KISA BR ÖYKÜNÜN ANATOMS THE ANATOMY OF A SHORT STORY

Transkript

1 Ahi Evran Üniversitesi Kırehir Eitim Fakültesi Dergisi (KEFAD) Cilt 7, Sayı 2, (2006), KISA BR ÖYKÜNÜN ANATOMS Hülya AKIN BALCI Kafkas Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Geli Tarihi: Yayına Kabul Tarihi: ÖZET Ülkemizde öykü çözümlemesi dilbilgisel ve dilbilimsel alanda çok geni bir çalıma alanına sahip deildir. Öyküler genelde olay örgüsü, kiiler, zaman, mekân vb. alanlara yönelik olarak çözümlenmeye çalıılmıtır. Öykülerin dilbilgisel alana yönelik çözümlemeleri 20.yy'la birlikte gelime göstermeye balamıtır. Bu dorultuda Haliday'in çalımaları dilbilim ve dilbilgisi açılarından çalıma yapacak olan kiilere ön bir kaynak oluturmutur. Toolan da Haliday'den etkilenerek "levsel Dilbilgisi Ve Söylem Çözümlemesi" balıı altında bir yöntem gelitirmitir. Bu çalımada bu yöntemden yola çıkarak Peride CELAL in Aaç adlı öyküsü çözümlenmeye çalıılacaktır. Anahtar Kelimeler: Kısa öykü,dilbilim,metin. THE ANATOMY OF A SHORT STORY ABSTRACT A textual analys has not a wide scale in Linguistics and textological sphere in our country.as a rulet he stories had analysed according to their plot, character, time, place etc. From the XX. century the textology began to extension. In this way the works of Haliday were the main source for an investigators.toolan was inspired by Haliday and extensioned a method of functional Linguistics and analys of phras.in this article we used abovementioned method and tried to analyse the story The tree by Peride Celal. Key Words: Short Story, Linguistic, Text

2 114 Kısa Bir Öykünün Anatomisi H. Akın Balcı 1. GR nsan hayatında olan ya da olması ihtimali bulunan, olacak kanısı uyandıran olayları belli bir hacim içinde anlatan yazılara öykü denir. Öykülerde çok fazla betimleme yapılmamakta, kii sayısı, mekan ve zaman oldukça sınırlı tutulmaktadır. Bu nedenle kısa olma özellii göstermektedirler. Maupassant ve Çehov tarzı denilen iki türü vardır. Maupassant tarzı öykülerde(klasik hikayeler) esas olan olaylarken; Çehov tarzı öykülerde(modern hikaye) ise olaydan çok, insanın belli bir zaman dilimindeki durumu ön plana çıkar. Öyküler kısa olduu için, kolay okunan ve sevilen bir yazın türüdür ve en önemli malzemesi insandır. nsani olan her ey öykünün konusu olabilir. (Toparlı ve dierleri,2000;220). Öykü Türk Edebiyatında, 19yy'ın ikinci yarısından itibaren görülmeye balanmıtır. Bu yüzyılda varlık gösteren öyküler beraberinde çözümleme kavramını da getirmitir. Aslında dünyada yazınsal anlatı metinlerinin incelenmesi çok eskiye dayanmaktadır ve bu çalımalar insanbilim, ruh bilim, toplum bilim ve davranı bilim aratırmalarıyla yakından ilgilidir. Ancak anlatı metinlerinin yüzeysel yapılarından yola çıkılarak incelenmesi ve eletirilmesi 20.yy.da gelien dilbilim çalımalarından büyük ölçüde etkilenmitir. (Erden,2002;ll). Türk Edebiyatında yapılan ilk çözümlemeler daha çok metnin olay örgüsü, kiileri, mekanı, zamanı çerçevesinde gerçeklemekteydi. Öyküde kullanılan dilbilgisi özelliklerine çok deinilmemi, öyküler dilbilgisi açısından ele alınmamıtı. Bu esnada dünyanın pek çok yerinde eletirmenler yazınsal eserlerde farklı görüleri ortaya koyarken yazınsal eserleri yüzeysel yapılarında bulunan dil kullanımlarından yola çıkarak inceleyip eletirilmekteydiler. Bilindii gibi yazınsal metinlerin yorumlanması söz konusu yüzeysel yapıları oluturan tümcelerden balar. Metnin anlaılması pe pee dizilen tümcelerin anlaılmasına balıdır.bir önceki tümce