Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 45, Mayıs 2017, s

Transkript

1 Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 45, Mayıs 2017, s Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date Yayınlanma Tarihi / The Publication Date Yrd. Doç. Dr. Ece DEMİRAY EROL Celal Bayar Üniversitesi,İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, ecehan.erol@hotmail.com Arş. Gör. İsmet GÜNEŞ Celal Bayar Üniversitesi,İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, ismet.gunes@cbu.edu.tr TÜRKİYE DE ENERJİ İTHALATI, EKONOMİK BÜYÜME VE CARİ AÇIK İLİŞKİSİ Öz Günümüzde, enerji sosyal ve ekonomik gelişmenin en temel girdilerinden birisi haline gelmiştir. Kömür, doğalgaz petrol vb. enerji kaynaklarının sınırlı olduğu gerçeği göz önünde bulundurulursa, enerji kaynaklarının verimli kullanılması gerekliliği yadsınamaz. Ülkelerin enerji kullanımı ile alakalı geleceği göz ardı etmeyen, sağlıklı ve kararlı politikalar üretmesi gerekmektedir. Büyük ölçekli sanayi tesislerinin üretim yapabilmesi için enerji vazgeçilmez bir üretim faktörü durumundadır. Büyümeye sağladığı katkı, enerjinin bir gelişmişlik ölçütü olarak kullanılmasına olanak sağlamıştır. Bu yüzden gelişmiş ülkeler enerji üretim ve tüketimine büyük önem vermektedir. Artan bu öneminden dolayı enerji tüketimi ve ekonomik büyüme arasındaki ilişki birçok çalışmaya konu olmuştur. Türkiye gibi enerji üretimi, enerji tüketimini karşılayamayan ülkeler için ise durum çok daha stratejik politikaların gerekli olduğunu göstermektedir. Bu çalışmada Türkiye de enerji tüketimi ve ekonomik büyüme arasındaki ilişki yılları arasında Johansen eş bütünleşme testi aracılığıyla incelenmiştir. Enerji tüketimi ve ekonomik büyüme arasında uygulanan pek çok ekonometrik analiz yanısıra, bu çalışmada ithalat ve cari açık değişkenleri ele alınmıştır. Yapılan analiz doğrultusunda değişkenler arasında durağanlık bulunmadığı için, seriler arasında ADF testi ile değişkenler arasında durağanlık sağlanmıştır. Analiz sonucunda, değişkenler arasında uzun dönemli bir ilişkinin var olduğunu, Johansen eşbütünleşme, etki-tepki ve varyans ayrışımı neticesinde enerji ithalatında meydana gelen artıştan GSYİH (büyüme) yüksek oranda

2 etkilediğini, enerji tüketimi arttıkça büyümede de artış meydana geleceği sonucuna varılmıştır. Anahtar kelimeler: Enerji ithalatı, ekonomik büyüme, cari açık ve Johansen eş bütünleşme analizi ENERGY IMPORT, ECONOMIC GROWTH AND CURRENT ACCOUNT DEFICIT RELATIONS IN TURKEY Abstract Recently, energy has become one of the most basic inputs of social and economic development. Considering that the energy resources like coal, natural gas and fuel (ect) are limited resources, it is hard to ignore the necessity of using them efficiently. All the countries need to produce healthy and determined energy policies which are not ignoring the future of energy usage. Energy is an indispensable product factor for the large scale industrial facilities and so developed and developing countries attribute a great importance to production and consumption processes of energy. Owing to this contribution on economic growth, energy has accepted as a development criteria. Because of the increasing importance of energy, the relationship in between energy consumption and economic growth has been examined by many researches. The situation is much harder for the countries which are not able to produce their own needs, like Turkey. They should to develop more strategic approaches to the energy issue. Energy consumption is one of social-economic development and economic growthin consumption of the come into existence. Energy alot of growth as a variable in the econometric analysis is performed as a result of the teritiary, we have added have made the current account deficit.these three variables to be created in Turkey is very important in energy policy. Our study is the result of growth in the current account deficit is not, It s also brought about an increase in the growth of energy consumption analysis of what will be the direction of causality. Energy consumption in Turkey between the years , the relationship between economic growth and current account deficit has been analyzed in accordance with co-integration test GİRİŞ Keywords: Energy import, economic growth, current account deficit and johansen cointegration