunların önlenebilmesi ve gelecek çalışmalara ışık tutabilme potansiyeli nedeniyle önemli olduğu ve alan yazınına katkı sağladığı düşünülmüştür. 62

77 6. SONUÇ VE ÖNERİLER DEHB tanısı olan çocuk ve ergenlerin siber zorbalık ve mağduriyeti ile ilişkili etmenlerin araştırıldığı bu çalışmada aşağıdaki sonuçlara ulaşılmıştır: 1. DEHB grubunda bilgisayar kullanım süresinin (yıl) kontrol grubundan daha az olduğu, farkın istatistiksel olarak anlamlı olduğu saptanmıştır 2. DEHB grubunun haftalık bilgisayar kullanım süresinin daha fazla olduğu, farkın istatistiksel olarak anlamlı olduğu saptanmıştır. 3. Kontrol grubunun DEHB grubuna göre daha çok akşam saatlerinde bilgisayar ve akıllı cep telefonunu kullanmayı tercih ettikleri, farkın istatistiksel olarak anlamlı olduğu saptanmıştır. 4. DEHB grubunda İnterneti elektronik posta amaçlı kullanımın daha yaygın olduğu, farkın istatistiksel olarak anlamlı olduğu saptanmıştır. 5. DEHB ve kontrol gruplarının SZÖ ve SMÖ ölçek puanlarının ortalamaları istatistiksel açıdan karşılaştırıldığında; gruplar arasında istatistiksel olarak anlamlı farklılık olmadığı saptanmıştır. 6. Sağlıklı kontrol grubu ve DEHB grubu arasında siber zorbalık davranışı ve siber mağdur olma açısından istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmamıştır. 7. Gruplar Conners Ebeveyn Derecelendirme Ölçeği sonuçlarına göre karşılaştırıldığında mükemmeliyetçilik alt ölçeği dışındaki tüm alt ölçek ve toplam güçlük puanlarının DEHB grubunda daha yüksek olduğu, farkın istatistiksel olarak anlamlı olduğu saptanmıştır. 8. Gruplar Conners-Wells Ergen Özbildirim Ölçeği alt ölçek ve toplam güçlük puanları açısından incelendiğinde; davranış sorunları ve aşırı hareketlilik alt ölçeği dışındaki tüm alt ölçek ve toplam güçlük puanlarının DEHB grubunda daha yüksek olduğu, farkın istatistiksel olarak anlamlı olduğu saptanmıştır. 9. Olguların ÇDDÖ alt ölçek puanları değerlendirildiğinde, etkinlik, sosyal etkinlik ve toplam uyum alt ölçekleri dışındaki tüm alt ölçek ve toplam 63

78 güçlük puanlarının DEHB grubunda fazla olduğu, farkın istatistiksel olarak anlamlı olduğu saptanmıştır. 10. İnternette Bilişsel Durum Ölçeği (İBDÖ) dikkat dağıtma alt ölçeği dışında DEHB grubunun puan ortalamalarının kontrol grubundan yüksek olduğu görülmüş, farkın istatistiksel olarak anlamlı olduğu saptanmıştır. 11. DEHB grubunda SCÖ alt ölçek ve toplam puanların daha yüksek olduğu, farkın istatistiksel olarak anlamlı olduğu saptanmıştır. 12. DEHB grubunda SCÖ toplam puanına göre eşik altı ve klinik anlamlılık düzeyinde sosyal cevaplılıkta bozulma gösteren olguların daha fazla olduğu, farkın istatistiksel olarak anlamlı olduğu saptanmıştır. 13. DEHB grubundaki olguların akıllı cep telefonunu kaç yıldır kullandığı ile SMÖ puanları arasında düşük düzeyde pozitif yönde bir bağıntı olduğu saptanmıştır. 14. DEHB olgularının İBDÖ yalnızlık/depresyon alt ölçeği ile SZÖ puanları arasında düşük düzeyde pozitif yönde bağıntı saptanmıştır. Dürtü kontrolü, sosyal destek ve dikkat dağıtma alt ölçekleri ve İBDÖ toplam puanları ile SZÖ toplam puanları arasında orta düzeyde pozitif yönde bağıntı olduğu saptanmıştır. 15. DEHB grubunda İBDÖ dikkat dağıtma alt ölçeği ile SMÖ puanları arasında düşük düzeyde pozitif yönde bağıntı saptanmıştır. 16. DEHB olgularının SCÖ stereotipi ve DEHB-ilişkili belirtiler ile SMÖ toplam puanları arasında orta düzeyde pozitif yönde bağıntı olduğu saptanmıştır. SCÖ toplam puanı ile SMÖ toplam puanı arasında düşük düzeyde pozitif yönde bağıntı saptanmıştır. 17. DEHB olgularının Conners-Ebeveyn Derecelendirme ölçeği bilişsel/dikkatsizlik ve aşırı hareketlilik alt ölçekleri ile SMÖ toplam puanı arasında düşük düzeyde pozitif yönde bağıntı saptanmıştır. Sosyal sorunlar alt ölçeği ile SMÖ toplam puanı arasında orta düzeyde pozitif yönde bağıntı saptanmıştır. 18. DEHB olgularının Conners-Wells Ergen Özbildirim Ölçeği duygusal sorunlar alt ölçeği puanları ile SMÖ toplam puanı arasında orta düzeyde pozitif yönde bağıntı saptanmıştır. 64

