TÜRKİYE DE PORTAKAL ÜRETİCİLERİNİN ÜRETİM VE PAZARLAMA SORUNLARI *

Transkript

1 TÜRKİYE DE PORTAKAL ÜRETİCİLERİNİN ÜRETİM VE PAZARLAMA SORUNLARI * Mükerrem ATALAY ORAL 1 Metin Göksel AKPINAR 2 mukerrem_atalay@hotmail.com mgoksel@akdeniz.edu.tr 1 Akdeniz Üniversitesi, Elmalı Meslek Yüksekokulu, İşletme Yönetimi Programı, Antalya 2 Akdeniz Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarım Ekonomisi Bölümü, Antalya ÖZET Bu araştırmada Türkiye de portakal üreticilerinin üretim ve pazarlama sorunlarının belirlenmesi amaçlanmıştır. Bu amaçla Türkiye de portakal üretiminin yoğunlaştığı Akdeniz Bölgesi kıyı şeridinde yer alan Adana, Antalya, Mersin ve Hatay illeri araştırmanın alan kapsamı olarak dikkate alınmıştır. Çalışmada 145 portakal üreticisi ile yüz yüze görüşme yöntemi ile gerçekleştirilen anket uygulamasından elde edilen birincil veriler kullanılmıştır. Örnek işletme seçimi tabakalı örnekleme yöntemine göre belirlenmiştir. Üretici düzeyinde elde edilen mikro verilerin analiz ve değerlendirilmesi SPSS 18.0 programında yapılmıştır. Araştırmada veri analiz yöntemi olarak Basit Tanımlayıcı İstatistikler uygulanmıştır. Elde edilen sonuçlara göre, portakal pazarlamasında en önemli sorun % 35,2 ile Fiyat İstikrarsızlığı olarak belirlenmiştir. Portakal üretiminde en önemli sorun ise, % 62,7 ile Girdilerin Pahalılığı olarak belirlenmiştir. Anahtar Kelimeler: Pazarlama, portakal, portakal üreticileri, Türkiye. PRODUCTION AND MARKETING PROBLEMS OF ORANGE PRODUCERS IN TURKEY ABSTRACT In this study, it is aimed that production and marketing problems of orange producers in Turkey to be determined. For this purpose, cities located in Mediterranean Region of Turkey such as Adana, Antalya, Mersin and Hatay in which orange production concentrates are considered as the area scope of the study. In the study, primary data acquired by the implementation of survey that was carried out by face to face interview method with 145 orange producer are used. The selection of a model establishment is determined according to stratified sampling method. Analysis and evaluation of micro data acquired in the level of producer is implemented on SPSS 18.0 program. Simple Descriptive Statistics are implemented as data analysis method in the research. According to the results acquired, The most important problem in orange marketing is determined as Price Instability with 35,2%. The most important problem in orange production is determined as Cost of the inputs with 62,7%. Keywords: Marketing, orange, orange producers, Turkey. * Bu çalışma, Akdeniz Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Yönetim Birimi tarafından proje numarası ile desteklenen çalışmanın bir bölümüdür. 405

2 1. GİRİŞ Yaş meyve sebze grubuna giren tarımsal ürünlerin yetiştirilmesi, sonrasında pazarlanması aşamaları son derece hassasiyet gerektiren konular olarak karşımıza çıkmaktadır. Ürünü üretmenin yanında pazarlama faaliyetlerinin de planlanması ekonomik değer taşıyan turunçgil gibi gıda/tarım ürünlerinin sonraki nesillere aktarılmasına olanak sunacaktır. Türkiye stratejik konumu nedeniyle turunçgil meyveleri ihracatını artırma açısından önemli bir potansiyele sahiptir. Türkiye nin turunçgil ihracatı yaptığı