COĞRAFİ BİLGİ SİSTEMİ YARDIMIYLA FENİLKETONÜRİ HASTALIĞININ İZLENMESİ: KONYA ÖRNEĞİ

Transkript

1 COĞRAFİ BİLGİ SİSTEMİ YARDIMIYLA FENİLKETONÜRİ HASTALIĞININ İZLENMESİ: KONYA ÖRNEĞİ MONITORING OF FENILKETONURI ILLNESS BY GEOGRAPHICAL INFORMATION SYSTEM (GIS) FOR KONYA S.Savas Durduran, Ali Erdi Selçuk Üniversitesi, Müh-Mim. Fak. Jeodezi ve Fotogrametri Müh. Kampüs- Konya Fatih Kara, Yasemin Durduran Konya İl Sağlık Müdürlüğü, KONYA. ÖZET Fenilketonüri hastsalığının, Avrupa Ülkelerinde doğumda bir görülmesine karşılık, ülkemizde doğumda bir görüldüğü, özellikle akraba evliliklerinin bu hastalıkların görülme sıklığını artırdığı bilinmektedir. Bu sebeple, Sağlık Kuruluşları tarafından il merkezi ve ilçelerde, her yeni doğandan kan numuneleri alınarak, fenilketonüri hastalığı yönünden taranması sağlanmakta ve Fenilketonürili hastalara ait bilgiler, Coğrafi Bilgi Sistemi mantığına uygun olarak konumsal bir altlık üzerine işlenerek ilişkilendirilmektedir. Ülkemizde en iyi bilinen ve en sık görülen kalıtsal ve metabolik hastalıklar içinde yer alan Fenilketonüri hastalığının, Coğrafi Bilgi Sistemi yardımıyla konumsal bir altlık üzerinde hastalığın görüldüğü yerler, görülme sıklığı ve hastaların takibine yönelik hızlı, doğru ve güvenilir bir şekilde, bilgi teknolojilerinden yararlanarak Konya ili için Fenilketonüri haritasının çıkarılması amaçlanmıştır. Bu çalışmada, Fenilketonüri hastalığının Coğrafi Bilgi Sistemiyle tespiti, önlenmesi ve tedavi amacıyla yapılan çalışmalarda, sahalardan elde edilen bilgilerin sayısal altlıklarla ilişkilendirilmesi sonucunda hastalığın konumu, nedeni ve daha çok nerelerde görüldüğüne dair sorgulama ve analizlerle elde edilmeye çalışılmıştır. Anahtar Kelimeler: CBS, Sağlık, Hastalık, Fenilketonuri Hastalığı, Kan ABSTRACT Fenilketonuri illness, is seen in one of events in Turkey, Although it is seen in one of births in Europe. It is known that sequence of this illness increases because of intermarriages of close relationships. For this reason, bloods samples from every new born infant in provinces and districts are taken at medical institutions. By doing that, it is searched for Fenilketonuri and the obtained information for Fenilketonuri patients from these searches is entered in a GIS medium with respect to their locational data. In this research, it is purposed that the distribution of Fenilketonuri illness is drawn for Konya by the help of information technology. Therefore, It is shown on locational basemap prosecution of patients, appearance sequences and locations, of Fenilketonuri illness, where takes place in hereditory and metabolic illness that are wellknown and met oftenly. With this study, it is studied where and why they are appeared, mostly are analysed and queried in Sorder to have treatment and prevention for the Fenilketonuri illness by the using GIS. Key Words: GIS, Medical, Illness, Fenilketonuri Illness, Blood 1

