TÜRKİYE NİN TARIM ÜRÜNLERİ DIŞ TİCARETİNİN RUSYA KRİZİ AÇISINDAN İNCELENMESİ

Transkript

1 TÜRKİYE NİN TARIM ÜRÜNLERİ DIŞ TİCARETİNİN RUSYA KRİZİ AÇISINDAN İNCELENMESİ Mehmet AYDOĞAN 1 Kürşat DEMİRYÜREK 2 Yunus Emre TERZİ 1 aydogan.mehmet@gthb.gov.tr kursatd@omu.edu.tr yunusemre.terzi@gthb.gov.tr 1 Karadeniz Tarımsal Araştırma Enstitüsü Tarım Ekonomisi Bölümü 2 Ondokuz Mayıs Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü ÖZET Bu çalışma; Türkiye ve Rusya Federasyonu arasında 2015 yılı sonunda baş gösteren siyasi krizin; iki ülke arasındaki tarım ürünleri dış ticaretine olası etkilerini ortaya koymak için yapılmıştır. Çalışmada, Türkiye ve Rusya arasında dış ticarete konu olan tarım ürünlerinin miktarı, değeri ve payları incelenmiştir. Ayrıca Türkiye nin Rusya ya ihraç ettiği tarım ürünlerini diğer hangi ülkelere de ihraç ettiği, bu tarım ürünlerinin ihraç edilen ülkelerin dış ticaretindeki payı da incelenmiştir. Çalışmada kullanılan veriler TÜİK, Dünya Bankası ve Uluslararası Ticaret Merkezi (ITC) veritabanlarından elde edilmiştir ve yılı verilerini kapsamaktadır. Araştırma sonuçlarına göre Türkiye, Rusya Federasyonu na 24 farklı kalemde tarım ve gıda ürünleri ihraç etmektedir. Bu ticaretin parasal değeri 5.9 milyar US $ civarında olup Türkiye nin toplam tarım ve gıda ürünleri ihracatının %31 ini oluşturmaktadır. İhraç edilen ürün kalemlerine bakıldığında yaş sebzeler (%35.5), yağlı tohumlar (%16.3) ve yenilen meyvelerin (%14.4) toplam ihracatın %66.2 sini oluşturduğu görülmektedir. Rusya, 18 farklı tarım ürününün Türkiye den ithalatına yaptırım uygulamaktadır. Bu yaptırımın Türkiye ekonomisine negatif etkisi 1,387,663,420 $ olacağı tahmin edilmektedir. Bu etkinin 742 milyon $ lık kısmı doğrudan, 645,597,420 $ lık kısmı ise dolaylı olarak gerçekleşmesi beklenmektedir. Türkiye nin bu etkiyi telafi edebilmesi için bütçeden ilave 1,196,261,569 $ harcama yapması ya da alternatif politikalar geliştirmesi gerekmektedir. Farklı pazarlara yönelme ve ihracatçıyı destekleme gibi alternatif politikalar geliştirilebilir. Türkiye yenilebilir yaş sebzede dünyada 121 ülkeye, yenilebilir meyvede 117 ülkeye, yağlı tohumlarda ise 97 ülkeye ihracat yapmaktadır. Türkiye için yaş sebze ihracatında başta AB üyesi ülkeler olmak üzere, Irak, Sudan, Ukrayna, Suudi Arabistan, Afrika ülkeleri ve Türki Cumhuriyetler ile var olan ihracat yapısını geliştirebileceği potansiyel ülkeler olarak görülebilir. Yenilebilir meyve konusunda ise İtalya, Irak, ABD, Polonya, Kanada, Brezilya, Birleşik Arap Emirlikleri ve Uzak Doğu ülkeleri ihracat potansiyeli yüksek ülkeler olduğu tespit edilmiştir. Anahtar Kelimeler: Türkiye, dış ticaret, meyve, sebze, Rusya Federasyonu 1335