ülke sayısının 50 nin üzerinde olması bunun bir göstergesidir. Bir yandan yüksek gelir seviyesine sahip Batı Avrupa ülkeleri, petrol zengini Arap ülkeleri, diğer yandan komşu ülkeler, Türk Cumhuriyetleri, Türkiye nin mevcut ve potansiyel arz eden pazarlarıdır. Özellikle AB ülkelerinde yaşayan insanlar belirli bir miktarda taze meyve yeme ya da meyve suyu içme alışkanlığına sahiptir. Dolayısıyla sürekli bir aktif talepten söz etmek mümkündür. AB ülkeleri, gerek iç tüketimleri için, gerekse ticari bağlantılarını yerine getirebilmek için turunçgil ithal etmek zorundadır. Bu ülkeler zaman zaman koydukları ekstra vergilere rağmen Türkiye nin turunçgil meyveleri ihracatında her zaman önemli bir yere de sahip olmuş ve gereken şartlar yerine getirildiğinde olmaya da devam edecektir. Belirli bir kalite standardında olan üretimin artırılması, pazarlamada da iyi bir organizasyonun kurulması turunçgillerde ihracat/üretim oranını, önemli rakiplerimizden birisi olan İspanya seviyesine çıkaramasa bile, en azından %50 ye çıkarabilecektir (Taşdemir ve Akkaya, 2000). Türkiye de turunçgil üreticileri ve ihracatçıları ile ilgili kuruluşların başlıcaları arasında, İhracatçı birlikleri (Akdeniz, Antalya ve Ege İhracatçı birlikleri) en önemli organizasyon olarak görünmektedir. Üreticiler açısından bir birlik organizasyonu henüz yoktur. Ancak bazı dernek şeklinde üretici teşkilatlarından söz edilebilir. Bunların başında TUYED (Turunçgil Yetiştiricileri Derneği) gelmektedir. Merkezi Adana da bulunan bu dernek üyelerinin üretim ve pazarlama konusundaki bazı sorunlarına çözüm oluşturma konusunda faaliyet yapmaktadır (Demirtaş, 2005). Turunçgiller içinde üretim ve tüketim yönüyle önemli farklılıklar gösteren portakal, Türkiye de önemli bir meyve grubunu oluşturmaktadır. Hem iç tüketim hem de dış ticaret açısından önemi artmaya devam etmektedir. Türkiye de portakal üretimi ve pazarlanması konusu pek çok sorunları ile beraber aynı zamanda her yıl gelişmeler de göstermektedir. Tüm bunlardan yola çıkarak, bu çalışmada Türkiye de portakal üreticilerinin üretim ve pazarlama sorunlarının belirlenmesi amaçlanmıştır. Bu amaçla Türkiye de portakal üretiminin yoğunlaştığı Akdeniz Bölgesi kıyı şeridinde yer alan Adana, Antalya, Mersin ve Hatay illeri araştırmanın alan kapsamı olarak dikkate alınmıştır. Çalışma sonuçları ile yaş meyve sebze üreticilerinin üretim ve pazarlama sorunlarının çözümüne yönelik politikaların geliştirilmesi yönünde fikirlerin üretilebilmesi sağlanabilir. 2. MATERYAL VE YÖNTEM Araştırma alanı olarak Türkiye portakal üretiminin yaklaşık % 93 ünü sağlayan Akdeniz Bölgesi seçilmiştir (Durmuş ve Yiğit 2003). Akdeniz Bölgesinde portakal üretiminin yoğunlaştığı Antalya Adana Hatay ve Mersin illeri araştırma alanı kapsamına alınmıştır. Örnek kapsamına alınacak ilçelerin seçimi üretim alanları dikkate alınarak yapılmıştır. Örnek kapsamına alınacak ilçeler il üretimine katkılarının yanı sıra Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı İl ve İlçe Müdürlükleri yetkililerinin görüşleri dikkate alınarak üretim ve pazarlama açısından illeri temsil edecek şekilde seçilmiştir. Bu şekilde 4 ilden toplam 10 ilçe örneğe dahil edilmiştir. Örnek köylerin seçiminde ise Çiftçi Kayıt Sistemi (ÇKS) verilerinden faydalanılarak seçilen ilçelerde köylerin sahip olduğu portakal dikili alanlar esas alınmıştır. Buna göre 80 dekardan fazla portakal dikili alanına sahip köyler örneklemeye dahil 406

