Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 45, Mayıs 2017, s

Transkript

1 Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 45, Mayıs 207, s Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date Yayınlanma Tarihi / The Publication Date Lokman GÖZCÜ International Burch University, Türk Dili ve Edebiyatı Öğretmenliği Bölümü, Doktora Öğrencisi lokmangozcu@hotmail.com Doç.Dr. Ali Rıza ÖZUYGUN International Burch University, Türk Dili ve Edebiyatı Öğretmenliği Bölümü, Öğretim Üyesi a.riza.ozuygun@ibu.edu.ba İsmet SELİNCEK International Burch University, Türk Dili ve Edebiyatı Öğretmenliği Bölümü, Yüksek Lisans Öğrencisi ismetslnck@gmail.com BÂKİ NİN CÂNÂ REDİFLİ GAZELİNİN ŞERHİ VE YAPISALCILIK AÇISINDAN İNCELENMESİ Öz Bu çalışmanın amacını, Kanuni devrinde dönemin en büyük şairi sayılarak kendisine Sultânü ş-şuarâ unvanı verilmiş, namı ve eserleri Anadolu ve Rumeli nin dört bir yanına yayılmış, Hindistan a kadar adını duyurmuş olan Bâkî nin Cânâ redifli gazelinin şerhi ve ardından yapısalcılık bakımından incelenmesi oluşturmuştur. Yirminci yüzyıl ile birlikte dil ve edebiyat dünyamıza giren yapısalcılık, modern tarzda metin inceleme yöntemidir. Klasik Türk edebiyatı metinleri geleneksel şerh yöntemlerinin dışında yapısal olarak incelendiğinde şekil, içerik, anlam ve sanatsal değer bakımından daha açıklayıcı ve anlaşılır olacaktır. Bu açıdan çalışmada, Bâkî nin Cânâ redifli gazeli bu hedef doğrultusunda incelenmiş, sanat ve estetik değeri saptanmıştır. Anahtar kelimeler: Bâkî, Yapısalcılık, Klasik Şerh, Gazel, Klasik Türk Edebiyatı, Cânâ

2 THE COMMENTARY OF BÂKÎ'S GHAZEL WITH THE RHYME OF "CÂNÂ" AND ITS EXAMINATION IN TERMS OF CONSTRUCTIVISM Abstract The aim of this study is to comment on and analyze Bâkî's ghazel with the rhyme of "Cânâ" in the context of constructivism. Considered to be the greatest poet of the Kanuni period, Bâkî and his works were known all around Anatoli and Rumelia, and reaching even India. Introduced to the world of language and literature in 20th century, constructivism is a modern method of text analysis. When classical Turkish literature texts are analyzed using methods other than that of traditional commentary, they become more explanatory and intelligible in terms of structure, content, meaning and artistic value. In this respect, in this study, Bâkî's ghazel with the rhyme of "Cânâ" has been analyzed accordingly and its artistic and aesthetic value has been determined. Keywords: Bâkî, Constructivism, Classical Commentary, Ghazel, Classical Turkish Literature, Cânâ 368 Giriş On altıncı yüzyılın ve Türk edebiyatının en büyük şairlerinden biri olan Bâkî, İstanbul da doğmuştur. Asıl adı Mahmud dur. 526 yılında dünyaya gelmiştir. Babası Fatih Camii müezzinlerinden Mehmed Efendi adında bir zat olup hac vazifesini yerine getirirken 566 da vefat etmiştir. Bâkî, fakir bir ailenin çocuğudur (Kınalızade Hasan Çelebi, Tezkiretü ş-şu arâ). Babası Bâkî yi küçük yaşta sirâc çırağı yapmıştır. Lakin Bâkî, zekâsı ve okuma isteği sayesinde medreseye kabul olmuştur. Burada kısa sürede kendini gösteren Bâkî, devrin tanınmış müderrislerinden ders almıştır (İpekten, 2007: ). Bâkî, gençliğinden itibaren yaşadığın devrin en çok sevilen şairi olmuş ve Türkçe konuşulan bütün çevreler tarafından tanınmış, hatta Rum Sultânü ş-şu arâsı diye adlandırılmıştır. Bâkî den bahseden bütün kaynaklar onu daima saygıyla anıp övmüşlerdir. Hasan Çelebi ye göre Osmanlı ülkesinde o ana kadar ona benzer bir şair yetişmemiş ve onun şiiri kadar güzel bir şiir yazılmamıştır. Bâkî kasidelerinde de ünlü olmasına rağmen devrinde gazel şairi olarak anılır. Hatta Nedim bir beytinde Bâkî için; Hâletî evc-i rubâîde uçar ankâ gibi Olamaz ammâ gazelde Bâkî vü Yahyâ gibi demiş ve onun Klasik Türk şiirinde gazel şairi olarak tanındığını söylemiştir. Bâkî nin şiir özellikleri 5. yy. ve 7. yy. arasında bir köprü vazifesi görmektedir. Rind bir şair olan Bâkî, felekten ve bahtından şikâyetçidir. Şiirlerinde tasavvufa çok az rastlanan Bâkî, yaşadığı dünyanın gerçeklerini yansıtır; beşerî, gerçek dünya aşkından bahseder. Bâkî nin şiirindeki önemli özelliklerinden biri de nazım diline İstanbul Türkçesini getirmesidir (İpekten, 2007: 6-30).