2 INVESTIGATION OF TURKEY S AGRICULTURAL PRODUCTS FOREIGN TRADE IN THE CONTEXT OF RUSSIAN CRISIS ABSTRACT This study was conducted to reveal the possible negative effects of the political crisis between Turkey and Russian on foreign trade of agricultural products. In this study, it was examined the amounts, values and sharing of agricultural products that Russia has banned the imports in Turkey and Russian foreign trade. At the same time, it was focused on the products that banned imports which can be export to the other countries. The data used in this study was collected from World Bank, Turkish Statistical Institute and International Trade Center (ITC) databases and the data covers the value of years. The results show that Turkey exports 24 different agricultural and food goods to Russian Federation. The value of this trade is $ 5.9 billion and constitutes 31% of Turkey s total agricultural and food products exports. When exported product items were examined, edible fresh vegetables (35.5%), oilseeds (16.3%) and edible fresh fruits (14.4%) most exported to Russian Federation. Russia has implemented sanctions on the import of 18 different agricultural products from Turkey. The negative impacts of these sanctions on Turkey s economy are estimated to be $ 1,387,663,420. It is expected that $ 742 million of $ 1,387,663,420 is directly and $ 645,597,420 is indirectly. Turkey should spend additional $ 1,196,261,569 to be able to compensate for this negative effect or need to develop alternative policies. Turkey exports the edible fresh vegetables to 121 countries and edible fresh fruit to 117 countries. Turkey mainly exports the edible fresh vegetables to EU member states, Iraq, Sudan, Ukraine, Saudi Arabia, Africa and Turkic Republics. Italy, Iraq, USA, Poland, Canada, Brazil, United Arab Emirates and the Far East countries export potential has been found to be highly countries in edible fresh fruits. Turkey is advised to develop its existing exports to these countries. Keywords: Turkey, foreign trade, fruits, vegetables, Russia Federation 1336

3 1. GİRİŞ Tarımsal üretim her ülke açısından stratejik bir öneme sahiptir. Tarım sektörü insanların temel beslenme ihtiyaçlarını karşılama, istihdam yaratma, sanayi sektörüne hammadde sağlaması ve milli gelire katkısı sebebiyle ekonomik ve sosyal bir sektördür. Bunun yanı sıra dış ticarete konu olan tarım ürünleri dış gelir sağlaması açısından da ülke ekonomilerinde önemli bir yere sahiptir (Özer, 2012). Son on yılda tarımsal hasılanın yaklaşık olarak üç kat arttığı Türkiye, Cumhuriyet in kuruluşunun yüzüncü yılında tarımsal üretim değerini 150 milyar $ a çıkarmayı hedeflemektedir. Mevcut durumda 62 milyar $ lık tarımsal hasıla ile dünyada 7., Avrupa da ise 1. sırada yer alan Türkiye, 2023 yılında tarımsal üretim değerini 150 milyar $ a çıkartarak, ülkenin bu rakamla dünyanın beşinci büyük tarımsal ekonomisi olmayı hedeflemektedir (GTHB, 2015). Tarımsal gelirin artırılmasında yeni üretim tekniklerinin geliştirilmesi, üretimde kalitenin artırılması, markalaşma gibi hedeflere ek olarak tarımsal ihracatı artırarak ilave gelir elde edilmesi hedeflenmektedir. Belirlenen hedeflere ulaşabilmek için sadece ülke içi dinamikleri hareket geçirmek bazen yetersiz kalmaktadır. Günümüzün küresel ekonomisinde, ülkeler arasındaki ilişkilerin durumu ekonomik gelişme ile doğrudan ilişkilidir. Türkiye nin tarımsal hasılasını artırması ülke içindeki ve ülkeler arasındaki gelişmelere