79 19. DEHB olgularının ÇDDÖ karşı gelme davranışı ve davranım sorunları alt ölçekleri ile SZÖ toplam puanı arasında orta düzeyde pozitif yönde bağıntı saptanmıştır. 20. DEHB olgularının ÇDDÖ içe yönelim, içe çekilme/depresyon alt ölçekleri ile SMÖ toplam puanı arasında orta düzeyde pozitif yönde bağıntı saptanmıştır. Somatik, dikkat, duygudurum sorunları, TSSB sorunları ve toplam sorun alt alt ölçekleri ile SMÖ toplam puanı arasında düşük düzeyde pozitif yönde bağıntı saptanmıştır. 21. Siber zorbalık davranışı olan DEHB tanılı ergenlerde evde internet bağlantısına sahip olma, çevrimiçi oyun ve sohbet amaçlı internet kullanımı ve haftalık bilgisayar kullanım süresinin daha fazla olduğu, farkın istatistiksel olarak anlamlı olduğu saptanmıştır. 22. Siber mağdur olan DEHB tanılı ergenlerde arkadaşının bilgisayarından internete bağlanma ve arkadaşlık amaçlı internet kullanımının daha yaygın olduğu, farkın istatistiksel olarak anlamlı olduğu saptanmıştır. 23. Siber zorbalık davranışı olan DEHB tanılı olguların Conners-Wells Ergen Özbildirim davranış sorunları alt ölçek puanlarının daha yüksek olduğu, farkın istatistiksel olarak anlamlı olduğu saptanmıştır. 24. Siber zorbalık davranışı olan DEHB tanılı olguların ÇDDÖ dışa yönelim sorunları, toplam sorunlar, karşı gelme davranışı ve davranım sorunları alt ölçek puanlarının daha yüksek olduğu, farkın istatistiksel olarak anlamlı olduğu saptanmıştır. 25. Siber zorbalık davranışı olan DEHB tanılı olguların İBDÖ dürtü kontrol, sosyal destek, dikkat dağıtma alt ölçek puanlarının daha yüksek olduğu, farkın istatistiksel olarak anlamlı olduğu saptanmıştır. 26. Siber mağdur olan DEHB tanılı olguların Conners Ebeveyn Ölçeği bilişsel/dikkatsizlik, aşırı hareketlilik, kaygı/utangaçlık, sosyal sorunlar ve psikosomatik alt ölçek puanlarının daha yüksek olduğu, farkın istatistiksel olarak anlamlı olduğu saptanmıştır. 27. Siber mağdur olan DEHB tanılı olguların Conners-Wells Ergen Özbildirim Ölçeği duygusal sorunlar, bilişsel/dikkatsizlik ve DEHB indeksi alt ölçek 65

80 puanlarının daha yüksek olduğu, farkın istatistiksel olarak anlamlı olduğu saptanmıştır. 28. Siber mağdur olan DEHB tanılı olguların ÇDDÖ içe yönelim sorunları, toplam sorunlar, anksiyete/depresyon, içe çekilme/depresyon, somatik yakınmalar, sosyal sorunlar, duygudurum, anksiyete alt ölçek puanlarının daha yüksek olduğu, farkın istatistiksel olarak anlamlı olduğu saptanmıştır. 29. Siber mağdur olan DEHB tanılı olguların İBDÖ dikkat dağıtma alt ölçek puanlarının daha yüksek olduğu, farkın istatistiksel olarak anlamlı olduğu saptanmıştır. 30. Siber mağdur olan DEHB tanılı olguların SCÖ sosyal bozulma, stereotipi, DEHB ilişkili belirtiler alt ölçek ve toplam puanlarının daha yüksek olduğu, farkın istatistiksel olarak anlamlı olduğu saptanmıştır. 31. Siber mağdur olan DEHB tanılı olgularda SCÖ ye göre sosyal cevaplılıkta eşik altı ve klinik düzeyde bozulmanın daha fazla olduğu, farkın istatistiksel olarak anlamlı olduğu saptanmıştır. 32. DEHB grubunda evde internet bağlantısı olmasının ve İBDÖ dürtü kontrol alt ölçek puanlarının yükselmesinin siber zorbalık davranışını yordadığı belirlenmiştir. 33. DEHB grubunda sosyal cevaplılıkta bozulmanın siber mağduriyeti yordadığı belirlenmiştir. Son yıllarda teknolojik olanakların gelişmesiyle artan siber zorbalık ve mağduriyete ilişkin araştırmalar da hızla artmakta, müdahale programları geliştirilmektedir. Sorunlu internet kullanımı için risk grubu olan, dürtüsellik, karşı gelme, davranım sorunları ve anksiyete/depresyon ile sıklıkla karakterize olan DEHB de siber zorbalık ve mağduriyet göz önünde bulundurulması gereken önemli bir sorundur. Olguların bu açıdan değerlendirilmesi ve güvenli internet kullanımı ile ilgili müdahale programlarının geliştirilmesi önem arz etmektedir. Ailelerin, eğitimcilerin ve klinisyenlerin bu gruptaki gençlerin taşıdıkları risk açısından bilgilendirilmesi uygun olacaktır. 66