bir sonraki tümcenin anlamına katkıda bulunur. Dolayısıyla da yazınsal bir metnin farklı yönleri (plan, kiiler, mekân, zaman, olayların zinciri ve düünsel yapılar vb.) ancak dil kullanımının dilbilim yöntemlerini kullanarak incelenmesiyle anlaılıp yorumlanabilir. Bu durum da dilbilim yöntemlerinin biçem bilim ve yazın aratırmalarına olan katkısının kaçınılmaz olduunu göstermektedir (Erden, 2002; 16). Bu dorultuda öykü incelemelerinin yönü biraz daha dilbilgisel ve dilbilimsel alana kaymaktadır denilebilir. Bu yöndeki çalımalardan birini Halliday yapmıtır. Halliday öyküye söylem çözümlemesi ve ilevsel dilbilgisi

3 Ahi Evran Üniversitesi Kırehir Eitim Fakültesi Dergisi (KEFAD) Cilt 7, Sayı 2, (2006) 115 açısından bakmı ve öyküde kullanılan her bir tümceyi bu açıdan deerlendirmitir. Bu gelimeyle birlikte öyküye artık farklı bir açıdan yaklaılmı ve çözümleme dilbilgisel açıdan gerçekletirilmeye balanmıtır. Bu alandaki çalımaların bir dierini ise Toolan yapmıtır. Toolan, Halliday'den etkilenerek dilbilimsel bir öykü çözümleme yöntemi gelitirmi ve bu yöntemi bir öykü üzerinde uygulamıtır. Çözümleme alanında bunların dıında pek çok yöntem son yıllarda ortaya çıkmaktadır. Bu yönde dil alanında çalıan insanlar da artık "öyküleri" çalıma alanlarına sokabilmi, yazarların neyi anlattıını incelemenin yanı sıra nasıl anlattıını da artık deerlendirmeye tabii tutabilmilerdir. Biz de bir az önce bahsettiimiz Toolan'ın yöntemini kullanarak Peride Celal'in "Aaç" adlı öyküsünü ilevsel dilbilgisi ve söylem çözümlemesi açısından irdeleyeceiz. Öykünün ilk olarak çeitli açılardan dilbilgisi betimlemesini, ardından eletirel yorumunu yapacak ve tümceleri teker teker ele alarak, Toolan'in ilevselsel dilbilgisi ve söylem çözümlemesi yöntemine uygun olarak deerlendirmeye tabii tutacaız. Bu dorultuda bu çalıma dilbilim alanındaki yeniliklerin Türk dilinde verilen eserler üzerinde de varlık göstermesine katkı salayacaktır. Yazında kullanılan her bir sözcük, tümcecik ve tümce dilbilgisel kullanım açısından deerlendirilecektir. Ayrıca çalımamızda öykünün daha çok dilbilgisel ve metin bilimsel yönüne dikkat çekerek öyküyü biçimsellikten ziyade ilevsel ve söylemsel yanıyla deerlendireceiz. 2. YÖNTEM Bu çalımada Halliday'in yaklaımına metin merkezli bir dilbilimsel eletiri gelitiren ve uygulayan Toolan'ın 1 yöntemi kullanılacaktır. Toolan'ın Faulkner'ın Go Down Moses adlı eseri için gelitirdii ve bu yazınsal metnin bütününde incelemeye deer gördüü dilbilgisi özelliklerinin seçimine ve incelemesine dayanan bu yöntem iki ayrı aamadan olumaktadır. Birinci aama eserin genel dilbilgisel betimlemesidir. kinci aama ise eserin Eletirel yorumunu tekil etmektedir. Bu aamalardan yola çıkılarak bu çalımada Peride Celal in Aaç adlı eseri çözümlenmeye çalıılacaktır. 1 a-eserin Genel Dilbilgisel Betimlemesi: Metnin bütününde biçem 1 bilimsel bir anlamlılık gösterdii için incelemeye deer görülen kimi yüzeysel yapılar seçilir. Toolan ın incelemek amacıyla seçtii yapılar unlardır (Erden,2002;92): 1.Zaman içinde süreklilik gösteren eylemler. 2.Adıllar(Kii adılları, aret adılları, Kiilerin adlandırılması, Adlar ve adıllar arasındaki art gönderimsel ilikiler) 3-Tümce bölümleri ve tümceler arasında görülen neden-sonuç ilikileri(tümceler arası sıralama ilikisi tümcelerin arasında ve, ama, ancak, ile vb. sıralayıcıları sayesinde sıralama ilikilerinin kurulması, Yan tümceleme ana tümce, yan tümce ilikilerinin kurulu nedenleri, Tümce belirteçleri) b- Eserin eletirel yorumu.