bağlıdır. Özellikle ihracat temelli bir tarımsal büyüme, ihracatın yapıldığı ülkelerle olan siyasi, ekonomik ve sosyal ilişkilerden etkilenmektedir. Özellikle yaş meyve ve sebzede en çok ihracat yapılan ülkelerin başında gelen Rusya Federasyonu ile 24 Kasım 2015 tarihinde, sınır ihlali yapan Rusya Federasyonuna ait uçağın Türkiye tarafından düşürülmesi ile bir siyasi kriz baş göstermiştir. Kriz sonrası, Rusya Federasyonu tek taraflı olarak 18 kalem tarım ürününün Türkiye den ithal edilmesini yasaklamıştır (BBC, 2015). Bu çalışmada, Türkiye nin tarımsal dış ticaretinin Rusya Federasyonu ile yaşanan siyasi krizden nasıl etkileneceği ve alternatif pazar olanaklarının neler olabileceği sorularına cevap aranmaktadır. Bu çalışmada, ticaret kısıtlamasının sadece tarım ürünleri ihracatı üzerine olduğu için ihracat yapısı üzerine odaklanılmıştır. 2. TÜRKİYE NİN DIŞ TİCARET İSTATİSTİKLERİ Türkiye İstatistik Kurumu nun (TÜİK) 2015 yılı İhracat İstatistikleri incelenerek Çizelge 1 de verilmiştir. ISIC Rev3 sınıflandırmasına göre; Türkiye nin 2015 yılında milyar $ lık ihracat, milyar $ lık ithalat yaptığı görülmektedir. Diğer bir ifade ile Türkiye 63.1 milyar $ dış ticaret açığı vermiştir (TÜİK, 2015). Çizelge 1 incelendiğinde Türkiye nin ihracatını oluşturan ilk kalemler endüstri ürünlerinden oluşmaktadır. Tarımsal üretimin toplam ihracattaki payı %3.9 civarındaki gerçekleşirken gıda ürünleri ve içecek sanayisi ürünlerinin toplam ihracattan %7.1 lik pay aldığı görülmektedir. 1337

4 Çizelge 1. Türkiye ihracat kalemleri ve payları Sıra ISIC adı İhracat (Milyon $) Toplam İhracattaki payı (%) 1 Motorlu kara taşıtı ve römorklar 18, Ana metal sanayi 17, Tekstil ürünleri 13, Giyim eşyası 12, Başka yerde sınıflandırılmamış makine ve teçhizat 12, Gıda ürünleri ve içecek 10, Kimyasal madde ve ürünler 7, Mobilya ve başka yerde sınıflandırılmamış diğer 6, Metal eşya sanayi (makine ve teçhizatı hariç) 6, Plastik ve kauçuk ürünleri 6, Tarım ve hayvancılık 5, Diğerleri 26, Türkiye 2015 yılında 219 ülke ve Ada ülkelerine ihracat ve 218 ülkeden de ithalat gerçekleştirmiştir (TÜİK, 2015d). En fazla ihracat yapılan ülkelerin ilk sıralarında Almanya, İngiltere, Irak ve İtalya gelirken; en fazla ithalat yapılan ülkelerin başında İngiltere, Rusya Federasyonu, ABD ve İtalya gelmektedir (Çizelge 2). Çizelge 2. Türkiye nin dış ticaret yaptığı ülkeler ve payı Sıra Ülke adı İhracat (Milyon $) İthalat (Milyon $) Dış Ticaret Dengesi (Milyon $) İhracattaki payı (%) 1 Almanya 13,421 21,352-7, İngiltere 10,561 5,541 5, Irak 8, , İtalya 6,889 10,639-3, ABD 6,397 11,128-4, Fransa 5,847 7,584-1, İsviçre 5,676 2,446 3, İspanya 4,744 5, BAE 4,681 2,009 2, İran 3,665 6,096-2, Rusya 3,591 20,400-16, Dış ticaret dengesi (ihracat-ithalat) açısından incelendiğinde, Çin Halk Cumhuriyeti, Rusya Federasyonu ve Almanya negatif; Irak, İngiltere ve İsviçre açısından ise pozitif bir dış ticaret dengesi bulunmaktadır. 3. TÜRKİYE NİN TARIM ÜRÜNLERİ DIŞ TİCARETİ Türkiye 146 ülkeye tarım ve hayvancılık ürünü ihraç etmektedir (TÜİK, 2015). Türkiye nin tarım ve hayvancılık ürünlerini ihraç ettiği ülkeler ve bu ülkelerin payı Çizelge 3 de verilmiştir. Buna göre Rusya Federasyonu (%17.1), İtalya (%11.4) ve Irak (%10.1) ilk üç sırada olduğu görülmektedir. Türkiye, tarım ve hayvancılık ürünlerin %71.5 ini aşağıdaki 13 ülkeye ihraç etmektedir. 1338