analysis. Enerji, ekonomik ve sosyal yapı üzerinde doğrudan ve türev etkileri ile önemli bir çalışma alanı olarak sürekli gündemde kalan bir konu olmuştur. Üretimde çok büyük bir öneme sahip bir girdi olan enerji, maliyeti oluşturan unsurlar içerisinde de üzerinde önemle durulan bir değişkendir. Enerjinin özellikle gelişmekte olan ülkelerle beraber tüm ülkeler açısından meydana getirdiği maliyet bakımından büyüme ve cari denge üzerindeki etkisi oldukça önem arz etmektedir. Yenilenmeyen enerji kaynaklara ulaşım her tüketim sonrası artan maliyetler ile beraber bütçe dengesini ve cari açığı önemli ölçüde etkilemektedir. Sadece ekonomik ve siyasi bakımından değil kalkınma ve hayat standartlarının belirlenmesinde de enerji en temel faktörlerden biri konumundadır. Ekonomik kalkınma ve sanayi-

3 leşme süreci ise temel faktörlerinden olan enerjinin artan önemini doğrular niteliktedir. Bugünün dünyasında enerji tüketimi ve tüketim artışının seyri ülkelerin gelişmişlik düzeyleri konusunda temel göstergelerden biridir. Enerji kavram olarak, 1750 li yıllardan, sanayi devrimine ve daha sonra günümüze kadar insanlık tarihinin en önemli ihtiyaçları içerisinde yerini almıştır. Enerjinin birçok üretimlerde girdi olarak kullanılması ve üretimin arttırılması da enerjiye olan ihtiyacı desteklemektedir. Enerji tüketimi, enerji ihtiyacının tamamını kendi kaynaklarından sağlayamayan ülkeler gibi Türkiye de enerji ithalatının getirdiği cari açık problemleri 1970 petrol krizi ile gündeme gelmiştir petrol krizi ile birlikte enerji fiyatlarında meydana gelen yükseliş, Türkiye gibi petrol bakımından dışa bağımlı ülkelerde büyük krize yol açmıştır. Özellikle sanayi sektörü için enerjiye dayalı üretimlerde yüksek maliyetlerle karşılaşmıştır. Büyümenin reel olarak ifadesi üretimdeki artıştır. Üretim faktörünün motoru olan enerji tüketimi artan petrol fiyatları ile cari açığı da artırıcı etkiyi meydana getirmiştir. Bu çalışmanın amacı enerji ihtiyacının tamamına yakınını ithal ederek karşılayan bir ülke olan Türkiye nin için enerji ithalatı-cari açık ve büyüme arasındaki ilişkisini analiz etmektir. Çalışmada, sanayide üretim ana kaynağı olan enerjinin ülkenin kendi kaynakları ile karşılanamaması sonucu enerji ithalatını beraberinde getirmektedir. İlk olarak enerji ithalatı, cari açık ve büyüme arasındaki ilişkiler literatür çalışmaları kapsamında incelenmiştir. Analiz için metodolojye dayalı bu üç değişkenin yılları arası verileri dikkate alınarak gerçekleştirelecek ekonometrik model ifade edilmiştir. Son olarak verileri ekonometrik analizler sonucunda elde edilen sonuçlar yorumlanacak ve değerlendirme yapılacaktır ENERJİ İTHALATI, EKONOMİK BÜYÜME VE CARİ AÇIK ARASINDA Kİ İLİŞKİ Enerjide ihtiyacının çoğunu ithal ederek karşılayan ülkelerin önemli bir kısmında ekonomik büyüme, enerji ithalatı ve cari açık arasında pozitif yönlü ve derin bir korelasyonun varlığından söz etmek mümkündür. Reel büyüme sağlanması ancak üretim artışı ile mümkündür. Enerji ihtiyacında dışa bağımlı olan ülkeler ne kadar çok büyümek isterse enerji ihtiyacı da aynı şekilde artacaktır. Bu enerji ihtiyacı zamanla dış finansman olan bağımlılığı arttırmaktadır. Son dönemde ithalat içindeki payı gün geçtikçe artan enerjinin fiyat artışları döviz ihtiyacını arttırmakta ve yeterli döviz girdisine sahip olunmaması nedeniyle bir kısır döngü oluşturmaktadır. Endüstri devrimi ile meydana gelen makineleşme ve sanayi sektörünün hız kazanması, enerji kullanımında da artışı meydana getirmiştir. Sanayileşme ile beraber enerji ihtiyacını karşılamak için daha fazla enerji ithalatı yapılmıştır. Tüm ülkeler daha fazla büyümek ve kalkınmak için daha çok üretim ve ihtiyacı karşılamak için enerjiye ihtiyaç duymuşlardır. Enerji, sosyal ve ekonomik kalkınmanın gerçekleşmesi için üretim sürecindeki en temel girdidir. Enerji üretimi çok büyük maliyetler oluşturduğundan devlet tarafından teşvikler çok önem arz etmektedir. Devletin bu yönde yaptığı harcamalar ve enerji ithalatı ile oluşan toplam maliyetin cari açık açısından değerlendirmede bulunulmuştur. Ülkemiz enerji bağımlılığını en aza indirgeyebilmek için potansiyel araştırmaları yapılması son derece önemlidir. Fosil kaynaklarının kısıtlı olduğu ülkemizde yeni fosil kaynak sahalarının tespitinin yanı sıra alternatif enerji kaynaklarına da ilginin giderek arttığı bilinmektedir.