4 116 Kısa Bir Öykünün Anatomisi H. Akın Balcı 3. ESERN GENEL DLBLGSEL BETMLENMES Eserin genel dilbilgisel betimlemesi bölümünde eser zaman-eylem ilikisi, adıl - özne ilikisi, tümce içi ve tümceler arası neden-sonuç ilikileri, sözcük ve sözcük öbei seçimi ve söz sanatları açısından irdelenecektir ÖYKÜDEK ZAMAN-EYLEM LKS Yazar öykü boyunca çounlukla görülen (hikaye) geçmi zaman -dı yı, ondan sonra imdiki zamanın hikayesi olan "-yordu" yu, genellikle yaptıı eyler için - ardı/-erdi yi, kahramanın kendisinin yapıp da farkında olmadıı eyler için - mı,-mu u, kahramanın aaçla yaptıı diyaloglarda ve monologlarda -yor u, yine konumalarda emir kipi kullanılmıtır. sim cümlelerinde "idi" ekeylemi çounlukla kullanılırken olumsuzları ise deil eklinde ifade etmitir. O günlerde konumaya baladım... Ne yapacaımı bilmiyorum, dedim. Yanına koyduum koltukta oturuyordum çou zaman. Yarı uykulu gülümserdim. Kular uçup kaçıır, yaprakların fısıltıları susardı Gidip kendimi yataa attım. Sızmıım. Ne yapacaımı bilmiyorum. Bir dostumun yılbaı armaanıydı Hayır her zamanki bunalımlarımdan biri deil. Örnekler ve öykünün tamamına baktıımızda tümcelerin eylem zamanlarının tutarlı olduu görülürken öykü genelinde hikâye geçmi zamanı kullanılarak olayın kahraman tarafından geçmite yaandıı izlenimi verilmekte ve öykünün sonunda imdiki zamana gelindii fark edilmektedir. Ayrıca ; Aaç da ben de iyileeli çok oluyor. Aaç yürüyüünü salonun ortasına doru sürdürüyor. örneinde kahramanın geçmite birebir yaayıp imdi bunları hatırlaması üzerine söyledii eylerde imdiki zamanın hikayesiyle çekimlenmi eylemler kullanılmaktadır. Olaylar hakkında genelleme yaparken geni zamanın hikâyesini, kahramanın yapıp da farkında olmadıı durumlarda örenilen geçmi zaman "-mı" kullanılmaktadır. Eylem - zaman ilikisinin izledii bu sıra ad tümceleri için de geçerlidir. Bilindii üzere ad tümceleri yüklemleri eylem deil de ad kökenli olan tümcelerdir. Özellikle geni zaman kullanımında var ve yok sözcüklerine yüklem olduu durumlara rastlanmaktadır. Yeni evde balkon yoktu.

5 Ahi Evran Üniversitesi Kırehir Eitim Fakültesi Dergisi (KEFAD) Cilt 7, Sayı 2, (2006) 117 Onu sevenler, dallarının altındaki koltukta oturmaktan holananlar da vardı. Yıllar önce okuyup unuttuum ne çok kitap varmı. Kısaca denilebilir ki; kahramanın psikolojik durumu, dier bir deyile öykünün balamının geçmi hali, imdiki hali, genel durumu tümcelerin yüklemlerine yansımaktadır. Bu tür cümleler çounlukla diyalog eklinde verilmitir. Veya kahraman aaça yönelik konumu; ya da aaç kahramana emretmitir ÖYKÜDE ADIL - ÖZNE LKS Öyküde 1. kii tekil, 2.kii tekil, 3.kii tekil ve çoul adılları gizli ve açık özneler olarak sıklıkla kullanılmaktadırlar. Gizli özne tümcelerin yüklemlerinde sadece kii eki olarak ortaya çıkar. Ancak gizli olan 3.kiinin tekil eki yoktur. benimle birlikte o da yeni eve alıtı. Oysa ben fazla bir ey yapmıyordum Kimileri aacın karısında aırıp kalıyorlardı Böyle günlerde köpeklerimle, eyalarla, en çok da aaçla konuurdum ben. Önce yerine alıamadı. (o) Beni her zaman gittiimiz küçük meyhaneye götürdüler. Salona geçtik. Öyküdeki 1.tekil kii adılı kahramana gönderimde bulunmaktadır. 1.çoul kii adılı ise çok miktarda kullanılarak kahraman ve onun yardımcısına gönderimde yapmaktadır. Bitkiyle ilgili kimi eylemleri kapadık, açtık, astık yardımcısıyla birlikte gerçekletiren kahraman zaman zaman tekil eylemlere de bavurarak kendisinin farkını vurgulamayı ihmal etmemektedir. Örnein: güneten korumak için gündüzleri perdeleri kapadık, gündüzleri camları açtık. Yava yava kendine geldi. cümlesinden hemen sonra Birlikte yeni eve alıtık. demek yerine benimle birlikte o da. yeni eve alıtı. demektedir. Yazar geçmite yaanan olayları anlatırken çounlukla l. çoul kii adılını, içinde bulunduu psikolojik durumu anlatırken 1.tekil kii adılını kullanmıtır. Yazar özne tasarrufunu çok sevmektedir. Örnein: "Gittikçe gövdesi kalınlatı. Maslak yoluna çıkıp en büyük toprak saksıyı aradık. Bulunca, köklerin younlaıp sımaz olduu eski saksıyı kırdık, topraını deitirdik yeni saksıya geçirdik. cümlesindeki bulunca da saksı dan tasarruf yapar. Yazar eserini ben- anlatıcısı üzerine kurmutur. Aaçla ben- anlatıcısı arasındaki iliki öykünün taslaını olutururken öyküde birbiri ardına gelen olaylar basitce anlatılmıtır.