3 Divan şiiri günümüzde birçok insan tarafından tam olarak anlaşılamamaktadır. Klasik Türk edebiyatı, Osmanlı İmparatorluğu ile birlikte devletin büyüklüğüne yakışır bir şekilde edebi eserler üretmiş ve bu bağlamda geleceğe büyük bir miras bırakmıştır. Bırakılan bu miras tüm yönleriyle araştırılıp topluma kazandırılmayı beklemektedir. Bu çalışmanın amacı Bâkî nin bir gazelini tüm yönleriyle ele alıp inceledikten sonra toplum tarafından daha çok anlaşılmasını sağlamak ve bu büyük mirasa küçücük bir katkıda bulunmaktır. Bu çalışmaya konu olan şair asıl ününü divanından almıştır (Şentürk ve Kartal, 200: 323). Ölümünden otuz yıl öncesine yakın basılan divanının günümüze dek birçok nüshası yazılmıştır. Bu nüshalar Türkiye ve Avrupa kütüphanelerinde bulunmaktadır. Prof. Dr. Sabahattin Küçük, Bâkî divanı üzerinde en kapsamalı bilimsel çalışmayı yapmıştır. 2 yazma nüshasını karşılaştırarak hazırladığı bu çalışma 994 te yayın hayatına girmiştir (Mengi, 200: 72, 73). Bu çalışmada iki ayrı şerh yöntemi kullanılmış (Klasik, yapısalcı) ve gazel her yönüyle ele alınıp incelenmiştir. Klasik şerhin yanında şiirin kelime-mana ilişkileri eş ve art zaman düzleminde yapısal olarak yorumlanmıştır. Geçmişten günümüze kadar gelen edebiyat metinleri yaygın olarak klasik şerh yöntemiyle açıklanmıştır. Şerh: yorumlama, bir metnin zor anlaşılan, anlaşılması kolay olmayan kısımlarını açıklamak, anlaşılır hale getirmek, çözmek ve genişleterek herkes tarafından anlaşılmasını sağlamaktır. Şerh etmek / eylemek, bu işin fiili olarak kullanılmıştır (Karataş, 20: 540). Modern şerh yöntemleri (yapısalcılık) ise kelimelerden hareketle bütüne ulaşmayı hedefleyen ve metnin kılcallarına kadar inerek çeşitli matematiksel olgularla metni anlamlandırmaya çalışan bir sistemdir. Edebi metinler, okur tarafından daha iyi anlaşılabilmesi için bu iki yöntemle de ele alınmalıdır. 369 Gelişen bilim dünyamız ile yapısalcılık 20. yy. da F. de Saussure tarafından ortaya çıkarılmıştır. Saussure, dili dilbiliminin alan içerisinde toplumsal bir olgu olarak görmüş ve diğer bilimlerle olan ilişkisini araştırmıştır. Ona göre dili eş zamanlı olarak incelemek gerekmektedir. Dil bilimci, olayları nesnel bir biçimde, hiçbir şeyi dışlamadan ve taraf tutmadan çözümlemelidir. Dil bir dizgedir sözüyle özetlenebilecek bu yeni akımın en belirgin özelliği dili bir yapı, bir dizge olarak ele almasıdır (Kıran, 200: 4). Yapısalcılık; edebiyatta, dil incelemelerinde, kültür araştırmalarında ve tüm anlatım metinlerinde uygulanabilmektedir. Merkeze kelimeleri alıp bir yapı oluşturan ve buradan sonuca ulaşmaya çalışan bir yaklaşımdır (Cevizli, 999: 95). Türk edebiyatında bu tarz konulara ilk olarak Tahsin Yücel ve Süheyla Bayran değinmiştir. Bir edebiyat metninin ontolojik olarak incelenme sürecini ve yöntemlerini şu şekilde belirtmişlerdir: Bir sanat eseri değişik dönemlerde veya değişik açılardan bakıldığında değişik bildiriler sunmaktadır. Okur sürekli değişken olduğundan, farklı açıklamalar mümkündür. Bu açıklamalar kendi içerisinde tutarlı ise normaldir. Nesnellik açıklamanın bildirisinde değil iç düzenindedir. Edebiyat bilimi metnin taşıyabileceği bütün bildirileri veya tek doğru bildiriyi aramaz; sanat eserinin sanat özelliklerini, sanatçının bilinçli çabasını göstermeyi amaçlar. Aranılan şey eserin iç düzeni, her sanatçının özel dizgesi, belli bir dönemin sanat duyarlığı, geleneği eğilimleridir. Bu iş yapılırken tekrarlar, paralellikler, mısra uzunlukları, cümle unsurlarının sıralanmaları, birbirleriyle ilişkileri, cümlelerin yapıları, tek tek kelimeler, onların