4 Bu anlamda Kalkınma Bakanlığı nın Bölgesel Gelişme Ulusal Stratejisi adlı çalışmasında da konunun önemine değinilmiştir. (KARAKUZULU ve diğ.) Türkiye de özellikle 1980 sonrasında nüfusun hızlı artması ve sanayileşmenin hız kazanması ile birlikte enerji ihtiyacı arttırmıştır. Türkiye kendi enerji ihtiyacını karşılayamayan ülkeler arasında yer almaktadır. Ülkenin artan enerji ihtiyacı ithalatı arttırmaktadır. Ekonominin gelişmesinde en önemli yapı taşı olan enerji kullanımı üretim artışı ile birlikte artmaktadır. Neolibaral politikalar sonucunda Türkiye nin daha fazla dışa açılımı gerçekleşerek sanayi ve hizmet sektörü önem kazanmıştır. Enerji ithalatının Türkiye açısından en büyük nedenlerden biri de yenilenebilir enerji kaynakları ve kullanımı bilinmeyen veya keşfedilmeyen enerji kaynaklarının kullanıma hazır hale getirilememesidir. Şekil 1: yıllar bazında Cari açık, Enerji ithalatı, Ekonomik büyüme 343 Şekil 1 de cari açık, enerji tüketiminin artışıyla oluşan enerji talebini karşılamak için ithal edilen enerji miktarını ve bu enerji tüketimi ile oluşan büyüme trendi görülmektedir. Cari açık açısından yılları arası en çarpıcı hareketin 1999, 2000 ve 2001 yıllarında oluştuğunu görülmektedir ve 2001 krizinin Türkiye de cari açıkta bir artış meydana getirmiştir. Enerji ithalatı açısından değerlendirildiğinde 2008 yılına kadar artış seyrinde devam ederken 2008 yılında sert bir düşüş yaşanmıştır. Tablo1: yıllar bazında Cari Açık, Enerji ithalatı, Enerji İthalatı ve İthalat Toplamı Yıllar Cari Açık ($) Enerji İthalatı ekonomik büyüme reel gsyih İthalat toplamı

5 Kaynak: DTM, TUİK 344 Tablo 1 incelediğinde yılları arası enerji ithalatın toplam ithalat içindeki payını görülmektedir. Tabloda 1990 den 1998 yılına kadar bir oran artış gözlemlenmektedir den itibaren tekrar düşüşe geçilmiştir. Bu durum Türkiye nin 1998 yılından itibaren enerji santralleri kurmaya başlaması ile enerji ithalatına olan ihtiyacın kısmen azalması şekinde açıklanabilir. Türkiye de artan enerji tüketimleri ile enerji ihracatının azlığından dolayı enerji ithalatında artışlar meydana getirmektedir. Enerji tüketimdeki artışlar büyümeyi meydana getirmekte bu da cari açığı arttırıcı bir unsur oluşturmaktadır. Bu çalışma da GSYİH da meydana gelen artışların enerji tüketimi üzerindeki etkisi ve tüketim artışlarının, enerji ithalatının cari açığı arttırıcı etkide bulunup bulunmadığı analizi gerçekleştirilecektir. 4. LİTERATÜR Akinlo (2008), Sahra Altı Afrika da yer alan 11 ülke için enerji tüketimi ile ekonomik büyüme arasındaki ilişkiyi Sınır Testi ve Granger Nedensellik testleri kullanarak incelemiştir. Sınır testi, 7 ülkede (Cote D Ivoire, Gambiya, Gana, Kamerun, Senegal, Sudan ve Zimbabwe) ekonomik büyüme ile enerji tüketiminin eşbütünleşik, Granger nedensellik testi ise Gambiya, Gana ve Senegal de çift yönlü bir ilişki olduğunu göstermiştir. Sudan ve Zimbabve de ekonomik büyüme, enerji tüketiminin Granger nedeni çıkarken Kamerun ve Cote D Ivoire da herhangi bir nedensellik bağıntısı bulunamamıştır. Demir(2013), Enerjide yüksek düzeyde dışa bağımlı olmanın ortaya çıkardığı en önemli maliyet ise yüksek cari açıklardır. Çalışmada VAR analizi kapsamında eş bütünleşme, hata dü-

6 zeltme modeli ve Granger nedensellik testi ile sanayi üretimi, cari açık ve enerji ithalatı arasındaki ilişkinin niteliği ve yönü analiz edilmeye çalışılmıştır. Elde edilen bulgulara göre Türkiye de nedenselliğin yönü kuramsal çerçeveye uygun bir biçimde sanayi üretim endeksi ve enerji ithalatından cari açığa doğru tek yönlü nedensellik biçiminde gerçekleşmiştir. Demirbaş vd (2009) da Türkiye üzerine petrol fiyatları ve cari açık üzerine analiz gerçekleştirilmiştir. Analiz yıllık verileri doğrultusunda ADF, eş-bütünleşme analizleri, VECM gerçekleştirilmiştir. Sonuç olarak, petrol fiyatların da meydana gelen artışın cari açığı artırıcı etki yaptığı sonucuna ulaşmışlardır. Enerji tüketimi ile ekonomik büyüme