6 118 Kısa Bir Öykünün Anatomisi H. Akın Balcı Öykünün içinde ayrıca iaret zamirlerinin sık kullanılmasıda göze çarpmaktadır. Yazar öyküde çok fazla karakter kullanmamıtır. Kullandıı karakterlerin adlandırılmasına bakılırsa u özelliklerin olduu görülmektedir; Ben-anlatıcısı: Öyküde tamamen "ben" ve "biz" adılları göze çarpmaktadır. Baka hiçbir ad kullanılmamıtır. Yardımcı: yardımcım eklinde adlandırılmı tek bir ad kullanılmıtır. Kahramanın dostları: dostlarım, arkadalarım, konuklar, onlar, birileri, yakınlarım gibi altı ekilde adlandırılmılardır. Kahramanın kızı: Kızım ve o eklinde adlandırılmıtır. Doktor: doktorum ve o eklinde adlandırılmıtır. Aaç: Birkaç yaprak, adını bilmediim bir bitki, o, bitki, aaç, yolda gibi altı ekilde adlandırılmıtır. Görüldüü gibi yazar öyküde adıl- özne ilikisini sistematik ve tutarlı bir ekilde vermitir.bunu yaparken adılları çok fazla kullanmıtır ÖYKÜDE TÜMCEÇ VE TÜMCELER ARASI NEDEN- SONUÇ LKLER Peride Celal, Yıın roman 2 olarak adlandırılan türün ilk temsilcilerindendir. Duygusal younluk içeren romanlarından öykülerine yansıyan çok fazla olumsuzluk bulunmasa da öyküleri de sonuçta basit olma özellii gösterir. Yazar çounlukla basit,tümceler kullanmaktadır. Bu durumda eseri Ömer Lekesiz (2001)'in ifadesiyle kolay ölçülür, kolay kavranır, felsefesiz, meselesiz yapmaktadır. Peride Celal öykünün olması gerektii görüündedir. Bu nedenle belki de daha uzun, ayrıntılı yazdıı öyküyü kısaltmak adına bazı bölümlerini çıkarmıtır. Bundan dolayı olaylar çok yüzeysel nedenleri verilmeden sıralanmıtır. O günlerde konumaya baladım onunla, yalnızlıımı unutmak için yazar bu ifadeyi kullanır ama neden yalnız olduunu söylemez. Neden sonuç ilikisi çounlukla tümce içerisinde biri dierinin yan cümlecii, öesi olacak ekilde verilmektedir.yine; Ev deitirdiimizde onu kapıdan içeri nasıl sokabildiimize aıranlar oldu. evin neden deitirildiine ilikin bilgi yoktur. 2 Yıın romanı: Sanatsal bir kaygı güdülmeden yazılan, sürükleyici olayları konu alan, geni okur kitlelerine seslenmeyi amaçlayan roman türüdür.

7 Ahi Evran Üniversitesi Kırehir Eitim Fakültesi Dergisi (KEFAD) Cilt 7, Sayı 2, (2006) 119 Yeni evde balkon yoktu. Onu salonda iki pencere arasındaki duvarın önüne yerletirdik. Bu örnekte ise ilk cümle ikinci cümlenin sebebini oluturmaktadır. O günlerde konumaya baladım onunla, yalnızlıımı unutmak için. Sebep, ana cümlenin sebep tümleci öesi olarak verilmitir. Aaç ölüyor, ben de onunla öleceim. Çünkü, çok mutsuzum... demiim. Sebep ve sonuç pe pee cümleler eklinde bir açıklama edatı yardımıyla verilmitir. Doktor beni karısında görünce aırmadı. Bunalım balayıp karabasanlar sıklaınca ona koardım. Ardı ardına verilen bu cümleler birbirine sebep sonuç ilikisiyle balıdır. lk cümle ikinci cümlenin sonucu görevindedir. Herhangi bir açıklama edatı kullanılmadan bu iliki gerçekletirilmitir 3.4. ÖYKÜDE SÖZCÜK VE Öykü, SÖZCÜK ÖBE SEÇM konusunun üzerine kurulu olduu aaç, göndergenin yinelenmesiyle yapılan artgönderim 3 türüne uygun olarak pek çok sözcük veya 3 Göndergenin Yinelenmesi Olarak Art Gönderim: Aynı göndereni belirten farklı dilsel birimlerin kullanılması ile yapılan artgönderim. sözcük öbeiyle ifade edilmitir. Bunları sıralarsak: Küçük boy saksı içinde, birkaç yaprak, adını