81 ÖZET Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu Olan Çocuk ve Ergenlerin Siber Zorbalık ve Mağduriyeti ile İlişkili Etmenlerin Araştırılması AMAÇ: Bu çalışmanın amacı DEHB (Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu) tanısı konan ergenlerde siber zorbalık ve mağduriyet sıklığını kontrol grubu ile karşılaştırarak araştırmak ve ilişkili olabilecek psikiyatrik komorbidite, davranış sorunları, sorunlu internet kullanımı ve sosyal cevaplılık faktörlerinin etkisini araştırmaktır. YÖNTEM: Örneklem 65 DEHB tanısı konan ergen ve 59 sağlıklı kontrolden oluşmaktadır. Gruplar yaş, cinsiyet ve sosyoekonomik/sosyokültürel düzeylerine göre eşleştirilmiştir. Sosyodemografik bilgiler bir forma kaydedilmiş, siber zorbalık ve mağduriyet deneyimleri, sorunlu internet kullanımı, sosyal cevaplılık, psikopatoloji ve DEHB belirtilerinin şiddetine yönelik bilgiler ölçekler aracılığıyla toplanmıştır. Okul Çağı Çocukları İçin Duygulanım Bozuklukları ve Şizofreni Görüşme Çizelgesi-Şimdi ve Yaşam Boyu Şekli Türkçe uyarlaması (ÇDŞG-ŞY) görüşmesi tanı koymak amacıyla her iki gruptaki ergenlere uygulanmıştır. İstatistiksel değerlendirmede gruplar arası sürekli değişkenlerin karşılaştırılması için t testleri, kategorik değişkenlerin karşılaştırılması için Ki-Kare testleri kullanılmış, siber zorbalık ve mağduriyet ile ilişkili değişkenlerin saptanmasında bağıntı ve lojistik regresyon analizleri kullanılmıştır. BULGULAR: DEHB grubunda katılımcıların % 16,9 unun siber zorba, % 23,1 inin siber mağdur, % 27,7 sinin hem siber zorba hem siber mağdur oldukları saptanmıştır. DEHB ve kontrol grubu arasında Siber Zorbalık Ölçeği ve Siber Mağduriyet Ölçeği ortalama puanları arasında anlamlı farklılık saptanmamıştır. DEHB grubunda internet kullanımına ilişkin azalmış dürtü kontrolünün siber zorbalık, sosyal cevaplılıkta bozulmanın siber mağduriyet için risk faktörü olduğu saptanmıştır. TARTIŞMA: DEHB tanısı konan ergenlerle kontrol grubu arasında siber zorbalık ve siber mağduriyet sıklığı açısından farklılık saptanmamıştır. DEHB grubunda internet kullanımına ilişkin azalmış dürtü kontrolünün siber zorbalığı yordadığı, sosyal cevaplılıkta bozulmanın siber mağduriyet için risk faktörü olduğu saptanmıştır. Çalışmamız bildiğimiz kadarıyla ülkemizde DEHB grubunda siber zorbalığı ve siber mağduriyeti araştıran ilk çalışmadır. Anahtar sözcükler: Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu, siber zorbalık 67

82 SUMMARY Investigation of Factors Associated with Cyber Bullying and Victimization among Children and Adolescents with Attention Deficit Hyperactivity Disorder OBJECTIVE: The aim of this research is to investigate the frequency of cyberbullying and victimization among adolescents diagnosed with ADHD (Attention Deficit Hyperactivity Disorder) by comparing with control group and to investigate factors such as psychiatric comorbidity, behavioral problems, problematic internet use and social responsiveness that may be associated with cyber bullying and victimization. METHODS: Research sample consists of 65 ADHD diagnosed adolescents and 59 healthy adolescents. Groups are matched in terms of age, gender and socioeconomic-sociocultural levels. Sociodemographic information was recorded in a form, experiences of cyber bullying and victimization, problematic internet use, social responsiveness, psycopathology and severity of ADHD symptoms were collected through scales. Diagnostic Interview Kiddie-Sads-Present and Lifetime Version (K-SADS-PL) was used for diagnosis in both groups. For statistical evaluation, t tests were used to compare continuous variables, chi-square tests were used for the comparison of categorical variables between groups, correlation and logistic regression analysis were used for identification of variables associated with cyberbullying and victimization. RESULTS: % 16,9 were cyber-bullies, % 23,1 were cyber-victims and % 27,7 were both cyberbullies and cyber-victims in ADHD group. There were no statistically difference in the mean scores of cyber bullying scale and cyber vicimization scales between ADHD and control group. We found that reduced impulse control associated with internet use increased the risk of cyber bullying, and poor social responsiveness increased the risk of cyber victimization in ADHD group. CONCLUSION: There were no statistical differences in the frequency of cyberbullying and victimization between ADHD and control group. Reduced impulse control associated with internet use was found as a risk factor for cyber bullying, and poor social responsiveness was found as a risk factor for cyber victimization in ADHD group. As we know, our research is the first in our country that investigate cyber bullying and cyber victimisation in ADHD group. Key words: Attention deficit hyperactivity disorder, cyberbullying 68

83 KAYNAKLAR 1) Olweus D. Bullying at School: What We Know and What We Can Do Cambridge ) Smith PK. The nature of school bullying: A cross-national perspective. Psychology Press, ) Pişkin, M. Okulda akran zorbalığı. Ankara Valiliği İl Milli Eğitim Müdürlüğü Özel Eğitim Rehberlik ve Psikolojik Danışma Hizmetleri Bölümü Okullarda Şiddet Paneli. Ankara, 2005, 12. 4) Gökler R. Peer bullying in schools. International Journal of Human Sciences. 2009, 6.2: ) Minton, S. J.,& Minton, P. The application of certain phenomenological/existential perspectives in understanding the bully-victim cycle. Existential Analysis. (2004), 15(2), ) Tritt C, Duncan RD. Research: The relationship between childhood bullying and young adult self esteem and loneliness. The Journal of Humanistic Education and Development. 1997, 36.1: ) Kingman, S. United against bullying. Health Education 1994, 94(2), ) Ayas, T., Horzum, M. B. Sanal zorba/kurban ölçek geliştirme çalışması. Akademik Bakış Dergisi. 2010, 19, ) Kowalski, R. M., Limber, S. P. Electronic bullying among middle school students. Journal of adolescent health. 2007, 41(6), S22-S30. 10) Kowalski, R., Limber, S., Agatston, P. Cyber bullying: Bullying in the digital age. Malden, MA: Blackwell Publishing,