arasındaki nedensel ilişki teorik, ampirik ve politik açıdan son derece önem taşımaktadır (Odhiambo, 2009: 618). Bu ilişki ilk kez Kraft ve Kraft (1978) tarafından ABD ekonomisi için dönemi verileri kullanılarak tartışmaya açılmış ve söz konusu çalışmada nedenselliğin ekonomik büyümeden enerji tüketimine doğru gerçekleştiği sonucuna ulaşılmıştır. Değişen ve gelişen dünya koşulları ile birlikte enerji tüketimi ve enerji tüketiminin ekonomik yansımaları tüm ülkeler açısından ilgi odağı haline gelmiştir. Erdal vd. (2008), yaptıkları çalışmalarında enerji tüketimi ile reel GSMH arasındaki nedensel ilişkiyi Türkiye için dönemi verilerinden hareketle analiz etmişlerdir. Johansen eşbütünleşme ve Pair-wise Granger nedensellik testi sonuçları, ele alınan değişkenler arasında karşılıklı bir bağıntının bulunduğunu ortaya koymuştur. Hondroyiannis vd. (2002), Yunanistan da enerji tüketimi ve ekonomik büyüme arasındaki ilişkiyi dönemine ait verilerden hareketle vektör hata düzeltme modeli kullanarak aydınlatmaya çalışmışlardır. Ampirik bulgular, ele alınan değişkenlerin uzun dönemde eşbütünleşik olduklarını ve ekonomik büyümenin belirlenmesinde enerji tüketiminin önemli bir role sahip olduğunu ortaya koymuştur. 345 Jobert ve Karanfil (2007), Türkiye de enerji tüketimi ile gelir arasındaki ilişkiyi verilerini kullanarak hem genel hem de endüstri sektörü bazında ayrı ayrı analiz etmişlerdir. Johansen eşbütünleşme testi, gerek reel GSMH ile enerji tüketimi arasında gerekse endüstriyel enerji tüketimi ile endüstriyel katma değer arasında uzun dönemde herhangi bir ilişkinin bulunmadığını göstermiştir. Karagöl vd. (2007), Türkiye de ekonomik büyüme ile elektrik tüketimi ilişkisini dönemi için Sınır Testi Yaklaşımı ile analiz etmişlerdir. Seriler arasında eşbütünleşme ilişkisi tespit edilmiş ve kısa dönemde değişkenler arasında pozitif bir ilişki ortaya çıkarken uzun dönemde bu ilişki negatif çıkmıştır. Kar ve Kınık (2008), dönemi için toplam elektrik tüketimi, sanayi elektrik tüketimi ve mesken elektrik tüketimi ile ekonomik büyüme arasındaki ilişkiyi zaman serileri analizindeki gelişmeleri dikkate alarak incelemişlerdir. Johansen eşbütünleşme testi uzun dönemde toplam, sanayi ve mesken elektrik tüketimleri ile ekonomik büyüme arasında bir ilişkinin bulunduğunu, Vektör Hata Düzeltme Modeli de (VECM) nedenselliğin yönünün elektrik tüketimlerinden ekonomik büyümeye doğru gerçekleştiğini göstermiştir. Sadece mesken elektrik tüketimi ile ekonomik büyüme arasında çift yönlü bir nedensellik ilişkisinin var olduğu tespit edilmiştir.

7 Lise ve Montfort (2007), gelecekte yüksek oranlarda artış göstererek önemli seviyelere gelecek olan enerji tüketimi ve GSYİH serilerinin birbirleri ile ilişkisini test etmişlerdir dönemine ait yıllık verilerin kullanıldığı çalışmada eşbütünleşme ve vektör hata düzeltme modeli sonuçları, söz konusu değişkenlerin uzun dönemde birlikte hareket ettiklerini ve nedenselliğin de GSYİH dan enerji tüketimine doğru gerçekleştiğini göstermiştir. Odhiambo (2009), ekonomik büyüme ve enerji tüketimi arasındaki ilişkiyi verileri yardımıyla Tanzanya için analiz etmiştir. Sınır testi bulguları uzun dönemli değişkenlerin birlikte hareket ettiklerini, Granger nedensellik testi de enerji tüketiminden ekonomik büyümeye doğru tek yönlü bir bağıntının olduğunu ortaya koymuştur. Türkiye ekonomisi açısından da büyük önem taşıyan enerji tüketimi ve ekonomik büyüme ilişkisine yönelik olarak özellikle 2000 li yıllarda çalışmaların hız kazandığı görülmektedir. Bu çalışmalardan bazılarına aşağıda yer verilmektedir. Paul ve Bhattacharya (2004), enerji tüketimi ile ekonomik büyüme arasındaki nedensel bağıntıyı Engle-Granger eşbütünleşme ve standart Granger nedensellik testlerini kullanarak Hindistan için araştırmışlardır dönemine ait veriler, değişkenlerin karşılıklı etkileşim içinde olduklarını göstermiştir. Şengül ve Tuncer (2006), ticari enerji kullanımı, reel enerji fiyatları endeksi ve GSYİH arasındaki nedensellik ilişkilerini Türkiye nin dönemi yıllık verilerini kullanarak incelemişlerdir. Nedensellik sınamalarında Toda ve Yamamoto (1995) çalışmasına dayalı gecikmesi artırılmış VAR yöntemi kullanılmıştır. Sonuçta, ticari enerji kullanımından GSYİH ye doğru işleyen tek yönlü bir nedensellik ilişkisi bulunurken, reel enerji fiyatları ile GSYİH arasında iki yönlü ve reel enerji fiyatları endeksinden ticari enerji kullanımına doğru işleyen tek yönlü bir nedensellik ilişkisine rastlanmıştır. 