4 cinsleri, özellikleri, her türlü ses tekrarı göz önüne alınır. Bunlar ne istatistikçi bir anlayışla ne de eski retoriğin yaptığı gibi, yapı çerçevesinden koparılarak ele alınmalıdırlar. Aksine içinde bulundukları bütünün parçaları, bir dizgenin öğeleri diye gözden geçirilmelidirler. (Kortantamer, 2004: 63) Dilçin e (200) göre, divan şiiri açıklanırken yapısal yöntemin tüm olanaklarından faydalanılmalıdır. Klasik Türk edebiyatı metinleri gerek dönem gerekse şiir özellikleri bakımından oldukça zengin ve geniş olduğundan açıklanmaya muhtaçtır. Bu sebepten çalışmada şairler sultanı olarak anılan Bâkî nin cânâ redifli gazelinin Klasik şerhi yapıldıktan sonra yapısalcılık bakımından incelenmesi oluşturmaktadır.. Bâkî nin Gazelinin Günümüz Türkçesine Çevrisi ve Şerhi ازدلن شاه عشقڭ بندۀ فرمانيوز جاان حمبت ملكينڭ سلطان عاليشانيوز جاان Ezelden şâh-ı aşkun bende-i fermânıyuz cânâ Mahabbet mülkinün sultân-ı âlî-şânıyuz cânâ حساب لطفڭ آ بني تش نه دللردن دريغ اي مته بو دش تڭ ابغرى ايمنش اللۀ نعامنيوز جاان Sehâb-ı lutfun âbın teşne-dillerden dirîg itme Bu deştün bağrı yanmış Lâle-i Nu mânıyuz cânâ 370 زمانه بزده كوهر زسدوكيچون دخلراش ايلر آنڭچون ابغرمز خوندر معارف اكنيوز جاان Zamâne bizde gevher sezdügiçün dil-hırâş eyler Anun-çün bagrumuz hûndur ma ârif kânıyuz cânâ مكدر قيلمسون كرد كدورت چشمۀ جاىن بيلورسني آ ب روى ملكت عامثنيوز جاان Mükedder kılmasun gerd-i küdûret çeşme-i cânı Bilürsin âb-ı rûy-ı milket-i Osmânîyüz cânâ هجاىن جام نظمم شعر ابىق كيىب دور ايلر بو بزمڭ مشدى بزده جامئ دورانيوز جاان Cihânı câm-ı nazmum şi r-i Bâkî gibi devr eyler Bu bezmün şimdi biz de Câmî-i devrânıyuz cânâ (Küçük, 988: 78)

5 . Ezelden şâh-ı aşkun bende-i fermânıyuz cânâ Mahabbet mülkinün sultân-ı âlî-şânıyuz cânâ (Ey sevgili! Biz ezelden beri aşk sultanının emirlerinin kulu kölesiyiz, sevgi ülkesinin anlı şanlı yüce sultanıyız.) Bâkî, bu beyitte kendisini hem köleye hem de sultana benzetmiştir. Sevgi ülkesinde sultan kadar kölenin de değeri çoktur. Hatta bazen kölenin derecesi sultandan da daha yüksekte olur. Beyitte bende ve sultan kelimeleri tezat; şâh-bende-fermân-mülk-sultan- âlîşân gibi kelimelerle de tenasüp yapılmıştır. Bâkî, beyitte bende-i fermânıyuz derken aşk sultanının buyruğuna ezelden beri uyarız demiştir. Bâkî, ezelden kelimesiyle kalu beladan yani ruhlar âleminden beri âşık olduğunu söylemektedir (ipekten, 2007: 77). 2. Sehâb-ı lutfun âbın teşne-dillerden dirîğ itme Bu deştün bagrı yanmış Lâle-i Nu mânıyuz cânâ (İyilik bulutunun suyunu, susamış gönüllerden esirgeme. Biz bu çölün bağrı yanmış lâle-i nu mânıyuz, ey sevgili!) Bağrı yanmak bağrın acı çekmesi ve yanarak kararması anlamlarıyla kullanmasıyla tevriye yapılmıştır. Lâle-i nu mânın ortası kara olması ve susuz yerde yetişmesinden dolayı ona bağrı yanık denmiştir. Beyitte âşıkları, teşne-diller, ve lâle-i nu mân kelimeleriyle anlatarak istiare yapılmış, ayrıca lutf, sehâb a benzetilerek teşbihte bulunulmuştur (ipekten, 2007: 78). Divan şiirinde sevgili; vefasız ve sevgisine güvenilmezdir. Âşıklara acı ve ıstırap vermesi, sevgilinin en büyük özelliğidir. Sevgilinin âşıklara iyilik bulutunun suyunu vermesi, onlar için en büyük lütuf olur. 3. Zamâne bizde gevher sezdüğiçün dil-hırâş eyler Anun-çün bagrumuz hûndur ma ârif kânıyuz cânâ (Felek, bizde cevher sezdiği için gönlümüzü tırmalar. Onun için bağrımız kan içindedir, biz bilgi madeniyiz, ey sevgili!) Beyitte Bâkî bağrını yakut madenine benzetmiştir. Elmas, zümrüt ve yakut gibi değerli taşlar toprağın altında bulunur ve bunlar maden ocakları kurularak çıkarılır. Bâkî nin bilgisi ve irfanı maden ocaklarındaki cevherler gibidir. Bâkî yaşamında çektiği acıları, ıstırapları ve başkaları tarafından içindeki cevheri çıkartmak için göğsünün parçalanmasını anlatarak hüsn-i ta lil yapmıştır. Beyitte zamâne kelimesi, o zamanda yaşayan insanları anlatarak mecaz-ı mürsel yapılmıştır (ipekten, 2007: 79). 4. Mükedder kılmasun gerd-i küdûret çeşme-i cânı Bilürsin âb-ı rûy-ı mülket-i Osmânîyüz cânâ (Gam, keder tozu can pınarımızın suyunu bulandırmasın. Bilirsin sen de biz Osmanlı memleketinin yüzü suyuyuz -şerefiyiz- ey sevgili!) Bu beyit, Bâkî nin kendisini övdüğü beyittir. Kendisine Osmanlı ülkesinin yüzsuyuyuz derken hem büyük bir şair olduğunu hem de yabancı şairlere karşı Osmanlı ülkesinin yüzünü ağartırız demek istiyor ve bunu söylerken de kendisinden oldukça emindir. Beyitte mükedder ve küdûret kelimeleriyle iştikak yapılmış, ayrıca bu kelimeler bulanıklık, tasa-kaygı anlamlarıyla da tevriyeli kullanılmıştır (İpekten, 2007: 80). Yukarıda da bahsedildiği gibi Bâkî, bu beyitte 37