3 edilmiştir. Elde edilen örnek köy çerçevesine Tabakalı Örnekleme Yöntemi uygulanarak anket uygulanacak köy sayısı aşağıda belirtilen formül yardımıyla 15 olarak hesaplanmıştır. Neyman formülü (Yamane 2001, Çevirenler: Esin ve ark.), Formülde, n : Örnek hacmini N : Ana kitledeki toplam birim sayısını Nh : h. tabakadaki birim sayısını Sh 2 : h. tabakanın varyansını Sh : h. tabakanın standart sapmasını göstermektedir. d : popülasyon ortalamasından izin verilen hata miktarı z : güvenilirlik katsayısı D 2 : (d /z) 2 şeklindedir. Örnek köylerin tabakalara göre dağıtımı ise Neyman Yöntemi ile yapılmıştır. Yöntemin formülü (Çiçek ve Erkan 1996) aşağıda verilmiştir. (ΣN h S h ) 2 n= N 2 D 2 +ΣN h (S h ) 2 Buna göre araştırma bölgesini oluşturan 4 ilin 10 ilçesinde 15 köy ve kasabada anket uygulanmıştır. Belirlenen 15 yerleşim biriminde portakal üretimi yapan tarım işletmelerinin tam sayımı yapılarak elde edilen çerçeve listede % 95 güven düzeyi ve ortalamadan % 5 sapmayla örnek işletme sayısı en az 91 olarak hesaplanmıştır. 2.1 Örnek İşletmelerin İlçelere Göre Dağılımı Anketlerin ilçelere dağılımı portakal üretim miktarındaki köylere dağılımı ise (resmi kayıtlarda üretim miktarına ilişkin veriler bulunmadığından) dikim alanlarındaki payları dikkate alınarak yapılmış ve Çizelge 1 de gösterilmiştir. Bu kapsamda Hatay ilinde 17, Mersin ilinde 21, Antalya ilinde 51 ve Adana da 56 anket olmak üzere toplam 145 anket yapılmış değerlendirme sonucunda hatalı olan 3 anket analize dahil edilmeyerek 142 anket üzerinden analiz yapılmıştır. Çizelge 1. Örnek işletmelerin illere ve ilçelere göre dağılımı İller İlçeler Köyler Anket Sayıları - Hadırlı 29 Adana Seyhan - Camuzcu - Büyük-Küçük Yalmanlı Kozan - Tufanlı 18 Yüreğir - Havutlu 8 Toplam 55 Kumluca - Merkez 11 Antalya Finike - Hasyurt 35 - Yeşilyurt Alanya - Türkler 3 Toplam 49 Akdeniz - Dikilitaş 16 Mersin - Sarıibrahimli - Yakaköy Tarsus - Özbek 5 Toplam 21 Dörtyol - Yeşilköy 11 Hatay Erzin - Yukarıburnaz 6 Toplam 17 Genel

4 2.2 Örnek İşletmelerin İşletme Sınıfına Göre Dağılımı Örnek işletme hacminin belirlenmesinde işletmeler portakal dikili alan genişliklerine göre 3 tabakaya ayrılmıştır. Buna göre 1-9,9 dekar arası işletmeler I. grup yer alan küçük işletme kategorisinde, 10-29,9 dekar arası işletmeler II. grup orta büyüklükteki işletme kategorisinde, 30 dekar ve üzeri işletmeler ise III. grup büyük işletme kategorisinde değerlendirilerek yorumlamalar yapılmıştır (Çizelge 2). Üreticilerin üretim ve pazarlama sorunlarının belirlenmesinde, Basit Tanımlayıcı İstatistikler (Yüzde, Frekans, Ortalama) ve Likert Ölçeğinden yararlanılmıştır. Çizelge 2. Örnek işletmelerin işletme sınıfına göre dağılımı Sınıf Sınırları (da) Grup N İşletme Ölçeği Örnek Sayısı (n) 1-9,9 I 46 Küçük İşletme ,9 II 42 Orta İşletme III 54 Büyük İşletme 36 Toplam BULGULAR VE TARTIŞMA İşletmelerin %62,7 si üretimle ilgili yaşadıkları sorunu girdilerin pahalılığı olarak belirtmişlerdir. %6,3 ü de hastalık/zararlılarla mücadele ve %4,4 ü de ürün fiyatının