346 Telatar ve Terzi(2009) nin Türkiye üzerine 1991:4-2005:4 dönemleri arasında üçer aylık verilerle analiz gerçekleştirilmiştir. Gerçekleştirilen ekonometrik çalışma da granger ve VAR analizi yapılmıştır. Büyüme oranından cari işlem dengesine doğru tek yönlü ve anlamlı bir nedensellik ortaya çıkarılmıştır. Tsani (2010) da Yunanistan üzerine gerçekleştirdiği zaman serisi çalışmasın da, dönemlerindeki veriler doğrultusunda granger nedensellik ve VAR analizi gerçekleştirilmiştir. Analizde sanayi sektörü, taşıma sektörü ve yerleşik bölgenin enerji tüketimlerine göre değerlendirme gerçekleştirilmiştir. Çalışmada ekonomik büyüme ve enerji tüketiminin ikili nedenselliğin meydana geldiğini ilişkin düşünceye katılmadığını, fakat toplam enerji tüketiminden reel GSYİH ya doğru nedenselliğin gerçekleştiğini ortaya çıkarmışlardır. Ulusoy (2006), Granger nedensellik tekniğini kullanarak enerji talebi ve büyüme arasındaki karşılıklı etkileşimi ortaya çıkarmaya çalışmıştır. Bu etkileşimi belirlemek amacıyla araştırmada petrol, elektrik ve doğal gaz bazında sektörel tüketimle ekonomik büyüme arasındaki ilişki ele alınmıştır. Elde edilen sonuçlar, her türlü enerji kaynağının büyümeyi doğrudan değil de yatırımların milli hasıla içindeki payının artırılması vasıtasıyla gerçekleştiğini göstermiştir. Aynı zamanda ekonomik büyümenin de enerji tüketimini artırdığı bulgusuna ulaşılmıştır. Yalta (2011) nın Türkiye üzerine yapılan çalışma da verileri ile eş- bütünleşme analizi uygulanılmıştır. Ek değişken olarak da istihdam değişkeni de eklenmiştir. Sonuç

8 olarak, enerji tüketimi ve GSYİH arasında nötr bir ilişki bulunmuştur. Literatür çalışmasında Erdal vd (2008) ve Yalta nın (2011) çalışmalarından yararlanılmıştır. Yanar (2011), yılları arasında Türkiye de enerji tüketimi, ekonomik büyüme ve cari açık ilişkisini eş bütünleşme testi doğrultusunda analiz edilmiştir. Elde edilen uygun sonuçlar doğrultusunda enerji tüketimi, ekonomik büyüme ve cari açık arasında uzun dönemli bir ilişkinin var olduğu Johansen eş bütünleşme analizi testi ile belirlenmiş vektör hata düzeltme modeli ile büyümeyi arttıkça enerji tüketiminde artış meydana geleceğini, enerji tüketiminde ki artış ise cari açığı arttırıcı etki yapacağı sonucuna varılmıştır. 5.METODOLOJİ VE VERİ Enerji ithalatı ve ekonomik büyüme arasında ki ilişki farklı nedenselliklerde ortaya çıkmıştır. Çalışma da mevcut iki değişkene ek olarak cari açık değişkenini de analizimize eklemiş bulunduk. Büyümenin enerji ithalatının nedeni olup olmadığı, enerji ithalatının da cari açığı artırıp arttırmadığı ve nedenselliklerin yönü çalışmada irdelenecektir. Bu değişkenler arasındaki ilişkileri yılları arasındaki örneklem kümesinden 24 gözlem kullanılarak yararlanılmıştır. Enerji ithalatı, ekonomik büyüme ve cari açık ilişkisinde, enerji ithalatı verisi Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı (ETKB) den bin TL olarak tanımlanmıştır. Ekonomik büyüme için, TUİK den reel GSYİH değerlerine bakılmıştır. GSYİH verisi, Dünya Bankasından 1998 yılı sabit fiyatlarla yararlanılmıştır. Cari açık verisi ise, TCMB den milyon $ olarak tanımlanmıştır. Bu çalışmada zaman serisi yöntemi kullanılarak testler yapılmıştır. Bu doğrultuda öncelikle serilerin düzeyde durağan olup olmadıkları test edilmiştir. Durağanlık için ADF test tekniği kullanılmıştır. Durağanlık testi sonucunda değişkenler arasında aynı düzeyde