5 Çizelge 3. Türkiye nin tarım ve hayvancılık ürünü ihraç ettiği ülkeler Sıra Ülke adı İhracat (Milyon $) İhracattaki payı (%) 1 Rusya Federasyonu 983, İtalya 655, Irak 580, Almanya 481, Fransa 289, ABD 223, Polonya 185, Hollanda 127, Ukrayna 124, Suudi Arabistan 118, Kanada 116, İsviçre 115, Romanya 102,4 1.8 Türkiye nin ihraç ettiği tarım ve hayvancılık ürünlerinin %75.1 ini sebze ve meyve ürünlerinden oluşturmaktadır. İhraç edilen sebze ürünlerinin %49.1 i ile ihraç edilen meyvelerin %16,1 i Rusya Federasyonu nu ile gerçekleştirilmektedir. Özellikle yaş sebze ve meyve konusunda Rusya Federasyonu en önemli ihracat yaptığımız ülke konumunda idi. 4. TÜRKİYE VE RUSYA ARASINDAKİ TARIM ÜRÜNLERİ İHRACATI Türkiye, 24 Kasım 2015 tarihinde sınır ihlali yapan Rus savaş uçağını düşürmesi sonucunda bu iki ülke arasında bir siyasi gerilim yaşanmıştır. Rusya Federasyonu tarafından Türkiye den ithal edilen bazı ürünlerin alımına yönelik kısıtlamalar getirilmiştir. Bu kapsamda 1 Ocak 2016 tarihinden itibaren domates, salatalık, portakal, mandalina, nektarin, elma, armut, kayısı, şeftali, erik, üzüm, çilek, kuru soğan, lahana, brokoli, tuz, karanfil, tavuk ve hindi etinin ithalatı yasaklanmıştır (BBC, 2015). Türkiye, özellikle yaş sebze ve meyve konusunda AB ülkeleri, Rusya ve Orta Doğu ülkelerine ihracat yapmaktadır. AB ülkeleri, birlik ülkelerini çeşitli kota ve politikalarla ithal edilmiş meyve ve sebzelere karşı korumakta ve ithal ettiği ürünlerde ise belirli standartlar (HACCP ve EUREPGAP gibi) aramaktadır (Akbay ve ark., 2005). Diğer ihracat yapılan Orta Doğu ülkelerinde ise siyasi belirsizliklerin olması, Rusya Federasyonu nu Türkiye ihracatı açısından önemli kılmaktadır. Rusya Federasyonu na yapılan ihracatı önemli kılan nedenlerden bir diğeri ise ithal edilen ürünler de istenilen standartların AB ülkelerine göre daha az olmasıdır. Ayrıca, Rusya nın artan talebi ile yüksek fiyatlar vermesi ve Rusya ya deniz yolu ile ulaşımın maliyetleri azaltıcı etkisi Türkiye den domates ihracatını hızlandırmaktadır. Rusya Federasyonu tarafından ithalatı yasaklanan tarım ürünleri ve ihracat değerleri Çizelge 4 te verilmiştir. Yasaklanan ürünlerden tavuk ve hindi eti ile tuz bu çalışmanın kapsamına alınmamıştır. Çizelge 4 te verilen 15 tarım ürünün ihracat değeri 742,066,000 ABD $ dır (ITC, 2014). 1339

6 Ürünler Çizelge 4. Rusya Federasyonu tarafından ithalatı yasaklanan ürünler İhracat (1000 $) Dünya ihracatındaki payı (%) Türkiye İhracat eden ülkeler arasında sırası Rusya'nın payı (%) Rusya'nın ithalatındaki payı (%) Çilek 13, Salatalık 50, Domates 275, Üzüm 128, Şeftali, nektarin 21, Kuru soğan 18, Kayısı 12, Mandarin 165, Brokoli Erik 3, Armut 5, Lahana Portakal 44, Elma 1, Rusya Federasyonu tarafından bu ürünler 1 Ocak 2016 tarihinden itibaren ithal edilmemektedir. Dolayısı ile Türkiye nin tarım ürünleri