bilmediim bir bitki. Dostlarım aacın çok çabuk büyüdüünü... Akamları odam çekilirken hoçakal aaç, iyi uykular dediim... yoldaımdı. yolda Aaç benim için bir canlıydı. canlı Sonra bir gün yardımcım bitkinin büyüdüünü... haber verdi. bitki Zaman belirten sözcüklere baktıımızda yazarın bu konuda gayet cömert davrandıını görebiliriz.kahramanın zamanı o kadar boldur ki; herhangi bir sınırlamaya gerek duymaz.gün ya da ay tayinine kalkımaz. O günlerde konumaya baladım onunla; yanlızlıımı unutmak için. o Bir akam ııkları söndürmü önünde duruyordum. bir akam Yazar kahramanın ve çevresindekilerin fiziksel görünüleri, hayat biçimleriyle ilgili bilgiler konusunda oldukca cimridir. Bu amaca uygun sözcük ya da sözcük öbeklerini çok kullanmamıtır. Aaçla ilgili betimlemeler daha çok kullanılmıtır. Kahraman hakkında yalnızlık çektii ve

8 120 Kısa Bir Öykünün Anatomisi H. Akın Balcı bütün umutlarını kendisine hediye edilmi bir aaca balamı olduu dıında çok fazla bilgi verilmemitir. Hatta kahramanın cinsiyetini ortaya koyan ayrıntılar bile yoktur.bu açıklamalara metinden u örnekler verilebilir: Boylanıyordu günden güne. Yaprakları arasından önce yuvarlaklaıp dolgunlaan kahverengi uçlar çıkıyor, uçların aızları açılıp küçük, yeil yavrular burunlarını, birkaç gün içinde büyüyüp birer yelpaze gibi açılmaya balıyor. Gittikçe gövdesi kalınlatı. aaçla ilgili tasvir Aaç gün ııında dıarıdan vuran yan aydınlıkta yaprakları gümülenmi, gövdesi ise siyaha çalan zeytin yeili alçak dallarıyla Magritte'nin yarı karanlık, yarı aydınlık resimleri gibi duvara yapııp ııldardı. aaçla ilgili tasvir Sanki yaamımda ondan baka kimse kalmamı, herkes birer birer çekip gitmiti. Karısındaki koltukta içkimi içerken yalnızlıımı, korkularımı, dünyayı saran felaketleri unutarak gülümseyebiliyordum. Dostumdu aaç beni sevdiini biliyordum. Karanlık düman bir dünyada aaç, sevgiydi. Herkesten uzaklamıtım. nançlarımı yitirmiti.yalmz aaçla birbirimizi sevdiimize inanıyordum. Son iki örnekte yazar kahramanın kendini nasıl yalnız hissettiini, bu psikolojik ruh halinin onu nasıl aaca balattıını belirten sözcük ve sözcük öbeklerini seçmitir. Ayrıca kahramanın hem hayata, hem kendisine karı duyduu nefreti ve usanmılıı ortaya koyan ifadeleri de kullandıı u örnekte açıkça görülmektedir: Ne yapacaımı bilmiyorum, dedim.radyolar, televizyonlar, gazeteler hepsi ölüm, kin, yalan kusuyor, aaç bense karı duramayacak kadar yalı ve yorgunum. Usandım, insanlardan nefret ediyorum. Kendi kendimden de. Kimseyi görmek istemiyorum, kimseyi sevmiyorum, sevemiyorum. Öyküde dikkatımızı çeken sözcük kullanımlarından biri saksı dır. lk olarak birkaç yapraktan oluan bitki, zamanla büyümü, öyküye adını veren aaç olma vasfını kazanmıtır. Fakat bu bitki için hala saksı sözcüü kullanılmıtır. lk üç paragrafta saksı sözcüü sekiz kez kullanılmıtır. Bu esnada bitki büyümü de büyümütür ve artık boyu tavana ulaan pek çok dala sahip bir aaç olmutur ÖYKÜDEK SÖZ SANATLARI Yazar öyküde çok miktarda tehis (kiiletirme) ve benzetme kullanmıtır. Bilindii üzere tehis sanatı, cansız nesneler ve hayvanlara insan nitelikleri verilerek onları kiiletirme yoluyla yapılmaktadır. Eserdeki örneklere bakılacak olursa; Önce yerine alıamadı. alımak insana özgüdür, burada bitkiye aktarılmıtır.