entegre oldukları için eş-bütünleşme analizi gerçekleştirilmiştir. Eş bütünleşme analizi doğrultusun da değişkenlerin kısa dönem şoklarda ki etkisi analiz edilerek vektör hata düzeltme testi uygulanmıştır ANALİZ Analiz edilen değişkenlerin durağan olmaması halinde uzun dönemli bir ilişkiden bahsedebilme, eş-bütünleşme bulgusunun elde edilmesine bağlıdır. Buna göre, değişkenler kısa dönemde farklı hareket edebilirler, ancak uzun dönemde denge ilişkisine yakınsamaktadırlar. Engle ve Granger (1987) bunun için değişkenlerin bütünleşme derecelerinin belirlenmesi gerekliliğinden söz eder. Durağan olmayan bir değişken, birinci farkı alındığında durağan hale geliyorsa birinci dereceden bütünleşik I(1) olmaktadır. n adet x değişkeni d dereceden bütünleşik ve β1x1t+β2x2t+.+ βnxnt=βxt dorusal gösteriminin (d-b) dereceden bütünleşik olduğu bir β=(β1,β2,,βn) vektörü bulunmakta ise, bu değişkenler eşbütünleşiktir denilebilir ve xt~ci(d,b) şeklinde ifade edilir (Bilgin ve Şahbaz, 2009: 184). Çalışmada birim kök testi olarak Genişletilmiş Dickey-Fuller (ADF) Testi uygulanılmıştır. Tablo 4 de gösterilen durağanlık sonuçları ADF test istatistiğine göre elde edilmiştir. Bu sonuçlara göre tüm değişkenler %5 düzeyde birim kök içermektedirler. Birinci farkları alınarak yapılan durağanlık sonuçlarında ise değişkenlerden GSYİH nın %5, Cari açık ve enerji ithalat

9 verisinin ise %1 düzeyinde durağandır. Bütün seriler birincil dereceden bütünleşiklerdir. Bu durum uzun dönemli denge ilişkisini gösteren eş bütünleşme analizi gerçekleştirilebilir. Tablo 2: ADF Dickey-Fuller Test Değişkenler Sabitli-Trendli Sabitli-Trendsiz 1.Dereceden Fark GSYİH (0) (0) (1) Cari açık (0) (0) (0) Enerji İthalatı (0) (0) (0) % Kritik Değerler % % *yüzde beş düzeyinde anlamlı **yüzde bir düzeyinde anlamlı Bu çerçevede değişkenler arasında VAR süreci işletilerek en uygun gecikme uzunluğu tespit edilmiştir. Buna göre 3 gecikme uzunluğu optimal gecikme uzunluğu olarak tespit edilmiştir. 3. Gecikme uzunluğu normal dağılıma sahip, otokorelasyon sorunu içermeyen en uygun gecikme uzunluğudur. Tablo 3: Johansen Eş Bütünleşme Eş Bütünleşme Vektör Sayısı İz Testi %5 Kritik Değer Prob. Hiç * En Fazla En Fazla Maksimum Öz Değer %5 Kritik Değer Prob.** Hiç * En Fazla En Fazla *Trace (iz) istatistiği 0.05 anlamlılık düzeyinde eş bütünleşik bir adet vektör bulunduğunu göstermektedir. 348 *En Büyük Özdeğer istatistiği 0.05 düzeyinde eş bütünleşik bir adet vektör bulunduğunu bize göstermektedir. Analiz doğrultusunda, r=0 hipotezi reddedilmekte, r 1 ve r 2 hipotezleri ise, reddedilmemektedir. Analiz sonucunda 0.05 anlamlılık düzeyinde bir adet vektörün bulunduğu, enerji ithalatı, GSYİH ve cari açık arasında uzun dönemli bir ilişkinin var olduğu sonucuna varılmıştır. Eş bütünleşme sonucunda oluşturulan Formül; MG = C+1.64E-06CA EN (4.5E-07) ( )

10 Uzun dönem vektörü GSYİH ile cari açık ve enerji tüketimi arasında elde edilen uzun dönem ilişkisinde pozitif yönlü bir ilişki ortaya çıkmıştır. Analize göre, GSYİH üzerine cari açığın etkisi bulunmakta fakat bu etki az olarak gerçekleşmektedir. Esas olarak GSYİH yı enerji ithalatı daha fazla etkilemektedir. 7. SONUÇ Yapılan bu çalışmanın amacı, Türkiye nin yılları arasında enerji ithalatı, ekonomik büyüme ve cari açık arasındaki ilişkiyi analiz etmektir.daha önce yapılan birçok çalışmada enerji tüketimi ve ekonomik büyüme arasında ilişki analizi yanısıra bu çalışma da enerji tüketiminin doğurduğu talep neticesinde enerji ithalatı, ekonomik büyüme değişkenlerine ek olarak cari açık ilişkisi de uygulamaya dahil edilmiştir. Analizi yapılan diğer çalışmalar gibi neo-klasik büyüme modeline dayandırılmıştır. Yapılan çalışma, daha önce yapılan çalışmalar içerisinde Soytaş ve sarı (2003), Chen vd (2007), Kar ve Kınık (2008), Yuan (2008),Mucuk ve Uysal (2009), Telatar ve Terzi(2009) ve Yanar (2011) de yapmış oldukları çalışmalar ile aynı sonuca ulaşırken literatür içerisinde