gelirlerinde 742 milyon dolayında bir azalma yaşanmıştır. Bu gelir kaybının ekonomiye dolaylı etkisi gelir-tüketim ilişkisi (çarpan katsayısı) ile analiz edilmiştir (Başıhoş ve ark., 2015). Çarpan katsayısı= (1/(1-Marjinal tüketim eğilimi)) Hesaplamada ters çarpan etkisi kullanılmıştır. Sonuç itibari ile Çizelge 4 te verilen ürünlerin Rusya tarafından ithal edilmemesinin Türkiye ekonomisine etkisi 1,387,663,420 $ olacağı tahmin edilmektedir. Bu etkinin 742 milyon $ lık kısmı doğrudan, 645,597,420 $ lık kısmı ise dolaylı olarak gerçekleşmesi beklenmektedir. Türkiye nin bu etkiyi telafi etmesi için bütçeden ilave 1,196,261,569 $ harcama yapması ya da alternatif politikalar geliştirmesi gerekmektedir (Kilit, 2015). Farklı pazarlara yönelme ve ihracatçıyı destekleme gibi alternatif politikalar geliştirilebilir. Çizelge 4 incelendiğinde, ithalatı yasaklanan ürünlerin; genellikle Türkiye nin Rusya ya satmak istediği ancak bu ürünleri Rusya nın başka ülkelerden alabileceği ürünler olduğu görülmektedir. Özellikle Türkiye nin çilek, salatalık, şeftali, kuru soğan, mandarin ve brokoli ihracatının yarısından fazlası Rusya ya yapılırken; bu ürünlerin Rusya nın ithalatındaki oranı %1.8 ile %28 arasında değişmektedir. Diğer bir ifade ile Rusya bu ürünleri Türkiye nin dışındaki başka ülkelerden rahatlıkla ithal edebilir. Ancak önümüzdeki dönemlerde yaptırım uygulanan ürünler arasında en fazla etki, salatalık, domates, üzüm ve mandarin sektöründe hissedilmesi beklenmektedir. Bu dört üründen elde edilen gelir, Çizelge 4 teki ürünlerin ihracatından elde edilen toplam ihracat gelirinin %83,4 üne denk gelmektedir. Salatalık ve domateste gibi tek yıllık ürünlerin ihracatında ilk yıllar sıkıntı yaşansa da üretim planlaması gibi önlemlerle üretim kısıtlaması 1340

7 yoluna gidilebilir. Ancak üzüm ve mandarinin çok yıllık meyveler olması sebebiyle krizin etkisi bu sektörde daha uzun soluklu olacaktır. 5. SONUÇ VE ÖNERİLER Türkiye ve Rusya arasındaki tarımsal ürünlere ait dış ticaret verileri incelendiğinde, ithalat yaptırımları konusunda Rusya nın çok seçici bir şekilde hareket ettiği görülmektedir. Türkiye ve Rusya arasında tarım ürünleri ihracatı 5.9 milyar $ civarında olmasına rağmen yaptırımların sadece 18 ürün ile sınırlandırılması dikkat çekicidir. İthalatına yaptırım uygulanan tarım ürünlerinin iki önemli özelliği bulunmaktadır. Birincisi bu ürünler Türkiye tarafından en fazla Rusya ya ihraç edilmektedir. Diğer bir ifade ile bu ürünlerde Rusya en büyük alıcıdır. Diğer tarafta, bu ürünlerin çoğu Rusya nın ithalatında önemli bir yer tutmamaktadır. Başka bir ifade ile Rusya, Türkiye den ithal ettiği tarım ürünlerine yaptırım uygularken, Türkiye nin kendisine bağımlı olduğu ancak kendisinin diğer ülkelerden ithal edebileceği stratejik ürünleri seçtiği görülmektedir. Bu ürünlerin ikinci özelliği ise taze meyve ve sebze olmalarından kaynaklanmaktadır. İthalatı yasaklanan ürünlerin taze olarak tüketilmesinin gerekliliği yanında kısa vadede başka türlü değerlendirme şansının olmaması Türkiye açısından en büyük sorundur. Domates, salatalık ve çilek