6 kendisini ve Osmanlı ülkesini çokça övmüştür. Bundan dolayıdır ki, kendisine dokunulmamasını istemiştir. Bunun bahanesiyle de sevgilisinden ilgi beklemiştir. 5. Cihânı câm-ı nazmum şi r-i Bâkî gibi devr eyler Bu bezmüñ şimdi biz de Câmî-i devrânıyuz cânâ (Benim şiirimin kadehi, Bakî nin şiiri gibi dünyayı dolaşır. Şimdi biz de bu mecliste bu devrin Câmî siyiz, ey sevgili!) Câmî, İran da yetişmiş, 5. yüzyılda devrin en büyük şair ve âlimlerdendir. Fatih Sultan Mehmet tarafından İstanbul a getirilmiştir. Kendisi hem bilgisinden hem de sanatından dolayı devrinde çok tanınmış ve herkes tarafından saygı görmüştür. Beyitte Bâkî, kendisini Câmî ye benzeterek övmüş; Câmî, nasıl kendi devrinde büyük şair ise, Bâkî de kendisini devrin büyük şairi olarak görmüştür. Beyitte cihan bezme, nazım kadehe benzetilerek teşbih yapılmıştır. Devran kelimesi hem devir anlamında hem de kadehin dönmesi şeklinde tevriyeli kullanılmıştır. Câm, bezm, devr, devran kelimeleri tenasüp sanatını oluşturmuştur. Ayrıca kendisini mahlasından ayırarak tecrid yapmıştır (İpekten, 2007: 8). 2. Gazelin Yapısalcılık Açısından İncelenmesi 2.. Nazım Şekli: Gazel Gazel, Klasik Türk Edebiyatı nda en çok itibar edilen, kullanılan ve sevilen bir nazım şeklidir. Beyit sayısı 4-5 arsında değişir. Arap, Fars ve Türk Edebiyatı nda çokça kullanılan gazel kelimesinin lügat anlamı, kadınlar için söylenen güzel ve aşk dolu sözler olarak bilinmektedir. Dört beyitli ve on beş beyti geçen gazellerin sayısı çok azdır. Gazeller genellikle 5, 7, 9, gibi tek sayılı beyitlerle yazılmış ama en çok 5-7 beyitli gazeller tercih edilmiştir (Karataş, 20: 205). Bâkî nin ele aldığımız bu gazelinde beyit sayısı 5 tir. Prof. Dr. Sadeddin Nüzhet Ergun (935) Bâkî divanında toplam 556 gazel olduğunu söylemiştir. Prof. Dr. Sebahattin Küçük (988) ise hazırlamış olduğu divanda 548 gazel tespit etmiştir. Bu gazellerin yarısından fazlası beş beyitten oluşmaktadır Gazelin Ses İncelemesi Vezin Bâkî nin cânâ redifli gazeli aruz vezninin Hezec bahrinde mefâ îlün mefâ îlün mefâ îlün mefâ îlün kalıbıyla yazılmıştır. Hezec bahrinde bulunan bu aruz kalıbı Klasik şiirimizde şairler tarafından en çok kullanılan kalıp özelliği taşımaktadır. Özellikle de kaside, gazel, kıt a ve şarkılar bu kalıpla yazılmıştır. Bâkî 6 kaside, 98 gazel, 3 tahmis ve kıt a yı bu kalıpla yazmıştır (İpekten, 999: 66) İmale Arapça da imale: uzatma, çekme, bir tarafa eğme anlamlarına gelmektedir. Aruz terimi olarak ise kelimeyi aruz ölçüsüne uydurmak için kısa hecenin uzatılmasına denmiştir (İpekten, 999: 43). İncelediğimiz bu gazelde on iki tane imale bulunmaktadır. Gazelin ilk beytinin ilk mısraında bende-i kelimesinin son hecesi imale, ikinci beytinin birinci mısraında sehâb-ı kelimesinin son hecesi ve aynı beytin ikinci mısraında lâle-i nu mân kelimesinin üçüncü hecesinde imale, üçüncü beytin birinci mısraında zamâne kelimesinin son hecesi ve aynı mısraında sezdügiçün kelimesinin üçüncü hecesi imale, dördüncü beytin birinci mısraında gerd-i kelimesinin ikinci hecesi ve çeşme-i cânı kelimesinin terkip -i si imale, dördüncü beytin ikinci mısraında rûy-ı kelimesinin ikinci hecesi ve mülket-i kelimesinin son hecesi imale, beşinci 372