9 Ahi Evran Üniversitesi Kırehir Eitim Fakültesi Dergisi (KEFAD) Cilt 7, Sayı 2, (2006) 121 Kızım ne zaman salona girse aacın kocaman dallarıyla üstüne yürüdüünü, onu korkuttuunu söylüyor... yürüme yine insana özgüdür. Burada aaca aktarılmıtır. Beni sevdiini biliyordum. sevmek insana özgü bir duygudur.burada aaca aktarılmıtır. Yapraklarla gülüüp beni konutuklarını, benden söz ettiklerini duyardım. gülümek, konumak insana özgüdür. Burada yapraklara aktarılmıtır. Aaç iki kez konutu. konumak insana özgüdür. Yukarıdaki örneklerde de görüldüü gibi yazar öyküsünde sıkça kiiletirmelere bavurmutur. Ayrıca eserde daha önce belittiimiz gibi benzetmeleride görmek mümkündür. Benzetme, insanolunun anlatıma güç verme amacıyla, bir takım nesneler, kavramlar arasında gördüü yakınlıklardan,benzerliklerden yararlanarak bunlardan birini anlatırken ötekini de anması eilimidir (Aksan,200;187). Günlük konuma dilinde olsun, yazılı metinlerde olsun, anlatımı daha somut kılmak, dinleyene kavramları daha etkileyici biçimde aktarmak üzere her dilde benzetmelere bavurulur. Benzetmenin dört öesi vardır; benzeyen, kendisine benzetilen, benzetme yönü ve benzetme edatıdır. Benzeyen ve kendisine benzetilen temel öedir. Nizamettin Uur (2003) benzetmeleri öelerden herhangi birinin kullanılıp kullanılmadıına, nasıl kullanıldıına ve bunların taıdıı özelliklere göre, deiik kollara ayırarak ve yeni sınıflamalar yaparak incelemitir. Bu sınıflandırmalar dorultusunda öykümüz içerisinde tespit ettiimiz benzetmeleri oluum biçimlerine göre vermeye çalıalım. Domuz gibi salıklı olduumu söyledi. Kahraman burada domuza, salıklı olması özelliinden dolayı benzetilmitir. Bu bir Tam Benzetme 4 örneidir. Yeil birer göz gibi dalların ucunda açmaya hazır tomurcuklarıyla... Tomurcuklar, yeil birer göze, açmaya hazır olmaları bakımından benzetilmitir. Tam Benzetme yapılmıtır. Karanlık, düman bir dünyada... dünya dümana benzetilmitir. Kısa- Yalın Benzetme 5 söz konusudur. Yerde bir sürü ölmü sarı yaprak vardı. Yapraklar, sürü gibi çok olmasından dolayıbenzetme yapılma gerei duyulmutur. Kısa- Yalın Benzetme söz konusudur. 4 Tam Benzetme: Benzetme öelerinden dördününde kullanılarak oluturulan benzetmelerdir. ( Uur,2003) 5 Düz (kısa, yalın) Benzetme: Yan öeler kullanılmadan, yalnızca temel öeler (benzeyen, kendisine benzetilen) kullanılarak yapılan benzetmedir. ( a.g.e)

10 122 Kısa Bir Öykünün Anatomisi H. Akın Balcı Gece basıp da okumaktan yorulan gözlerimi dinlendirmek için ııkları söndürdüümde; aaç, ay ıııyla dıarıdan vuran yan aydınlıkta yaprakları gümülenmi, gövdesi ise siyaha çalan zeytin yeili alçak dallarıyla Magritte'in yarı aydınlık yarı karanlık resimleri gibi duvara yapııp ııldardı. Yapraklar, rengi bakımından gümüe benzetilmitir.aynı zamanda gövde, siyaha çalan zeytin yeiline yine rengi bakımından benzetilmitir. Bu örneklerde Pekitirilmi Benzetme 6 vardır. Öyküde söz sanatları açısından görüldüü gibi kiiletirme ve benzetme kullanılmıtır. 4. ÖYKÜNÜN ELETREL YORUMU Peride Celal'in "Aaç" adlı öyküsünün türüne yazarın romanlarından yola çıkarak bir eletiri yapacak olursak: Ömer Lekesiz'in de ifade ettii gibi duygusal younluun son safhada olduu, kolay kavranır, belli bir felsefesi olmayan yazılar yazmıtır. Bu durum elbette ki hikâyelerine de yansımıtır.bunun en güzel örneini de bizce "Aaç" hikâyesi ortaya çıkarmaktadır. Duygusal younluun üst düzeyde olduu bir öyküdür. Öykü ben-anlatıcının içinde bulunduu ruh hali, onun dünyası ve 6 Pekitirilmi Benzetme: çerisinde benzetme edatı bulundurmayan benzetmelerdir.