sektöründe krizin etkilerinin daha kısa süreceği tahmin edilmektedir. Ancak portakal, mandarin ve üzüm gibi çok yıllık bitkilerden elde edilen ürünlerin ihracatında krizin etkilerinin daha uzun olacağı düşünülmektedir. Bu bölümde Türkiye nin Rusya ya ihracatında büyük paya sahip olan ve ihracat değeri yüksek olan domates (%64.7), salatalık (%65.6), üzüm (%63.6) ve mandarinin (%54.4) alternatif pazar olanakları tartışılmıştır. Türkiye, Rusya dan sonra en fazla Ukrayna, Bulgaristan, Romanya ve Irak a domates ihracatı yapmaktadır. Ancak bu ülkelerin toplam domates ihracatındaki payı %20.2 olup Rusya dan kaynaklanan kaybı karşılamakta yetersiz kalmaktadır. Rusya ise domates ihtiyacını Türkiye nin dışında Çin, Fas, Hollanda ve İspanya dan karşılamaktadır. Türkiye nin diğer muhtemel pazarları arasında Asya ve Afrika ülkeleri ile Amerika kıtası olmasına rağmen bu ülkelerin uzaklığından dolayı ihracat potansiyelini artırma imkânı olmadığı görülmektedir. Bununla birlikte, Hollanda, Fas ve İspanya Rusya nın domates ithal edebileceği ülkelerdir. Rusya nın domates talebinin bu ülkelere kayması, bu ülkelerin yoğun olarak ihracat yapacak olması ile bu ülkelerde arz yetersizliği oluşturabilir. Bu durum Türkiye için bir fırsat olarak değerlendirilebilir. Türkiye nin salatalık ihracatında Rusya dan sonra en fazla payı Ukrayna, Almanya, Bulgaristan ve Gürcistan almaktadır. Rusya ise salatalığı Türkiye nin dışında İran, Çin, Belarus, Ukrayna, İspanya ve Azerbaycan dan ithal etmektedir. Türkiye, alternatif pazar olarak İran, İspanya ve Azerbaycan ile ihracata dayalı ilişkilerini geliştirebilir. Türkiye üzüm ihracatında sırasıyla Rusya, Bulgaristan, Ukrayna, Almanya, Belarus ve Polonya pay almaktadır. Rusya ise Türkiye ye alternatif olarak Peru, Şili, Hindistan, Moldova ve Güney Afrika gibi uzak ülkelerden üzüm ithal etmektedir. Türkiye, üzüm ihracatında orta doğu ülkelerini tercih edebilir. Türkiye en fazla mandarini Rusya dan sonra Irak, Ukrayna, Suudi Arabistan ve İngiltere ye ihraç ederken Rusya ilk sırada Fas, Çin, Pakistan, İspanya ve Gürcistan dan mandarin ithal etmektedir. Türkiye İspanya, Gürcistan ve Orta doğu ülkelerine mandarin ithalatını artırabilir. Ayrıca uzak doğu ülkelerine yapılacak ihracatlar devlet desteklemeleri ile teşvik edilebilir. 1341

8 KAYNAKLAR Akbay, C., Candemir, S. ve Orhan, E., Türkiye de yaş meyve ve sebze ürünleri üretim ve pazarlaması. KSÜ. Fen ve Mühendislik Dergisi, 8(2). Başıhoş, S., Taşöz, A., İtez, C., Rusya ile yaşanan krizin ekonomiye olası etkilerine nasıl bakılabilir?, Türkiye Ekonomi Politikaları Araştırma Vakfı Değerlendirme Notu, N BBC, Rusya nın ithalat yasağı uyguladı tarım ürünleri, [Erişim: ] GTHB, Stratejik plan, [Erişim: ] ITC, Trade statistics for international business development, [Erişim: ] Kilit, M.G., Türkiye-Rusya uçak krizi tarımı vuracak mı?, İKV Değerlendirme Notu, No: 164 Özer, O.O., Türkiye nin Tarım Ürünleri İhracat Fonksiyonu ve Döviz Kuru Belirsizliğinin İhracatta Olan Etkileri, Selçuk Tarım ve Gıda Bilimleri Dergisi 26 (2): (2012) TÜİK, Dış ticaret istatistikleri, [Erişim: ] 1342