7 beytin birinci mısraında cihânı kelimesinin son hecesi ve gibi kelimesinin ikinci hecesi imale, beşinci beytin ikinci mısraında biz de kelimesinin ikinci hecesi ve aynı mısrada Câmîi kelimesinin son hecesinde imale yapılmıştır Zihaf İmalenin tersidir. Uzun okunması gereken heceyi aruzdan dolayı kısa okumaya zihaf denir. Edebiyatta zihaf, imale kadar sık bulunmaz. Türkçenin daha çok kısa hecelere meyilli oluşundan dolayı şairler kullandıkları Farsça ve Arapça kökenli uzun heceli kelimeleri aruz kalıbına uydurmak için bazen başvurdukları uzun hecenin kısaltılmasına denmektedir (Pala, 20: 493). Bu gazelde şair iki yerde zihafa düşmüştür. Gazelin dördüncü beytin ikinci mısraında Osmânîyüz kelimesindeki nî hecesi ve gazelin beşinci beytin ikinci mısraında Câmî kelimesindeki mî hecesi kısa okunarak aruza uydurulmak için zihaf yapılmıştır. Birçok divan şairi aitlik eki olan î lerde Türkçenin etkisinden dolayı zaman zaman zihafa düşmüşlerdir. Bu durumdan Bâkî gibi büyük bir divan şairi de zihafa düşmekten kurtulamamıştır Ulama Kelime alamı ulaştırma, birleştirme olan ulama; aruzda kelimelerin birlikte okunması ve iki kelimenin birleşmesine denir (İpekten, 999: 40). Sonu ünsüz ile biten bir kelimeden sonra gelen kelimenin ünlü ile başlaması ve bu kelimelerin birleşik bir biçimde okunması ulamayı gerçekleştirmiş olur. Ulamada yeni bir hece oluşmaz, ancak hecenin bölünüşünde değişiklik meydana gelir (Pala, 20: 472). 373 Gazelin ikinci beytinin birinci mısraında lutfun âbın, aynı beytin birinci mısraında dirîğ itme, üçüncü beytin birinci mısraında dil-hırâş eyler, beşinci beytin birinci mısraında devr eyler kelimeleri arasında ulama yapılmıştır. Yukarıdaki açıklanan aruz özellikleri aşağıdaki grafikte gösterilmiştir. Grafik: Gazeldeki Aruz Vezni Unsurlarının Dağılımı beyit 2. beyit 3. beyit 4.beyit 5.beyit Ulama İmâle Zihâf Ulama İmâle Zihâf Kafiye ve Redif Yazılışları aynı ama anlamları farklı olan, en az iki dizenin sonunda tekrarlanan, ses benzerliklerine kafiye denir. İster nesir ister nazım olsun metinde bir ahenk olması gerekir. Bu ahengi şiirde genelde vezin ve kafiye sağlar (Pala, 20: 249). Redif ise, yazılışları ve anlamları aynı olan, mısra sonlarındaki ses benzerliklerine denir. Divan şiirini ahenk bakımından daha zengin hale getirmek için redif ayrılmaz bir unsur olmuştur. Redif, anlam ve yazılışları aynı

8 olduğundan dolayı bulunması kolay olur. Aynı zamanda kafiyenin de bulunmasında yardımcı olur. Divan şiirinde redif, kafiyeden sonra gelir (Pala, 2002: 4-42). İncelediğimiz bu gazelin kafiye örgüsü: aa, ba, ca, şeklindedir. Bu kafiye örgüsü aynı zamanda Klasik Türk Edebiyatı nda gazel nazım şeklinin genel kafiye örgüsüdür. Gazelin; fermân, âlî-şân, lâle-i nu mân, kân, Osmân, devrân kelimelerindeki -ân hecesi kafiyeyi oluşturmaktadır. Kelimelerdeki -â sesi uzun ünlü olduğundan dolayı -ân hecesi zengin kafiyedir. Kafiyedeki kelimelerin i tek heceli, 4 ü iki heceli, i üç heceli ve geriye kalan diğer hece ise 5 hecelidir. Fermân, kân, lâle kelimeleri Farsça; âlî-şân, nu mân, Osmân ve devrân kelimeleri ise Arapça dır. Bu kelimeler arasında selen bakımından bir uyum olduğu hemen göze çarpmaktadır. Gazelin redifi olan -ıyuz cânâ, her beytin sonunda tekrarlanarak gazele ayrı bir ahenk katmıştır. Bâkî, ayrıca bu redifle gazelde bir anlam bütünlüğü sağlamıştır. Redif, şiirde okuyucuyu etkilemesinin yanı sıra onun zihin dünyasını da zenginleştirir ve farklı yaklaşımlar edinmesinde çağrışımlarda bulunur. Bu gazelde Bâkî, döneminin tek aşk sultanı ve en iyi şairi olduğunu söylemektedir. Kullandığı kafiye ve redif ile de bunu ispatlamış olduğu görülmektedir Ünlü ve Ünsüzler Gazeldeki ünlü ve ünsüzlerin dağılımı aşağıdaki grafik ve tablolarda ayrıntılı olarak gösterilmiştir. Horata ya (2002) göre; ünlü harflerin çoğunlukta olduğu şiirler durağan; ünsüz harflerin çoğunlukta olduğu şiirler ise hareketli ve akıcıdır. Bu gazelin ünlü ve ünsüz ses yapısı incelendiğinde de anlaşılacağı üzere yumuşak ünsüzlerin fazla olduğu görülmektedir. Bu yumuşak ünsüzlerin yoğunluğundan da anlaşılacağı üzere kulağa hoş gelmeyen tiz seslerin olmadığı anlaşılmaktadır. Yine gazelde kalın seslerin fazla olması şiirdeki ses gücünü, akıcılığı ve ahengi göstermektedir. 374 Tablo : Gazeldeki Ünlü ve Ünsüz Harflerin Beyitlere Göre Dağılımı Beyitler Toplam Yumuşak Ünsüzler Sert Ünsüzler Kalın Ünlüler İnce Ünlüler Toplam Grafik 2: Gazeldeki Kalın ve İnce Ünlülerin Beyitlere Göre Dağılımı