(a.g.e) dünyayı algılayı biçimiyle ilgilidir. Okuyucu bu dünyayı onun bakı açısından görür ve deerlendirir. Öyküde yazar benanlatıcıyı konuturmakta, ben anlatıcının içince bulunduu ruh hali, geçirdii psikolojik buhranlar anlatılarak; bu zihinsel çatımadan dost edindii aaç sayesinde kurtulduuna deinilmektedir. Okuyucu bozulan dünya düzenini, insan ilikilerini onun gözüyle görür. Ayrıca benanlatıcının yaadıı bazı olayları eylemler içinde zaman zaman yer verilen ruhsal betimlemelerle sade, anlaılır bir dille anlatmaktadır. Burada Lekesiz (2001;488)'in ifade ettii tümceyi söylemekte fayda görüyoruz: Öykünün dili sade olmasına sade ama sıradanhın sadeliince bir sadelie sahiptir. Konu itibariyle daha ziyade yalnızlıktan yakınan yalnız olduunun bilincinde olan benanlatıcının kendine hediye edilen, önceleri birkaç yapraktan oluup sonra aaç olma niteliine kavuan bir bitkiye balanması, onu kendine yolda, dost edinmesi anlatılmıtır. Öyküye düzyazı gerçeklii hâkimdir, belli kalıplar içine sıkımı olsa da okuyucusunu bazı toplumsal gerçeklikleri düünmeye sevk etmekte; dünya üzerindeki çirkinlikler ile sergilenen toplumsal gerçeklik anlatılmaktadır. Ayrıca olayların tırmandıı heyecan verici bir zirvesi yoktur. Öykünün kendine özgü bir planı vardır. Bu plan öyküde eylemlerin

11 Ahi Evran Üniversitesi Kırehir Eitim Fakültesi Dergisi (KEFAD) Cilt 7, Sayı 2, (2006) 123 zamanlarının sıralanıına paralel görünmektedir. Yazar, hediye bitkinin kahramana veriliinden itibaren adım adım büyümesine bu esnada kahramanın onunla olan ilikisini, bu ilikinin kademe kademe ilerleyip dostlua dönümesini düzenli bir ekilde vermitir. Kahramanın hayatında var olan bir yalnızlık olgusu kendisini göstermekte fakat bu yalnızlıa neden olan eyler bir türlü açıklanmamaktadır. Eserin bir bölümünde de kahramanın ev deitirdii açıklanmakta fakat neden deitirdiine yönelik bir ifade kullanılmamaktadır. Bu durumlar da bize öyküde motifler arası geçiin zayıf olduunu gösterir. Hatta kahramanın cinsiyetini ortaya çıkarabilecek bir ayrıntı bile verilmemektedir. Olaylar sıralanmı, aralara kahramanın ruh halini ortaya koyan sınırlı sayıda betimlemeler serpitirilmitir. Yazar televizyonlarda, radyolardan dinledii, gazetelerden okuduu haberlerden etkilenmi olacak ki bu durumu öyküsüne de yansıtmıtır (8. ve 9. paragraflar). Eserde, kahramanın sevgisiz kalmasından kaynaklanan toplumdan soyutlanma ve kopukluk olguları kendini göstermektedir. Eserde kullanılan "bir gün", "o günlerde" gibi zaman ifadeleri, tam olarak hangi anı ifade ettii anlaılmadıı için öykünün geçtii süre de tam olarak bilinmemektedir. Bu yüzden aacın büyümesindeki süre ve öykünün geçtii zaman çok belli deildir. Yazar özellikle tamlamaların bir tek öesini söyleyip ahenk oluturmak için eksiltili yapılar 7 oluturmutur. Çou yerde özne gizli tutulmakta ve kendini yüklemlerdeki ahıs ekleriyle belli etmektedir. Okuyucuyu düündürmek amacıyla cümlelerin farklı öeleri pek çok yerde söylenmemitir. (onun) Büyüdükçe güzelleeceini satın aldıı çiçekçi... Tamlanan eksiklii (onun) yaprakları sararıp bükülmeye baladı. Tamlanan eksiklii Gittikçe (onun) gövdesi kalınlatı. Tamlanan eksiklii Bir akam ııkları söndürmü (onun) önünde duruyordum Tamlanan eksiklii... Sakın (kendi) canına kıymaya kalkma. Tamlanan eksiklii onun orada olduunu unutuyordum çou zaman. (ben-özne) önce yerine alıamadı" (o-özne) Maslak yoluna çıkıp en büyük toprak saksıyı aradık. (biz-özne) (benözne) Çayımı karısında içerdim. Beni her zaman gittiimiz küçük meyhaneye götürdüler. (onlar-özne) 7 Eksiltili yapı: Bir tümceden bir ya da daha çok öenin silinmesi ilemidir ( Günay,2003;67).