düşüklüğü/pazar sorunu olarak belirtmişlerdir (Çizelge 3). Çizelge 3. Üretimle ilgili yaşanan sorunlar Üretimle İlgili Yaşanan Sorunlar I III III Toplam Hastalık ve Zararlılarla Mücadele 8,7 4,8 5,6 6,3 Bahçe Korumanın Zorluğu 2,2 4,8 1,9 2,8 Kalifiye Eleman Sıkıntısı 4,3 2,4 2,1 Girdilerin Pahalılığı 58,7 59,5 68,5 62,7 Devlet Desteğinin Yetersizliği 2,2 7,1 2,8 Doğal Afetlerin Olması 4,3 1,9 2,1 İlaç Kalıntısı 4,3 2,4 1,9 2,8 Ürün Fiyatının Düşüklüğü-Pazar Sorunu 4,3 4,8 3,7 4,4 Kalite 2,2 1,9 1,4 Sanayileşmenin Gelişmesi 2,2 0,7 Sulama Sıkıntısı 2,2 0,7 İklim Şartları 2,4 1,9 1,4 Danışmanlara Güvensizlik 2,4 3,7 0,7 Ruhsatsız İlaç Kullanımı 2,4 2,1 Sigorta Olmayışı 2,4 0,7 Bilinçsiz Üretim 2,4 1,9 1,4 Üretici Örgütlerinin Olmayışı 1,9 0,7 Yeni Ürün Çeşidinin Olmayışı 1,9 0,7 İşletmelerin %35,2 si pazarlama ile ilgili yaşadıkları sorunu fiyat istikrarsızlığı olarak belirtmişlerdir. %12,0 si aracılara güvensizlik, %16,2 si de ihracatın az olması olarak belirtmişlerdir (Çizelge 4). 408

5 Çizelge 4. Pazarlama ile ilgili yaşanan sorunlar Pazarlama İle İlgili Sorunlar I II III Ortalama Fiyat İstikrarsızlığı 41,3 42,9 24,1 35,2 Aracılara Güvensizlik 15,2 4,8 14,8 12 Ürünün Ucuza Alınmak İstenmesi 2,2 0,7 Pazarlama Alt Yapısının Olmayışı 2,2 4,8 1,9 2,8 Arz Fazlalığı-Ürün Bolluğu 4,3 7,1 9,3 7 İhracatın Az Olması 10,9 14,3 22,2 16,2 Devlet Desteğinin Yetersizliği 2,2 4,8 9,3 5,6 Ödeme Zamanında Sıkıntıların Olması 4,3 2,4 7,4 4,9 Çek Yasası Mağduriyeti 4,3 2,4 2,1 Kalitesiz Ürün 7,1 3,7 3,5 Pazarın Azalması 2,2 4,8 3,7 3,5 Bilgi Eksikliği 2,4 0,7 Üretici Örgütlenmesinin Eksikliği 2,4 0,7 Uygun Alıcı Bulunamayışı 1,9 0,7 Diğer Ürünlerle Rekabet 1,9 0,7 4. SONUÇLAR Turunçgiller içinde üretim ve tüketim yönüyle önemli farklılıklar gösteren portakal, Türkiye de önemli bir meyve grubunu oluşturmaktadır. Hem iç tüketim hem de dış ticaret açısından önemi artmaya devam etmektedir. Türkiye de portakal üretimi ve pazarlanması konusu pek çok sorunları ile beraber aynı zamanda her yıl gelişmeler de göstermektedir. Portakal üretiminin yaygın olarak yapıldığı alanlarda yürütülen bu çalışma ile elde edilen sonuçlar aşağıda belirtilmiştir. Bölgede yapılan çalışmalar özellikle her yörede farklı bir tür portakal yetiştiriciliğinde uzmanlaşarak yılın 12 ayında portakal arzının gerçekleştirilebileceği yönünde olup, üretilen ürünlerin böylelikle hem iç hem dış pazarda daha kolay ve daha rantabıl bir şekilde değerlendirilebileceği yönündedir. Bu anlamda yörede portakal üretimde standartlaşmayı sağlamak amacı ile düzenli bir üretim politikası geliştirilmeli ve üretim planlanması yapılmalıdır. Yapılan ve yapılacak desteklemelerde ürünün hedef alınması olumlu sonuçlar sağlayabilir. Portakal ürününün üretim ve pazarlamasına yönelik yaşanan sorunlar; Portakal üretimi yapan işletmeler portakal üretim tekniği açısından yeterli bilgi düzeyine sahip değildir. Bunun sonucu olarak üretim aşamasındaki bütün kültürel işlemlerde yanlış ve eksik uygulamalar söz konusudur. Yeni çeşitlerle bahçe tesisi ve modern meyvecilik uygulamaları yeterli düzeyde değildir. Üreticilerinin tarımsal girdi kullanım düzeyi yetersizdir. İşletme büyüklüğü artışına bağlı olarak, işletme başarısında artış gözlenmemiştir. Portakal