9 Kalın ve ince ünlülerin dağılımını gösteren yukarıdaki grafiğe bakıldığında, kalın ve ince ünlülerin neredeyse birbirine müsavi bir dağılım gösterdiği anlaşılmaktadır. Beyit başına düşen ünlü harf sayısında ise (beyit başı 32 ünlü harf) bir eşitlik söz konusudur. Bu sonuçtan da anlaşılacağı üzere Bâkî ince bir ustalık göstererek tüm beyitlerde eşit sayıda ünlü harf kullanmıştır. Grafik 3: Gazeldeki Yumuşak ve Sert Ünsüzlerin Beyitlere Göre Dağılımı 375 Beyitler incelendiğinde sert ve yumuşak ünsüzlerin dağılımı arasındaki fark göze hemen çarpmaktadır. Birici beyitte 9, ikinci beyitte 24, üçüncü beyitte 32, dördüncü beyitte 9 ve beşinci beyitte ise 24 harflik bir fark vardır. Ses ile anlamın ontolojik olarak varlık tabakaları birbirinden ayrı gibi gözükse de sesten ayrı değerlendirilmesi pek doğru sayılmaz. Sesler kelimeye dönüştüğü zaman ona anlam yüklemektedir. Ayrıca vurgu ile tonlamalarla da sesin bir anlam ögesine dönüştüğü bilinmektedir (Gariper, 2005: 74). Bu gazeldeki yumuşak ünsüzlerin fazla olması şiirin manası itibariyle de uyuştuğunu göstermektedir.

10 Ses ve Söz Tekrarları Bâkî nin bu gazelinde a/â ünlüsünden 44, e ünlüsünden 35, i/î 30, u/û ünlüsünden 2, ı ünlüsünden 7, ü ünlüsünden ve o ünlüsünden de tane bulunmaktadır. Gazele bakıldığında a/â ve e ünlüleri diğer ünlülere göre daha çok kullanılmıştır. Bunun nedeni ise gazelde a/â ünlüsünün, gazelin hem redifinde hem de kafiyesinde bulunmasıdır. Buradan da anlaşılacağı üzere asonans sanatı a/â ve e ünlüleriyle yapılmıştır. Ezelden şâh-ı aşkun bende-i fermânıyuz cânâ Mahabbet mülkinün sultân-ı âlî-şânıyuz cânâ G3/ (Küçük, 988: 78) Bâkî nin bu gazelinde beyitlerin bütününe hâkim olan aliterasyonlar ise n, m, r, d harfleridir. Bu harflerden n harfi 37, m 20, d ve r harfleri ise 8 er defa kullanılmıştır Gazelin Söz Dizimi İncelenmesi Kelime Çeşitleri ve Yapıları Bâkî nin bu gazelinde bulunan toplam kelime sayısı 69 dur. Bu kelimelerin 30 u Farsça, 20 si Türkçe ve 9 u Arapça dır. Gazeldeki kelimelerin 37 si isim, bu isimlerin 20 si Farsça, 4 ü Arapça, 2 si de Türkçe dir; 9 u sıfat, bu sıfatlardan 4'ü Arapça, 3 ü Farsça, 2 si de Türkçe dir; 8 i fiil, bu fillerin tamamı Türkçe dir; 6 sı ünlem, bu ünlemlerin tamamı da Farsça dır; 4 ü edat, bu edatların tamamı Türkçe dir; 3 ü zamir, bu zamirlerin de tamamı Türkçe dir; 2 si zarf, bu zarflardan birisi Farsça ve diğeri ise Türkçe dir. Grafik 4: Gazeldeki Kelimelerin Dillere Göre Oranları 376 Yukarıda da görüldüğü gibi gazelde kullanılan kelime çeşidi sayısının oranına bakıldığında oranın birbirine yakın olmasının yanında, Farsça ve Arapça kelimelerin kullanımı şair tarafından çokça tercih edilmiştir. Gazelin toplam kelime sayısına bakıldığında Farsça kelimelerin ağırlıklı olarak kullanıldığı görülmektedir.