84 11) Baumeister, A. L., Storch, E. A., Geffken, G. R. Peer victimization in children with learning disabilities. Child and Adolescent Social Work Journal. 2008, 25, ) Didden, R., Scholte, R., Korzilius, H., DeMoor, J., Vermeulen, A., O Reilly, M., et al. Cyberbullying among students with intellectual and developmental disability in special education settings. Developmental Neurorehabilitation. 2009, 12, ) Humphrey, N., Lewis, S. What does inclusion mean for pupils on the autistic spectrum in mainstream secondary schools. Journal of Research in Special Education Needs. 2008, 8, ) Montes, G., Halterman, J. S. Bullying among children with autism and the influence of comorbidity with ADHD: A population-based study. Ambulatory Pediatrics. 2007, 7, ) Taylor, L. A., Saylor, C., Twyman, K., Macias, M. Adding insult to injury: Bullying experiences of youth with attention deficit hyperactivity disorder. Children s Health Care. 2010, 39, ) Van Cleave, J.,& Davis, M. M. Bullying and peer victimization among children with special health care needs. Pediatrics. 2006,118, ) Van Roekel, E., Scholte, R. H. J., Didden, R. Bullying among adolescents with autism spectrum disorders: Prevalence and perception. Journal of Autism and Developmental Disorders. 2010, 40, ) Wiener, J.,& Mak, M. Peer victimization in children with attentiondeficit/hyperactivity disorder. Psychology in the Schools. 2009, 46, ) Kowalski, R. M., Fedina, C. Cyber bullying in ADHD and Asperger Syndrome populations. Research in Autism Spectrum Disorders. 2011, 5(3),

85 20) Holmberg, K., Hjern, A. Bullying and attention deficit hyperactivity disorder in 10 year olds in a Swedish community. Developmental Medicine & Child Neurology. 2008, 50(2), ) Yang, S. J., Stewart, R., Kim, J. M., Kim, S. W., Shin, I. S., Dewey, M. E., Yoon, J. S. Differences in predictors of traditional and cyber-bullying: a 2-year longitudinal study in Korean school children. European child & adolescent psychiatry. 2013, 22(5), ) Hinduja, S., Patchin, J. W. Cyberbullying: An exploratory analysis of factors related to offending and victimization. Deviant behavior. 2008, 29(2), ) Yen, C. F., Chou, W. J., Liu, T. L., Ko, C. H., Yang, P., Hu, H. F. Cyberbullying among male adolescents with attention-deficit/hyperactivity disorder: Prevalence, correlates, and association with poor mental health status. Research in developmental disabilities. 2014,35(12), ) Şahin, M., Sarı, S. V., Özer, Ö., Er, S. H. Lise öğrencilerinin siber zorba davranışlarda bulunma ve maruz kalma durumlarına ilişkin görüşleri. SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi. 2010, 21, ) Belsey, B. Cyberbullying, adresinden tarihinde erişilmiştir. 26) Dilber Y., Ergenlerde Görülen Siber Zorba/Mağdur Yaşantılarının Utanç/Suçluluk Ve İntikam Duyguları Çerçevesinde İncelenmesi: Bursa İli Örneği, Yeditepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eğitim Yönetimi Ve Denetimi Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi. İstanbul, ) Arıcak, O. T. Siber zorbalık: Gençlerimizi bekleyen yeni tehlike. Kariyer Penceresi. 2011, 2(6), ) Patchin JW, Hinduja S. Bullies move beyond the schoolyard. Youth Violence Juv Justice. 2006, 4: ) Li Q. Cyberbullying in high schools: A study of students' behaviors and beliefs about this new phenomenon. Journal of Aggression, Maltreatment & Trauma. 2010; 19.4:

86 30) Arıcak, Osman T, Taşkın Tanrıkulu ve Hüseyin Kınay. Siber Mağduriyet Ölçeği nin İlk Psikometrik Bulguları. Akdeniz Eğitim Araştırmaları Dergisi. 2012; 2(11): ) Shariff, S., Gouin, R. (2005, September). Cyber-dilemmas: Gendered hierarchies, free expression and cyber-safety in schools. In Oxford Internet Institute conference at Oxford University, Oxford, UK. Retrieved November (Vol. 20, No. 2007, pp ). 32) Strom, P. S.,& Strom, R. D. When Teens Turn Cyberbullies. Education Digest: Essential Readings Condensed for Quick Review. 2005, 71(4), ) Arıcak OT. Psychiatric symptomatology as a predictor of cyberbullying among university students. Eurasian J Educat Research. 2009, 34: ) Yaman, E., Eroğlu, Y., & Peker, A. Başa çıkma stratejileri ile okul zorbalığı ve siber zorbalık. Kaknüs Yayınları, ) Willard, Nancy E. Cyberbullying and Cyberthreats: Responding To The Challenge of Online Social Aggression, Threats and Distress. Research Press, ) Li, Q. New bottle but old wine: A research of cyberbullying in schools. Computers in Human Behavior. 2007, 23(4), ) Erdur Baker Ö, Kavşut F. Akran zorbalığının yeni yüzü: siber zorbalık. Eğitim Araştırmaları. 2007, 27: ) Aricak, T., Siyahhan, S., Uzunhasanoglu, A., Saribeyoglu, S., Ciplak, S., Yilmaz, N., & Memmedov, C. Cyberbullying among Turkish adolescents. CyberPsychology & Behavior. 2008, 11(3), ) Dilmaç B. Cyberbullying: a preliminary report on college students. Kuram ve Uygulamada Eğitim Bilimleri. 2009, 9: ) Aydoğan D, Dilmaç B, Deniz ME. ilköğretim öğrencilerinde sosyal destek ve siber zorbalığın incelenmesi. İzmir: 18. Ulusal Eğitim Bilimleri Kurultayı,