bulunan diğer çalışmaları desteklememektedir. Yapılan analiz doğrultusunda değişkenler arasında durağanlık bulunmadığı için, seriler arasında ADF testi ile değişkenler arasında durağanlık sağlanmıştır. Enerji ithalatı, ekonomik büyüme ve cari açık olarak ele alınan değişkenler arasında uzun dönemli ilişki Johansen Eş bütünleşme testi doğrultusunda gerçekleştirilmiştir. Değişkenler arasında uzun dönemli ilişki ortaya çıkarılmıştır. Analiz sonucunda, değişkenler arasında uzun dönemli bir ilişkinin var olduğunu, Johansen eşbütünleşme, etki-tepki ve varyans ayrışımı neticesinde enerji ithalatında meydana gelen artıştan GSYİH (büyüme) yüksek oranda etkilediğini, enerji tüketimi arttıkça büyümede de artış meydana geleceği sonucuna varılmıştır. 349 Sonuç olarak cari açık ile GSYİH (büyüme ) arasında çift yönlü fakat zayıf bir nedensellik meydana gelmektedir. Enerji tüketimi artışı büyümeyi meydana getirmekte, büyüme artışı cari açığı artırmakta ve cari açıkta büyümeyi arttırmaktadır. Özet olarak yapılan çalışma da GSYİH, cari açık ve enerji ithalatı arasında pozitif yönlü bir etkileşim bulunmaktadır. Enerji ithalatında meydana gelen artışlar, büyümeyi de artıracaktır. Cari açıkta meydana gelen değişim ise büyümeyi etkileyecektir. KAYNAKLAR Akinlo, A. E. (2008), Energy Consumption and Economic Growth: Evidence From 11 Sub- Saharan Africa Countries, Energy Economics, 30, Altunç, Ö. F. (2008), Türkiye de Finansal Gelişme ve İktisadi Büyüme Arasındaki Nedenselliğin Ampirik Bir Analizi, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İİBF Dergisi, 3(2), Apergis, N., Payne, J., Menyah, K. ve Rufael, Y.W. (2010) On The Causal Dynamics Between Emissions, Nuclear Energy, Renewable Energy, And Economic Growth, Ecological Economics, Vol.69, Aytemiz, T. ve Şengönül A. (2008), Regression Tree Analysis of Effects of Energy Prices on Turkish Current Account Deficit, İktisat İşletme ve Finans, Sayı.23 (269),

11 Barışık, S. ve E. Demircioğlu (2006), Türkiye de Döviz Kuru Rejimi, Konvertibilite, İhracat- İthalat İlişkisi ( ), ZKÜ Sosyal Bilimler Dergisi, 2(3), Banos, R, Agugliaro, M., Montoya, G., Gil, C., Alcayde, A. ve Gomez, J. (2011), Optimization Methods Applied To Renewable And Sustainable Energy: A Review, Renewable and Sustainable Energy Reviews, Vol.15, BP Statistical Review of World Energy June 2012http:// 2012/statistical_review_of_world_energy_2012.pdf ( ) Berber, M. (2006), İktisadi Büyüme ve Kalkınma, Derya Kitabevi, 3. Baskı, Trabzon. Chang, T.H., Huang, C.M. ve Lee, M.C. (2009), Threshold Effect of The Economic Growth Rate on The Renewable Energy Development From A Change İn Energy Price:Evidence From OECD Countries, Energy Policy, Vol.37, Cosmia, C., Macchiatob, M. L., Mangiamelec, Marmoc, G., Pietrapertosaa, F. Ve Salviaa, M. (2003), Environmental And Economic Effects Of Renewable Energy Sources Use On A Local Case Study, Energy Policy, Vol.31, DPT, (2006), IX. Kalkınma Planı Enerji Özel İhtisas Komisyonu Raporu,Ankara. ( ) Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, Dünya da ve Türkiye de Enerji Görünümü, erji_gorunumu.pdf ( ) Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, (2011), Nükleer Santraller ve Ülkemizde Kurulacak Nükleer Santrale İlişkin Bilgiler, Nükleer Enerji Proje Uygulama Dairesi Başkanlığı, Yayın No1,Ankara. k_nukleer_santrale_iliskin_bilgiler.pdf ( ) Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, Yenilenebilir Enerji Genel Müdürlüğü, Hidrojen Enerjisi ( ) Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, Yenilenebilir Enerji Genel Müdürlüğü, Jeotermal Enerji 4&hn=&nm384 ( )) Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, Hidroelektrik Enerji Santralleri =hidrolik&bn=232&hn=&nm384 ( ) Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, Güneş Enerjisi ages&b=gunes&bn=233&hn=&nm=384&id=40695 ( ) Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, (2011), Türkiye Kömür İşletmeleri Kurumu Linyit Sektör Raporu, Ankara. Erdal, G., H. Erdal ve K. Esengün (2008), The Causality Between Energy Consumption and Economic Growth in Turkey, Energy Policy, 36,