2 1. Giriş Fenilketonüri hastalığının, Avrupa Ülkelerinde doğumda bir görülmesine karşılık, ülkemizde doğumda bir görüldüğü, özellikle akraba evliliklerinin bu hastalıkların görülme sıklığını artırdığı bilinmektedir. Bu sebeple, Sağlık Kuruluşları tarafından il merkezi ve ilçelerde, her yeni doğandan kan numuneleri alınarak, Fenilketonüri hastalığı yönünden taranması sağlanmakta ve Fenilketonürili hastalara ait bilgiler İl Sağlık Müdürlüğü, Aile Planlaması ve Çocuk Sağlığı (AÇSAP) Şubesi tarafından arşivlenmektedir. Ülkemizde en iyi bilinen ve en sık görülen kalıtsal ve metabolik hastalıklar içinde yer alan Fenilketonüri hastalığının, Coğrafi Bilgi Sistemi yardımıyla konumsal bir altlık üzerinde hastalığın görüldüğü yerler, görülme sıklığı ve hastaların takibine yönelik hızlı, doğru ve güvenilir bir şekilde, bilgi teknolojilerinden yararlanarak Konya ili için Fenilketonüri haritasının yapılması hedeflenmiştir. 2. Fenilketonüri hastalığı Fenilketonüri kalıtsal bir metabolik hastalıktır. Bu hastalıkla doğan çocuklar proteinli gıdalarda bulunan Fenilalanin isimli bir amino asidi metabolize edemezler, sonuçta kanda ve diğer vücut sıvılarında artmış olan Fenilalanin ve onun artıkları çocuğun gelişmekte olan beynini harab eder ve ileri derecede zeka özürlü olmasına, sinir sistemini ilgilendiren daha bir çok belirtilerin ortaya çıkmasına neden olur. Bunun sonucu olarak da, Fenilketonüri zihinsel özür yaratan bir kalıtsal metabolik hastalıktır. Yeni doğan bebeğin topuğundan alınan bir damla kan ile teşhis edilebilen bu metabolik hastalığın tedavisi de mümkündür. Hayatın ilk bir kaç ayı içerisinde Fenilketonüri Hastalığı olan bebekleri sağlıklı bebeklerden ayıran özellikler fark edilemez.tedavi edilmeyen fenilketonürili çocuklarda 5-6 aylardan sonra zekadaki gerileme belirgin hale gelir. Akranlarından farklı olarak oturma, yürüme ve konuşma gibi becerileri kazanamazlar. Beyin gelişimleri normal olmadığından başları da küçük kalır. Bazı fenilketonürili çocukların saç ve gözleri anne ve babalarınınkine göre daha açık renkte olabilir. Fenilketonüri aileden gelme bir hastalıktır. Fenilketonürili çocuğun anne ve babasında Fenilalanin Hidroksilaz enzimi yapımından sorumlu biri normal, biri bozuk iki gen vardır. Anne ve babasından bozuk genleri alan bir çocuk fenilketonüri hastalığı ile doğmaktadır. Anne ve babasından bir bozuk gen alan çocuk ise anne ve babası gibi hastalığı taşır, ancak hastalık belirtisi göstermez. Anne ve babasının her ikisinden de sağlam genleri alan bir çocuk ise tamamen sağlıklıdır. Anne ve baba taşıyıcı olduğunda her çocuğun fenilketonüri olma olasılığı % 25 gibi yüksek değerlere ulaşır./4/ 3. Coğrafi Bilgi Sistemi ve Fenilketonüri Hastalığı Coğrafi Bilgi Sistemi, yeryüzü referanslı verileri toplayan, depolayan, kontrol eden, işleyen, analiz eden ve görüntüleyen bir sistemdir./3/ Coğrafi Bilgi Sistemi (CBS), karmaşık planlama ve yönetim sorunlarının çözülebilmesi için tasarlanan; mekandaki konumu belirlenmiş verilerin kapsanması, yönetimi, işlenmesi, analiz edilmesi, modellenmesi ve görüntülenebilmesi işlemlerini kapsayan donanım, yazılım ve yöntemler sistemidir. Daha basit bir ifade ile, dünya üzerindeki bölgeleri tarif eden, verileri saklayan ve kullanan bilgisayar sistemi olarak da tanımlanabilir. Fenilketonüri hastalığının tespiti amacıyla; yaşanan coğrafyaya bağlı olarak her yeni doğandan topuktan kan alınmakta ve çocukların Fenilketonüri hastası olup olmadığının tespiti yapılmaktadır. İşte burada, Coğrafi Bilgi Sistemi coğrafyaya dayalı konumsal ve konumsal olmayan bilgilerin veritabanında depolanması, işlenmesi ve sunulması fonksiyonlarını içererek 2

3 konumsal ve konumsal olmayan sorgulamalar ve analizler yaparak, hastalığın izlenmesinde tedavi edici ve karar verici durumunda olan sağlık elamanlarına yararlı olmaktadır. 4. Coğrafi Bilgi Sistemi Yardımıyla Fenilketonüri Haritasının Yapılması Hızla büyüyen ve gelişen kentlerin, sağlıklı alanındaki uygulamalarının en ekonomik ve en iyi koşullarda yerine getirilmesi, kent insanına en sağlıklı koşulların sağlanması Coğrafi Bilgi Sistemi nin faydaları arasında yer almaktadır. Coğrafi Bilgi Sistemleri için en önemli adım; veritabanı oluşturma işlemidir. Coğrafik referansa ilişkin konumsal ve konumsal olmayan verilerin tespitinden önce sağlık alanında yapılacak olan Fenilketonüri hastalığına ait amaç belirlenerek bunu yerine getirecek olan veriler elde edilir ve yazılım aracılığıyla amaca ulaşılır. Coğrafi Bilgi Sistemi yardımıyla Fenilketonüri hastalığının, coğrafik olarak tespiti ve toplanan hastalığa ilişkin sağlık verileri yardımıyla da ArcView3.3 yazılımına ait veritabanında saklanması, işlenmesi ve sorgulamalar yardımıyla da bu hastalığa ilişkin kararlar alınabilmektedir. Fenilketonüri hastalığının tespitinde; çalışma bölgesi olarak, Konya Merkez İli ve İlçeleri seçilmiştir. Çalışma bölgesinin Coğrafi Bilgi Sistemi yazılımlarından olan ArcView3.3 ortamında konumsal olarak aşağıda verilmiştir. (Şekil 1) Şekil 1. Konya merkezi ve ilçeleri. Figure 1: Konya and its towns. Çalışma bölgesine ait konumsal verilerinin sisteme aktarılmasından sonra Fenilketonüri hastalığına ilişkin hastalık bilgilerinin Konya İl Sağlık Müdürlüğü, Ana Çocuk Sağlığı ve Aile Planlaması (AÇSAP) şubesi tarafından düzenli olarak tutulduğundan, oradan alınan bilgiler sayesinde sisteme dahil edilmiştir./2/ Şekil 2 de ise çalışma bölgesine ait oluşturulan veritabanında, Fenilketonüri hastalığına ait il ve ilçelerde görülen hastalık bilgileri verilmektedir. 3