87 41) Ayas T. Lise öğrencilerinin sanal zorba ve mağdur olma yaygınlığı. İzmir: XI. Ulusal Psikolojik Danışma ve Rehberlik Kongresi, ) Meadows, B., Bergal, J., Helling, S., Odell, J., Pilligian, E., Howard, C., et al. The Web: The bully s new playground. People. 2005, March 14, 63, ) Beran T, Li Q. Cyber-harassment: a study of a new method for an old behavior. J Educat Computing Res. 2005, 32: ) Wolak, J., Mitchell, K., & Finkelhor, D. Online victimization: 5 years later. Alexandria, VA: National Center for Missing & Exploited Children, ) Ybarra ML, Espelage DL, Mitchell KJ. The co-occurrence of internet harassment and unwanted sexual solicitation victimization and perpetration: associations with psychosocial indicators. J Adolesc Health. 2007b, 41: ) Ybarra ML, Diener-West M, Leaf PJ. Examining the overlapping internet harassment and school bullying: implications for school intervention. J Adolesc Health. 2007a, 41: ) Juvonen, J., Gross, E. F. Extending the school grounds? Bullying experiences in cyberspace. Journal of School health. 2008, 78(9), ) Heiman, T., Olenik-Shemesh, D.,Eden, S. Cyberbullying involvement among students with ADHD: relation to loneliness, self-efficacy and social support. European Journal of Special Needs Education. 2015, 30(1), ) Kowalski, Robin M., et al. "Cyberbullying among college students with disabilities." Computers in Human Behavior. 2016, 57: ) Luteijn EF, Serra M, Jackson S, Steenhuis MP, Althaus M, Volkmar F, et al. How unspecified are disorders of children with a pervasive developmental disorder not otherwise specified? A study of social problems in children with PDD-NOS and ADHD. European Child & Adolescent Psychiatry. 2000, 9:

88 51) Hattori J, Ogino T, Abiru K, Nakano K, Oka M, Ohtsuka Y. Are pervasive developmental disorders and attention-deficit/hyperactivity disorder distinct disorders? Brain & Development. 2006, 28: ) Reiersen AM, Constantino JN, Volk HE, Todd RD. Autistic traits in a population-based ADHD twin sample. Journal of Child Psychology and Psychiatry and Allied Disciplines. 2007, 48: ) Nijmeijer JS, Minderaa RB, Buitelaar JK, Mulligan A, Hartman CA, Hoekstra PJ. Attention-deficit/hyperactivity disorder and social dysfunctioning. Clinical Psychology Review. 2008, 28: ) Nijmeijer JS, Hoekstra PJ, Minderaa RB, Buitelaar JK, Altink ME, Buschgens CJ, et al. PDD symptoms in ADHD, an independent familial trait? Journal of Abnormal Child Psychology. 2009, 37: ) Reiersen AM, Constantino JN, Grimmer M, Martin NG, Todd RD. Evidence for shared genetic influences on self-reported ADHD and autistic symptoms in young adult Australian twins. Twin Res Hum Genet. 2008, 11: ) Rommelse NNJ, Altink ME, Fliers EA, Martin NC, Buschgens CJM, Hartman CA, et al. Comorbid Problems in ADHD: Degree of Association, Shared Endophenotypes, and Formation of Distinct Subtypes. Implications for a Future DSM. Journal of Abnormal Child Psychology. 2009, 37: ) Mulligan A, Anney RJL, O'Regan M, Chen W, Butler L, Fitzgerald M, et al. Autism symptoms in Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder: A Familial trait which Correlates with Conduct, Oppositional Defiant, Language and Motor Disorders. Journal of Autism and Developmental Disorders. 2009, 39: ) Rommelse NN, Franke B, Geurts HM, Hartman CA, Buitelaar JK. Shared heritability of attention-deficit/hyperactivity disorder and autism spectrum disorder. Eur Child Adolesc Psychiatry. 2010, 19(3):

89 59) Lichtenstein P, Carlström E, Råstam M, Gillberg C, Anckarsäter H. The genetics of autism spectrum disorders and related neuropsychiatric disorders in childhood. Am J Psychiatry. 2010, 167(11): ) Nijmeijer JS, Arias-Vásquez A, Rommelse NN, et al. Identifying loci for the overlap between attention-deficit/hyperactivity disorder and autism spectrum disorder using a genome-wide QTL linkage approach. J Am Acad Child Adolesc Psychiatry. 2010, 49(7): ) Williams NM, Franke B, Mick E, et al. Genome-wide analysis of copy number variants in attention deficit/hyperactivity disorder: the role of rare variants and duplications at 15q13.3. Am J Psychiatry. 2012, 169(2): ) Grzadzinski R, Di Martino A, Brady E, et al. Examining autistic traits in children with ADHD: does the autism spectrum extend to ADHD? J Autism Dev Disord. 2011, 41(9): ) Kochhar P, Batty MJ, Liddle EB, et al. Autistic spectrum disorder traits in children with attention deficit hyperactivity disorder. Child Care Health Dev. 2011, 37(1): ) Kotte, Amelia, et al. Autistic traits in children with and without ADHD. Pediatrics. 2013, 132.3: e612-e ) Greene RW, Biederman J, Faraone SV ve ark. Toward a newpsychometric definition of social disability in children with attention-deficit hyperactivity disorder. J Am Acad Child Adolesc Psychiatry. 1996, 35: ) Ayaz, Ayşe Burcu; Ayaz, Muhammed; Yazgan, Yankı. Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğunda Sosyal Cevaplılıkta Görülen Değişiklikler. Türk Psikiyatri Dergisi. 2013, 24(2): ) Reiersen, Angela M., et al. Autistic traits in a population based ADHD twin sample. Journal of Child Psychology and Psychiatry. 2007, 48.5:

90 68) Floros, G. D., Siomos, K. E., Fisoun, V., Dafouli, E., Geroukalis, D. Adolescent online cyberbullying in Greece: The impact of parental online security practices, bonding, and online impulsiveness. Journal of school health 2013, 83(6), ) Smith, P. K., Mahdavi, J., Carvalho, M., Fisher, S., Russell, S., Tippett, N. Cyberbullying: Its nature and impact in secondary school pupils. Journal of Child Psychology and Psychiatry. 2008, 49(4), ) Tahiroglu, A. Y., Celik, G. G., Uzel, M., Ozcan, N., Avci, A. Internet use among Turkish adolescents. CyberPsychology & Behavior. 2008, 11(5), ) Yaylalı F.H. Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu olan çocuk ve ergenlerde sorunlu internet kullanımı ile ilişkili etmenler. Tıpta uzmanlık tezi, Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı ve Hastalıkları, Ankara, ) Ko, C. H., Yen, J. Y., Chen, C. S., Yeh, Y. C., Yen, C. F. Predictive values of psychiatric symptoms for internet addiction in adolescents: a 2-year prospective study. Archives of pediatrics & adolescent medicine. 2009, 163(10), ) Özbay A. Ergenlerde siber zorbalık, siber mağduriyet, aleksitimi ve öfke ifade etme biçimleri arasındaki ilişki. Yüksek Lisans Tezi, Eğitim Bilimleri Anabilim Dalı Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık Yüksek Lisans Programı, Fatih Üniversitesi, İstanbul, ) G Power Franz Faul, UniversitatKiel, Germany ) Kaufman J, Birmaher B, Brent D. Schedule for affective disorders and schizophrenia for schoolage children-present and lifetime version (K-SADS-PL): Initial reliability and validity data. J Am Acad Child Adolesc Psychiatry. 1997, 36: ) Gökler B, Ünal F, Pehlivantürk B ve ark. Okul çağı çocukları için Duygulanım Bozuklukları ve Şizofreni Görüşme Çizelgesi-Şimdi ve Yaşam Boyu Şekli-Türkçe uyarlamasının geçerlik ve güvenirliği. Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı Dergisi. 2004, 11:

91 77) Achenbach TM. Manual for the Child Behavior Checklist/4 18 and 1991 Profile. University of Vermont, Department of Psychiatry, ) Achenbach TM, Rescorla LA. Manual for the ASEBA schoolage forms & profiles. Burlington, VT: University of Vermont, Research Center for Children, Youth, and Families, ) Erol N, Arslan BL, Akçakın M. The adaptation and standardization of the Child Behavior Checklist among 6-18 Year-Old Turkish Children. In J Sergeant (ed.), Eunethydis: European Approaches to Hyperkinetic Disorder. Zurich: Fotoratar. 1995, ) Erol N, Şimsek Z. Mental Health of Turkish Children: Behavioral and Emotional Problems Reported by Parents, Teachers and Adolescents. International Perspectives on Child and Adolescent Mental Health, N. Singh, JP Leung, AN Singh (Ed), Elsevier Science Ltd. 2000, ) Dümenci L, Erol N, Achenbach TM, Simsek Z. Measurement structure of the Turkish translation of the Child Behavior Checklist using confirmatory factor analytic approaches to validation of syndromal constructs. J Abnorm Child Psychol. 2004; 32(3): ) Conners, C. K. CRS-R, Conners' Rating Scales Revised: Instruments for Use with Children and Adolescents. Multi-Health Systems Inc., Toronto, ) Kaner, S., et al. "Conners Anababa Dereceleme Ölçeği Yenilenmiş Uzun Formu: Faktör yapısı, geçerlik ve güvenirlik çalışması." Çocuk ve Gençlik Ruh Sağlığı Dergisi. 2011, 18: ) Conners, C. K., Wells, K. C., Parker, J. D., Sitarenios, G., Diamond, J. M., & Powell, J. W. A new self-report scale for assessment of adolescent psychopathology: factor structure, reliability, validity, and diagnostic sensitivity. Journal of abnormal child psychology. 1997, 25(6),

92 85) Kaner, Sema, et al. "Conners-Wells Ergen Öz-Bildirim Ölçeği Uzun Formu: Türk Ergenlerde Psikometrik Özelliklerinin Değerlendirilmesi." Klinik Psikiyatri Dergisi. 2011, ) Arıcak, O. T., Kınay, H., & Tanrıkulu, T. Siber Zorbalık Ölçeği'nin İlk Psikometrik Bulguları. Hasan Ali Yücel Eğitim Fakültesi Dergisi. 2012, 9(1), ) Davis, Richard A., Gordon L. Flett, and Avi Besser. "Validation of a new scale for measuring problematic Internet use: Implications for pre-employment screening." CyberPsychology & Behavior. 2002, 5.4: ) Özcan, N. K., Buzlu, S. Problemli internet kullanımını belirlemede yardımcı bir araç: internette bilişsel durum ölçeği nin üniversite öğrencilerinde geçerlik ve güvenirliği. Journal of Dependence. 2005, 6, ) Constantino JN, PrzybeckT, Friesen D ve ark. Reciprocal social behavior in children with and with out pervasive developmental disorders. J Dev Behav Pediatr. 2000, 21: ) Ünal S, Güler AS, Dedeoğlu C ve ark. Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu tanısı olan klinik örneklemde sosyal karşılıklılık: Okul örnekleminden elde edilen kontrol grubu ile karşılaştırma. Poster bildirisi. 19. Ulusal Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Kongresi, ) Andreasen, Nancy C. Comprehensive Assessment of Symptoms and History (CASH). Department of Psychiatry, University of Iowa College of Medicine, ) Bauermeister, J. J., Shrout, P. E., Ramírez, R., Bravo, M., Alegría, M., Martínez- Taboas, A.,... & Canino, G. ADHD correlates, comorbidity, and impairment in community and treated samples of children and adolescents. Journal of Abnormal Child Psychology. 2007, 35(6), ) Gillberg, C., Gillberg, I. C., Rasmussen, P., Kadesjö, B., Söderström, H., Råstam, M.,... & Niklasson, L. Co existing disorders in ADHD implications for diagnosis and intervention. European child & adolescent psychiatry. 2004, 13(1), i80-i92. 78