12 124 Kısa Bir Öykünün Anatomisi H. Akın Balcı Sonra bir gün yardımcım, bitkinin büyüdüünü... haber verdi. (bana-yönelme tümleci) Sevdiimiz eylere yalnız bakmakla olmuyor (onları) görmek de önemli. (onları-nesne eksiklii). Ayrıca öyküde sembolizmin 8 tesirleri ile akıcılık salamak için kiiletirme ve pek çok alıılmamı badatırma 9 da kullanılmıtır. Yaprakların fısıltıları susarlardı. (yaprakların fısıldaması) Sert bir sonbahar rüzgarı bahçedeki aaçları birbirine vurup tokatlıyordu. (sert rüzgarın, aaçların birbirine vurup tokatlaması) insanın içini isle kaplayan hüzünlü akamlardan biri. kaplanması) ( insanın içinin isle Aaç da ben de yaamaya kararlıyız. (Aacın kararlı olması) Öyküde anlatım simgelerle yüklüdür. Simgelerin ardına yazar anlatmak istedii eyleri gizlemi ve okuyucunun bunu 8 Sembolizm: 19. yüzyılın sonlarında Fransa'da otaya çıkmı ve 2O. yüz yıl edebiyatını önemli ölçüde etkilemitir. Bireyin duygusal yaantısını dolaysız bir anlatım yerine simgelerle yüklü ve örtük bir dille anlatmayı amaçlar ( Kudret,2003;65). 9 Alıılmamı badatırma: anlam belirleyicileri, anlam ayırıcıları arasında uyum bulunmayan birletirmelerdir(aksan,1998; 82).Yani sıradanlıın dıında örtük bir ekilde bir durumu ifade etmektir. sezerek derin yapıyı çözmesini amaçlamıtır. Quirk'in tümcenin be ana bileenini (özne, eylem, nesne, tümleç, belirteç) temel ilevselliklerine de dayanan Toolan'ın bu yönteminde inceleme konusu edilen dilbilgisi özellikleri (süreklilik, adıllar, neden-sonuç ilikileri) aslında tüm yazınsal metinlerde hep rastlanan özellikle ve balamla yakından ilgiliolan konulardır.. Eylemlerin zaman içindeki süreklilii öyküde süreç olgusunun belirli bir sıraya göre düzenlenmesini, zamanın akıına, öyküdeki olayların balayıp sona ermesine, öykü kiilerinin olayları kendi açılarından deerlendirmelerine katkıda bulunur. Böylece öyküde kullanılan dilin düünsel ilevi yerine getirilmi olur. Öte yandan adıllar yazınsal metinlerde tümcelerin çounda özne olarak ortaya çıkarlar. Bu nedenle de metinsel badaıklık olutururlar. Neden-sonuç ilikilerine gelince öykünün farklı bölümleri arasında mantık ilikilerinin kurulmasını salarlar. Bütün bu dil özelliklerinin hangi sıklıkta ortaya çıktıklarını metnin etkinlii üzerinde bir kanıya varmak amacıyla saptanır (Erden, 2002; 98-99). ncelediimiz öyküde pek çok neden- sonuç ilikisi bir öesi saklı tutularak verilmitir. Sonuç verilmi nedenden bahsedilmemitir. Bu özellikleriyle eser metin olarak daha ziyade duygusal nitelik taıyan ve sanat ilevi pek göz önünde tutulmayan bir eserdir.

13 Ahi Evran Üniversitesi Kırehir Eitim Fakültesi Dergisi (KEFAD) Cilt 7, Sayı 2, (2006) KAYNAKÇA Aksan, D. (1998). Anlambilim, Anlambilim Konulan ve Türkçenin Anlambilimi. Ankara: Engin Yayınevi. Barthes, R. (1979). Göstergebilim lkeleri. (Çev. B. Vardar ve M. Rifat),Ankara: Kültür Bakanlıı Yayınlar. Bogdal, K-M. (1999). Bogdal: Historische Diskursanalyse der Literatur. Theorie, Arbeitsfelder, Analysen. Vermittlung II, Opladen. Erden, A. (2002). Kısa Öykü ve Dilbilimsel Eletiri. stanbul: Genda Kültür. Günay, D. (2003). Metin Bilgisi. stanbul: Multılıngual. Hengirmen, M. (1999). Dilbilgisi ve Dilbilim Terimleri Sözlüü. Ankara: Engin Yayınevi. Lekesiz, Ö. (2001). Yeni Türk Edebiyatında Öykü. stanbul: Kaknüs Yayınları. Kiran, Z. (2001). Dilbilime Giri, Dilbilgisinden Dilbilime. Ankara: Seçkin Yayıncılık. Toparli, R. ve dierleri (2001). Türk Dili, Yazılı ve Sözlü Anlatım Bilgileri. Sivas:Seyran Yayınları. Uur,.(2003). Anlam Bilim, Sözcüün Anlam Açılımı. stanbul: Doruk Yayınları. Özkan, B. (2004). Metin Dilbilimi, Metindilbilimsel Baadaıklık Ve Haldun Taner'in "Onikiye Bir Var" Adlı Öyküsünde Metin Bilimsel Badaıklık Görünümleri. Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Adana. Vardar, B. (1998). Dilbilim, Dilbilimin Temel Kavram ve lkeleri. stanbul: Multilingual. Vater, H.(1994). Einführung in die Textlinguistik. München: Fink. Vater, S. (2003). Diskurs-Analyse- Intervention. Eine Methodologie der Diskursanalyse in illustrierten Redewendungen. Reihe 22: Soziologie Band 380,Lang verlag, Frankfurt. Kocakaplan,. (2002). Açıklamalı Edebi Sanatlar. stanbul: Türk Edebiyatı Vakfı Yayınları. Kudret, C. (2003). Örnekleri ile Edebiyat Bilgileri. stanbul: nkılap.