4 Şekil 2: Fenilketonüri hastalık bilgilerini içeren veritabanı. Figure 2: Database containing information about the illness of Fenilketonüri. Çalışma bölgesinde konumsal verilerden konumsal olmayan hastalık verilerine veya konumsal olmayan bilgilerden yararlanarak konumsal bilgilere ulaşım şekil 3 ve şekil 4 de verilmektedir. (Şekil 3-4) Şekil 3. Konumsal verilerden konumsal olmayan bilgiye ulaşım. Figure 3: Information transfer from spatial data to nonspatial data. 4

5 Şekil 4: Konumsal olmayan verilerden konumsal verilere ulaşım. Figure 4. Information transfer from nonspatial data to spatial data. Çalışma bölgesinde yer alan Konya Merkez İl ve İlçeleri dahil olmak üzere, Fenilketonürili hastaların adı, soyadı, ev adresi, ilçesi, yaşı, bağlı bulunduğu sağlık ocağı, vb. bilgilerinde olduğu hastalık bilgileri sistem içerisinde yapılan sorgulama ve analizler neticesinde Coğrafi Bilgi Sistemi yardımıyla Fenilketonüri haritası oluşturulmuştur. Ortaya çıkan Fenilketonüri haritasının çalışma bölgesi ile çakıştırılmasından, Konya Merkezinde hasta sayısının ve görülme sıklığının çok olduğu daha sonrada Ereğli, Beyşehir, Hüyük ve Doğanhisar bölgesi geldiği anlaşılmaktadır. (Şekil 5) Şekil 5: Fenilketonüri Haritası ve Konya. Figure 5: Map of Fenilketonüri in Konya. 5

6 Coğrafi Bilgi Sistemi yardımıyla oluşturulan Konya ili ve ilçeleri için Fenilketonüri haritasının tamamı, veritabanında saklanan ve gerektiğinde kullanılmak üzere Fenilketonüri hastalık bilgileri ve ilçelere ait diğer nüfus bilgileri ve aynı zamanda kan numunesi alınan yeni doğan sayısının ilçe alanlarına göre tabloda görülmektedir.(şekil 6) Şekil 6: Fenilketonüri haritası ile konumsal sorgulamalar Figure 6: Spatial data query in Fenilketonüri map. 5. Sonuç Ülkemizde kalıtsal kan hastalıkları içerisinde yer alan ve Avrupa Ülkelerine göre daha sık görülen Fenilketonüri hastalığı, her yeni doğan bebeğin topuğundan alınan kan numunelerinin tetkiki ile erken teşhis konulması ve hastaların kayıt altına alınarak takip edilmesi ile hastalığın izlenmesi amacıyla önemlidir. Bilgi teknolojisinin hızla ilerlemesi ve sağlık alanında da özellikle coğrafyaya bağlı olarak görülen hastalıkların tespiti, takibi ve izlenmesi amacıyla Coğrafi Bilgi Sisteminden yararlanılması ve sağlık personeli tarafından zaten kayıt altına alınan ve dosyalanarak arşivlerde saklanan hastalık bilgilerinin, Coğrafi Bilgi Sisteminde kullanılarak, gelecekte daha da yaygınlaşmasına ve sorgulama ve analizlerle zenginleştirilmesi sonucu, hastalığın görüldüğü yerler veya riskli bölgelerin nereler olduğunun tespitinde kullanıcı durumunda olan sağlık elemanlarına kolaylık sağlayacaktır.. Fenilketonüri hastalığının Coğrafi Bilgi Sistemiyle tespiti, önlenmesi, izlenmesinin ilişkilendirilmesi sonucunda hastalığın konumu, görülme sıklığı, görüldüğü yerler, nedeni ve sebepleri hakkında kullanıcılara yardımcı olmaktadır. KAYNAKLAR ESRI, Arcview, Esri Press, Redlands California, ABD, 1996, Konya İl Sağlık Müdürlüğü, Aile Planlaması Ve Ana Çocuk Sağlığı (AÇSAP) Şubesi, Fenilketonüri Hastalığı Konya İli Tarama sonuçları, 2003 Yomralıoğlu, T., Coğrafi Bilgi Sistemleri Temel Kavramlar ve Uygulamalar Seçil Ofset, İstanbul,