93 94) Morahan-Martin, J.,& Schumacher, P. Incidence and correlates of pathological Internet use among college students. Computers in human behavior. 2000, 16(1), ) Ceyhan, A. A. Predictors of problematic internet use on Turkish university students. CyberPsychology & Behavior. 2008, 11(3), ) Peker, A., Eroğlu, Y., & Ada, Ş. Ergenlerde siber zorbalığın ve mağduriyetin yordayıcılarının incelenmesi. Abant İzzet Baysal Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, ) Erdur-Baker, Ö. Cyber bullying and its correlation to traditional bullying, gender and frequent and risky usage of internet mediated communication tools. New media and society. 2010, 12(1), ) Jung, Y. E., Leventhal, B., Kim, Y. S., Park, T. W., Lee, S. H., Lee, M.,... & Park, J. I. Cyberbullying, problematic internet use, and psychopathologic symptoms among Korean youth. Yonsei medical journal. 2014, 55(3), ) Serin, Hüseyin. Ergenlerde Siber Zorbalık/Siber Mağduriyet Yaşantıları ve Bu Davranışlara İlişkin Öğretmen ve Eğitim Yöneticilerinin Görüşleri. Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, ) Lam, Lawrence T.; Cheng, ZaoHuo; Liu, XinMin. Violent online games exposure and cyberbullying/victimization among adolescents. Cyberpsychology, Behavior, and Social Networking. 2013, 16.3: ) Campbell, M. A. Cyber bullying and young people: Treatment principles not simp- listic advice, In Paper of the week 23rd February 2007, adresinden tarihinde edinilmiştir. 102) Baker, Ö. E., Tanrıkulu, I. Psychological consequences of cyber bullying experiences among Turkish secondary school children. Procedia-Social and Behavioral Sciences. 2010, 2(2),

94 103) Sourander, A., Klomek, A. B., Ikonen, M., Lindroos, J., Luntamo, T., Koskelainen, M.,... & Helenius, H. Psychosocial risk factors associated with cyberbullying among adolescents: A population-based study. Archives of general psychiatry. 2010, 67(7), ) Ybarra, M. L. Linkages between depressive symptomatology and internet harassment among young regular internet users. CyberPsychology & Behavior. 2004, 7(2), ) Campfield, Delia C. Cyber bullying and Victimization: Psychosocial Characteristics of Bullies, Victims and Bully/victims. PhD Dissertation, Master of Arts, The University of Montana, Missoula, Montana, ) Şener, M. T., Set, T. ve Dursun, O. B. Güvensiz internet kullanımı ile ilgili bir olgu sunumu: Sanal taciz. Türk Aile Hekimliği Dergisi. 2012, 16(3), ) Yüksel, G., Baytemir, K. İlköğretim Öğrencilerinin İnternet Kullanım Amaçları İle Algıladıkları Sosyal Destek Düzeylerinin İncelenmesi. Türk Eğitim Bilimleri Dergisi. (2010). 8(1). 108) Heiman, T. Quality and quantity of friendship: students' and teacher perceptions. School Psychology International. 2000, 21(3), 330e ) Kowalski, R. M., Giumetti, G., Schroeder, A., & Lattanner, M. Bullying in the digital age: a critical review and meta-analysis of cyberbullying research among youth. Psychological Bulletin. 2014, 140, 1073e

95 EKLER Ek-1.Sosyodemografik Veri Formu Bilgi veren kişi: ANNE/BABA 1)Annenin doğum tarihi veya yaşı: Annenin mesleği:.. Annenin Eğitim düzeyi: 2)Babanın doğum tarihi veya yaşı: Babanın mesleği:.. Babanın Eğitim düzeyi: 3)Toplam aylık gelir: 4)Sosyal güvence: a. Yok b. SGK c. Bağkur d. Emekli Sandığı e. Özel sağlık sigortası f. Yeşil kart g. Diğer. 5)Yaşadığınız konut durumu: a. Kiracı b. Ev sahibi 6)Kimlerle yaşıyorsunuz? h. Çekirdek aile i. Geniş aile j. Tek ebeveyn k. Diğer: 81

96 7)Kaç çocuğunuz var?... 8)Çocuğunuzun; Doğum tarihi: Cinsiyeti: Kaçıncı çocuk olduğu: Eğitim durumu (kaçıncı sınıfta/kaç yıl okuduğu): 9)Çocuğunuzun son 30 günde okula devamsızlığı var mı? a. Hiç yok b. 1-2 gün c. 3-4 gün d. 5 gün ve üzeri 10)Çocuğunuz öğretim hayatı boyunca sınıfta kaldı mı? a. Evet b. Hayır 11)Çocuğunuz öğretim hayatı boyunca hiç disiplin cezası aldı mı? a. Evet b. Hayır 12)Sizce çocuğunuzun ders başarı durumu nedir? a. Mükemmel b. Çok iyi c. Ortalamanın üzerinde d. Orta düzeyde e. Ortalamanın biraz altında f. Ortalamanın oldukça altında 13) Çocuğunuzun ders notlarını, okula devam durumunu vb. e-okuldan takip ediyor musunuz? a. Evet (evet ise ne sıklıkta takip ediyorsunuz?...) b. Hayır