11 Gazeldeki kelime çeşitleri ve yapıları aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. Tablo 2: Gazeldeki Kelime Çeşitleri ve Yapıları İsim Fiil Sıfat Zamir Zarf Edat Ünlem Toplam Türkçe _ 20 Farsça 20 _ Arapça 5 _ 4 9 Toplam Tablo2 ye bakıldığında gazelde kullanılan kelimelerin yarısından çoğu isimler den oluşmaktadır. Daha sonra ise sıfat ve fiil lerin geldiği görülmektedir. Bu isimlerin yarısından çoğu Farsçadır. Gazeldeki kelimelerin isim türünü Farsça ve Arapça, fiil türünü ise Türkçe kelimeler oluşturmaktadır. Gazelde Arapça ve Farsça fiil bulunmamaktadır Tamlama Çeşitleri ve Yapıları İncelediğimiz gazeldeki isim ve sıfat tamlamaları çoğunlukla Farsça tamlama kurallarına göre yapılmıştır. Farsça, Arapça ve Türkçe kelimeler bir araya gelerek Farsça tamlamaları oluşturmuştur. Gazeldeki tamlamalar aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. Tablo 3: Gazeldeki Tamlama Çeşitleri ve Yapıları 377 Tamlamalar Türü Kelimelerin Özellikleri şâh-ı aşkun bende-i fermân Mahabbet mülkü sultân-ı âlî-şân Türkçe İ.T. Farsça S.T. Şâh Farsça İsim Aşk Arapça İsim Bende Farsça İsim Fermân Farsça İsim Mahabbet Arapça İsim Mülk Arapça İsim Sultân Arapça İsim Âlî Arapça Sıfat Şân Farsça Sıfat Sehâb-ı lutfun âbı Farsça Z.İ.T. Sehâb Arapça İsim Lutf Arapça Sıfat

12 Âb Farsça İsim teşne-dil Farsça S.T. Teşne Farsça Sıfat Dil Farsça İsim Bu deştün Türkçe S.T. Bu Türkçe Sıfat Deşt Farsça İsim Lâle-i Nu mân Lâle Farsça İsim Nu mân Arapça İsim ma ârif kânı Türkçe İ.T. Ma ârif Arapça İsim Kân Farsça İsim gerd-i küdûret Gerd Farsça İsim Küdûret Arapça İsim çeşme-i cân Çeşme Farsça İsim Cân Farsça İsim Âb Farsça İsim 378 Rûy Farsça İsim âb-ı rûy-ı milket-i Osmânî Farsça Z. İ.T. Milket Arapça İsim Osmânî Arapça İsim Cihân Farsça İsim Cihânı câm-ı nazm Câm Farsça İsim Nazm Arapça İsim şi r-i Bâkî Şi r Arapça İsim Bâkî Arapça İsim Bu bezm Türkçe S.T. Bu Türkçe Sıfat Bezm Farsça İsim Câmî-i devrân Câmî Farsça İsim Devrân Arapça İsim Cümle Çeşitleri ve Yapıları Gazel 5 beyitten oluşmaktadır. Her beyitte ikişer olmak üzere toplam 0 cümle bulunmaktadır. Gazelde 6 isim cümlesi, 4 fiil cümlesi; 7 olumlu, 3 olumsuz cümle; 7 basit, 3 bileşik

13 cümle; 7 devrik ve 3 kurallı cümle bulunmaktadır. Gazelde devrik cümleler ağırlıktadır. Şair devrik cümlelerle anlama kuvvet kazandırmıştır. Tablo 3: Gazeldeki Cümle Çeşitleri ve Yapıları Cümle Sayısı Yüklemin Türüne Göre Anlamına Göre Yapısına Göre Öğe Dizilişine Göre.Gazel İsim İsim Devrik Devrik 2.Gazel Fiil İsim Kurallı Devrik 3.Gazel Fiil İsim Olumsuz Olumsuz Bileşik Kurallı Devrik 4.Gazel Fiil İsim Bileşik Devrik Devrik 5.Gazel Fiil İsim Kurallı Devrik Gazelin Anlam İncelemesi İletişimin sağlıklı olabilmesi için bazı iletişim ögelerinin tam olarak bulunması gerekmektedir. Bu ögelerin başında ise alıcı ve ileti bulunmaktadır. Şair bu gazelini cânâ redifi etrafında kurgulamıştır. Gazelin tüm beyitlerine bakıldığında gönderici şair, alıcı ise sevgilidir. İletilerin tümüne genel olarak bakıldığında âşık-sevgili-rakip üçgeninde aşığın her yönüyle kendini farklı bir kategoride ele aldığı görülmektedir. Örneğin: Aşığın ezelden beri aşk ülkesine sultanlık etmesi, Aşığın kendisini Osmanlı ülkesinin şanı ve şerefi görmesi, Aşığın yaşadığı devrin en büyük şairi olduğunu ve şiirinin de sonsuza dek dillerde olacağını söylemesi bunun en açık göstergesidir. Şair gazelde kendisini belirli tasvirlerle anlatarak, rakiplerinden üstün olduğunu dile getirmiştir. Gazelin anlam incelemesindeki iletişim ögeleri aşağıdaki tabloda verilmiştir. Tablo 4: Gazelin Anlatım Planı Gönderici Bildiri Beyitler (Anlatıcı) (İleti, Nesne) Alıcı.Beyit Şair Bu aşk ülkesinde ezelden beri biz sultanlık yapmaktayız. Sevgili 2.Beyit Şair Aşık için sevgiliden gelen ilginin onun ekmeği suyu gibi olması. Bundan dolayı sevgiliden az da olsa ilgi beklemesi. Sevgili