pazarlamasında tüccarlar etkin rol oynamaktadır. Üreticiler bunlar karşısında örgütsüz olmanın verdiği dezavantajları taşımaktadır. Portakal fiyatları, üreticileri tatmin edecek seviyede değildir. Ürün bedellerinin alınmasında gecikmeler olmaktadır. Buna karşın girdi fiyat artışları, beklentilerin üzerinde olmaktadır. İşletmeciler bahçelerinin bakımında çoğunlukla komşuları ve ticari kimliği ön planda olan gübre ve ilaç bayilerinin önerilerine göre hareket etmektedir. Portakal ihracatının yeterli oranda olup olmamasına bağlı olarak, üretici gelirleri de etkilenmektedir. Portakalın dış ticaretindeki artışlar, ihracatçılara verilen desteklere bağlı olarak değişmektedir. Türkiye için portakalda, İspanya ve Mısır en önemli rakip ülke iken Rusya en önemli dış pazar konumundadır. 409

6 Bu sorunlara yönelik geliştirilecek çözüm önerileri şu şekilde belirlenmiştir. Portakal üretim tekniğini geliştirme konusunda, sık dikim, modern sulama tekniklerinin kullanımı, analizlere dayalı gübreleme uygulamaları, hastalık ve zararlılarla mücadele, modern alet-ekipman kullanımı ve yeni çeşitler hakkında üreticiler bilgilendirilmelidir. Bu amaçla, uygulanan yayım çalışmaları daha etkin ve yaygın hale getirilmelidir. İşletmelere üretim girdilerini sağlamada verilecek desteklerin yeniden düzenlenmesi ve artırılması gerekmektedir. Üretim tekniklerini geliştirmeye yönelik desteklemeler öne çıkmalıdır. Yetersiz sermayeli işletmelerin bu yöndeki kredi taleplerinin uygun koşullarda ve zamanında sağlanması, yeterli girdi kullanımında iyileşme sağlayacaktır. Küçük ölçekli işletmelerin daha da parçalanmaması için önlemler alınmalı, mevcut turunçgil alanlarının tarım dışı kullanımı önlenmelidir. Üreticilerin kendi örgütlerini kurmaları konusunda teşvik edilmesi gereklidir. Portakal üreticilerinin üretim ve pazarlama aşamasındaki sorunların çoğunluğu, örgütsüz olmaktan ve birlikte hareket edememekten kaynaklanan sorunlardır. Üretici birliklerinin kurulması ve iyi işlemesi yanında, üretici desteklerinin birlikler kanalıyla verilmesi sektöre canlılık getirecektir. Yeni çeşitler ile sezon uzatılarak kalite sorunlarını çözüme kavuşturulmalıdır. Yeni çeşitler ile sezonu uzatmak ve kalite sorunlarını çözüme kavuşturmak sektörün rekabet gücünü artıracaktır. Planlı ve programlı bir şekilde turunçgil üretimine geçilmeli ve turunçgil envanteri tam olarak çıkartılmalıdır. KAYNAKLAR Çiçek, A. ve Erkan, O Tarım Ekonomisinde Araştırma ve Örnekleme Yöntemleri. Gaziosmanpaşa Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları No: 12 Ders Notları Serisi No: 6 Tokat. Demirtaş, B., Türkiye de Limon Üretim Ekonomisi Ve Pazar Yapısı, Çukurova Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı, Doktora Tezi, s. 205, Adana. Durmuş, E. ve Yiğit, A Türkiye nin meyve üretim yöreleri. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 13 Sayı: 2 Sayfa: Taşdemir, H.A., Akkaya, F., Turunçgiller Raporu. Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı, Bitkisel Üretim Özel İhtisas Komisyonu, Meyvecilik Alt Komisyonu, DPT:2649- ÖİK:657, Ankara, 661s. Yamane, T Temel Örnekleme Yöntemleri. (Çevirenler: Alptekin Esin, Celal Aydın, M.Akif Bakır, Esen Gürbüzel) Literatür Yayınları: 53. Birinci Basım İstanbul. 410