12 Gbadebo, O. O. ve C. Okonkwo (2009), Does Energy Consumption Contribute to Economic Performance? Empirical Evidence from Nigeria, Journal of Economics and International Finance, 1(2), Granger, C. W. J. (1969), Investigation Causal Relationships by Econometric Models and Cross-Spectral Methods, Econometrica, 37. Güneş, Ş. (2007), İmalat Sektöründe Verimlilik ve Reel Ücret İlişkisi: Bir Koentegrasyon Analizi, Celal Bayar Üniversitesi İ.İ.B.F. Yönetim ve Ekonomi Dergisi, 14(2), Hondroyiannis, G., S. Lolos ve E. Papapetrou (2002), Energy Consumption and Economic Growth: Assessing The Evidence from Greece, Energy Economics, 24, Jobert, T. ve F. Karanfil (2007), Sectoral Energy Consumption by Source and Economic Growth in Turkey, Energy Policy, 35, Kar, M. ve E. Kınık (2008), Türkiye de Elektrik Tüketimi Çeşitleri ve Ekonomik Büyüme Arasındaki İlişkinin Ekonometrik Bir Analizi, Afyon Kocatepe Üniversitesi, İ.İ.B.F. Dergisi, X(II), Karagöl, E., E. Erbaykal ve H. M. Ertuğrul (2007), Türkiye de Ekonomik Büyüme ile Elektrik Tüketimi İlişkisi: Sınır Testi Yaklaşımı, Doğuş Üniversitesi Dergisi, 8 (1), Karakuzulu, Z., F. ARICİ ve M. DUMANSIZOĞLU (2017), Doğu Anadolu Bölgesi nin Biyogaz Enerji Potansiyeli The Journal of Academic Social Science, Yıl: 5, Sayı: 39, Ocak 2017, s Lise, W. ve K. V. Montfort (2007), Energy Consumption and GDP in Turkey: Is There A Co- Integration Relationship?, Energy Economics, 27, Odhiambo, N. M. (2009), Energy Consumption and Economic Growth Nexus in Tanzania: An ARDL Bounds Testing Approach, Energy Policy, 37, Paul, S. ve R. N. Bhattacharya (2004), Causality Between Energy Consumption and Economic Growth in India: A Note on Conflicting Results, Energy Economics, 26, Pekkaya, S. ve A. Tosuner (2004), Türkiye Ekonomisinin Temel Dinamikleri Işığında 2000 Yılı Enflasyonu Düşürme Programına Eleştirel Bir Yaklaşım: Dönemine Yönelik Bir VEC (Vector Error Correction: Vektör Hata Düzeltme) Modeli Denemesi, 2004 Türkiye İktisat Kongresi, İzmir. Sarı, A. (2008), Parasalcı Görüşe Göre Türkiye de Ödemeler Bilançosu Dengesinin Sağlanmasında Otomatik Denkleşme Mekanizmalarının Etkinliği, C.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 9(2), Şengül, S. ve İ. Tuncer (2006), Türkiye de Enerji Tüketimi ve Ekonomik Büyüme: , İktisat İşletme ve Finans, 21(242), Taban, S. (2008), İktisadi Büyüme Kavram ve Modeller, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara. Tarı, R. (2008), Ekonometri, Kocaeli, Kocaeli Üniversitesi Yayını, ISBN (Yayın) No: TCMB; Elektronik Veri Dağıtım Sistemi, ( )

13 Tonus, Ö. (2005), Genişleyen Avrupa Birliği nin Enerji Politikaları Kapsamında Türkiye nin Yeri ve Önemi, İktisat İşletme ve Finans, Eylül 2005, Tugcu, C. T., Ozturk, I. ve Aslan A. (2012), Renewable And Non-Renewable Energy Consumption And Economic Growth Relationship Revisited: Evidence From G7 Countries, Energy Economics, Vol. 34, TÜİK; İstatistikler, ( ) Türkiye Atom Enerjisi Kurumu, (2000), Sürdürülebilir Kalkınma ve Nükleer Enerji, Ankara. Türkiye Kömür İşletmeleri Kurumu Sektör Raporu, (2010), Ankara University of California Prep, (2009), Non-Renewable Energy Sources, ( ) ( ) Ulusoy, V. (2006), Ekonomik Büyüme ve Enerji Tüketimi: Bir Ekonometrik Uygulama, I. Ulusal Türkiye de Enerji ve Kalkınma Sempozyumu, İstanbul. Ültanır, M.Ö. (1998), 21. Yüzyıla Girerken Türkiye nin Enerji Staretejisinin Değerlendirilmesi, İstanbul, TUSİAD Yayın No 98-12/239. Wolfram, C., Shelef, O. ve Gertler, P. (2012), How Will Energy Demand Develop in The Developing World NBER Working Paper Series, Working Paper No.17747, ( ) Yildirim, E., Sarac, S. ve Aslan, A. (2012), Energy Consumption And Economic Growth in The USA:Evidence From Renewable Energy, Renewable and Sustainable Energy Reviews, Vol.16,