14 3.Beyit Şair Sevgili yolunda çekilen ıstırapların gönül cevherinin değerini katbekat artırması. Sevgili 4.Beyit Şair Şairin kendisini Osmanlı ülkesinin şanı, şerefi olarak görmesi ve sevgiliden de bunun kabulünü beklemesi. Sevgili 5.Beyit Şair Bu devrin en büyük şairi olmasından dolayı şiirinin sonsuza dek bu dünyada dilden dile dolaşacağı. Sevgili Sonuç Klasik Türk Edebiyatı metinlerinin günümüzde birçok insan tarafından anlaşılmadığı söylenmektedir. Bunun nedenleri arasında metinlerin sanatsal olması, içerisinde günümüz Türkçesinde çok az kullanılan kelimeleri barındırması, anlam yoğunluğu vb. gibi nedenler sıralanmaktadır. Akademisyenler ve araştırmacılar inceledikleri bu tür metinleri okuyucunun anlaması için geleneksel şerh yöntemlerine başvurmaktadırlar. Yapılan bu işlemle eserin tamamen anlaşıldığı veya algılandığı da söylenememektedir. Şimdilerde yapılan çalışmalarda geleneksek şerh yönteminin yanında yapısalcı yöntem de kullanılarak metnin biçimsel özellikleri de gün yüzüne çıkarılmaktadır. Bu işlem bize eseri iç ve dış özellikler açısından inceleme fırsatı sunmakta ve metni hem anlamsal hem de yapısal olarak görmemizi sağlamaktadır. Yazınsal göstergebilim genel olarak gösterge ve bildirişim kuramlarını edebî eserlere yani metinlere uygulamaya ve anlatının gramerini yapmaya çalışırken metin çözümlemesi (textual analysis), anlatı çözümlemesi (narrative analysis), yapısal çözümleme (structural analysis) ve söylem çözümlemesi (discourse analysis) gibi yöntemler kullanır (Demir den aktaran Ercantürk, 205: 505). Bu çalışmada ele alınan gazelin vezin, ritim, vokal, konsonant, kelime grupları, ses ve söz öbekleri, cümle türleri biçimsel özellikleri; kelime-mana ilişkileri incelenmiştir. Gazelin detaylarına bakıldığında, 4. ve 5. beyitlerde Türkçenin etkisinden dolayı zihaf bulunmaktadır. Bunun dışında vezin kusuru sayılabilecek bir unsur göze çarpmamaktadır. Ünsüz dağılımında yumuşak ünsüzlerin çokluğu görülmektedir. Ünlü harflere bakıldığında ise kalın vokallerin az da olsa fazlalığı bulunmaktadır. Gazelde a/â ve e ünlüleriyle asonans; n, m, r, d ünsüzleri ile de aliterasyon oluşturulmuştur. Gazelde bulunan kelimelerin çoğunluğu Farsçadır. Kelime grupları ise genellikle Farsça dilbilgisi kuralına göre yapılmıştır. Bâkî nin cânâ redifli gazeli yapılan bu çalışmayla klasik şerhin yanında yapısalcılık açısından tetkik edilip bu sayede mana ve biçim bakımından gazelin yapısı ortaya konmuştur. Gazelin tüm bu incelemeleri sonucunda tüm yönlerinin birbiriyle uyumlu olduğu görülmektedir. KAYNAKLAR Ceviz, Ahmet, (999), Paradigma Felsefe Sözlüğü, Paradigma Yay., İstanbul. Çelebi, Hasan, Kınalızade, Tezkiretü ş-şu ara, (586). Dilçin, Cem, (200), Fuzulinin Bir Gazelinin Şerhi ve Yapısal Yönden İncelenmesi, Türkoloji Dergisi, c. IX, sayı:. Ercantürk, K, O. (205). Yazılı Metinlerin Göstergebilimsel Yöntemle İncelendiği Makaleler Üzerine Bir Doküman Analizi, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi(ASOS Journal), Yıl: 3, Sayı: 0, Mart 205, s

15 Ergun, Nüzhet, Sadettin, (935), Bâkî Hayatı ve Şiirleri, c. I, Divan, s. 502(XV), İstanbul. Gariper, Cafer, (2005), Necip Fazıl ın Çan Sesi Şiirine Hermeneutik Bir Yaklaşım, İlmi Araştırmalar, sayı:9, 2005, s Horata, Osman, (2002), Eski Türk Edebiyatı El Kitabı, Grafiker Yay., Ankara, s.38. İpekten, Haluk, (999), Eski Türk Edebiyatı Nazım Şekilleri ve Aruz, Dergah Yay., İstanbul. İpekten, Haluk, (2007), Bâkî(Hayatı, Sanatı, Eserleri), Akçağ Yay., Ankara. Karataş, Turan, (20), Ansiklopedik Edebiyat Terimleri Sözlüğü, Sütun Yay,. İstanbul. Kıran, Zeynel ve Ayşe, (200), Dilbilime Giriş, Seçkin Yay., Ankara. Kortantamer, Tunca, (2004), Teori Zemininde Metin Şerhi Meselesi, Eski Türk Edebiyatı Makaleler, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ankara. Küçük, Sabahattin, (988), Bâkî Divanı, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kütüphaneler ve Yayınlar Genel Müdürlüğü, Kültür Eserleri, Ankara. Mengi, Mine, (200), Eski Türk Edebiyatı Tarihi, Akçağ Yay,, Ankara. Pala, İskender, (2002), Divan Edebiyatı, L&M Yay., İstanbul. Pala, İskender, (20), Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, Kapı Yay., İstanbul. Şentürk, A. A. ve A. Kartal. (200), Eski Türk Edebiyatı Tarihi, Dergah Yay., İstanbul. 38