97 Ek-2. Çocuk ve Ergenlerde İnternet/Bilgisayar/Cep telefonu Kullanımını Değerlendirme Formu (Ebeveyn Formu) 1)Evinizde internet bağlantısı var mı? a. Evet (kaç yıldır kullanıyorsunuz?...) b. Hayır 2)Evinizde bilgisayar var mı? a. Evet (kaç yıldır kullanıyorsunuz?...) b. Hayır 3)Çocuğunuzun akıllı cep telefonu var mı? a. Evet (kaç yıldır kullanıyorsunuz?...) b. Hayır 4)Sizce çocuğunuzun yaklaşık olarak günde kaç saati ve haftada kaç günü internet ya da bilgisayar kullanarak geçiyor? a. Günde saat b. Haftada.gün 5)Sizce çocuğunuzun yaklaşık olarak günde kaç saati ve haftada kaç günü cep telefonu kullanarak geçiyor? a. Günde saat b. Haftada.gün 6)Genellikle çocuğunuz günün hangi saatlerinde internet/bilgisayar kullanıyor? a. Sabah-öğle arası b. Öğle-akşam arası c. Akşam 17:00-23:00 arası d. Gece 23:00 ten sonra 7)Genellikle çocuğunuz günün hangi saatlerinde akıllı cep telefonu kullanıyor? a. Sabah-öğle arası b. Öğle-akşam arası c. Akşam 17:00-23:00 arası d. Gece 23:00 ten sonra 83

98 8)Çocuğunuz internete genelde nereden bağlanıyor? (birden çok şık işaretlenebilir) a. Evden b. İnternet kafeden c. Okuldan d. Arkadaşlarının bilgisayarından e. Diğer (açıklayınız).. 9)Evde internet/bilgisayar/cep telefonu kullanımı ile ilgili kural, kısıtlama vb. var mı? a. Evet (nasıl bir kural? ) b. Hayır 84

99 Ek-3. Çocuk ve Ergenlerde İnternet/Bilgisayar/Cep telefonu Kullanımını Değerlendirme Formu (Çocuk-Ergen Formu) 1)Evinizde internet bağlantısı var mı? c. Evet (Kaç yıldır kullanıyorsunuz? ) d. Hayır 2)Evinizde bilgisayar var mı? c. Evet (Kaç yıldır kullanıyorsunuz? ) d. Hayır 3)Akıllı cep telefonunuz var mı? c. Evet (Kaç yıldır kullanıyorsunuz? ) d. Hayır 4)Sizce yaklaşık olarak günde kaç saatiniz ve haftada kaç gününüz internet ya da bilgisayar kullanarak geçiyor? c. Günde saat d. Haftada.gün 5)Sizce yaklaşık olarak günde kaç saatiniz ve haftada kaç gününüz akıllı cep telefonu kullanarak geçiyor? c. Günde saat d. Haftada.gün 6)Genellikle günün hangi saatlerinde internet ya da bilgisayar kullanıyorsunuz? e. Sabah-öğle arası f. Öğle-akşam arası g. Akşam 17:00-23:00 arası h. Gece 23:00 ten sonra 7)Genellikle günün hangi saatlerinde akıllı cep telefonu kullanıyorsunuz? e. Sabah-öğle arası f. Öğle-akşam arası g. Akşam 17:00-23:00 arası h. Gece 23:00 ten sonra 85

100 8)İnternete genelde nereden bağlanıyorsunuz? (birden çok şık işaretlenebilir) f. Evden g. İnternet kafeden h. Okuldan i. Arkadaşlarımın bilgisayarından j. Diğer (açıklayınız..) 9)Evde internet/bilgisayar/cep telefonu kullanımı ile ilgili kural, kısıtlama vb. var mı? c. Evet (nasıl bir kural? ) d. Hayır 10)İnternet/bilgisayar/cep telefonunu ne amaçla kullanıyorsunuz? (Birden fazla şık işaretlenebilir) a. Sosyal paylaşım siteleri (facebook, twitter vb.) b. E-posta kullanımı c. Herhangi bir bilgiyi arama d. Ödevler, ders vb. için araştırma e. Çevrimiçi (online) oyunlar oynama f. Çevrimdışı (offline) oyunlar oynama g. Sohbet etme (chat) h. Arkadaşlık siteleri i. Alışveriş siteleri j. Web sitesi tasarımı ve yönetimi k. Cinsel içerikli siteler l. Gazete/haber okumak m. TV, video, müzik vb. medya kullanımı n. Bahis siteleri o. Diğer 11)Sizce ders başarınızın durumu nedir? a. Mükemmel b. Çok iyi c. Ortalamanın üzerinde d. Orta düzeyde e. Ortalamanın biraz altında f. Ortalamanın oldukça altında 86

101 Ek-4.Çocukluk Çağı Davranış Değerlendirme Ölçeği - ÇDDÖ (CBCL/Child Behaviour Check List) 87

102 Ek-5.Conners Ebeveyn Değerlendirme Ölçeği-Yenilenmiş Uzun Form 88

103 89

104 Ek-6.Conners-Wells Ergen Özbildirim Ölçeği-Yenilenmiş Uzun Form 90

105 91

106 Ek-7. Siber Zorbalık Ölçeği (SZÖ) 92

107 93

108 Ek-8. Siber Mağduriyet Ölçeği 94

109 95