1. DOĞU AKDENİZ TURİZM SEMPOZYUMU

Transkript

1 1. DOĞU AKDENİZ TURİZM SEMPOZYUMU 1

2 2013 AKDENİZ OYUNLARI BAĞLAMINDA SPOR ETKİNLİKLERİ VE OLASI ETKİLERİ Prof. Dr. Celil Çakıcı Öğr. Gör. Gülser Yavuz Mersin Üniversitesi ÖZET Spor etkinlikleri, tüm dünyada gerek ülkeler gerekse kentlerin ev sahibi olma yarışı içinde oldukları önemli etkinlikler arasındadır. Spor etkinlikleri; büyüklüklerine, ölçeklerine, özelliklerine, planlama ve katılım şekillerine göre farklı türlere ayrılabilmektedir. Her spor etkinliğinin olumlu ve olumsuz etkileri farklılık göstermektedir. Spor etkinliklerinin, başta turizm olmak üzere ekonomik, sosyo-kültürel, fiziksel, psikolojik ve siyasi etkileri olabilmektedir. Ülkelerin ve kentlerin etkinliklerden en önemli kazanımları etkinlik sonrası olumlu ve sürdürülebilir mirastır. Bu bildiride, 2013 Akdeniz Oyunları bağlamında spor etkinliklerinin etkileri irdelenmektedir. Bildiri, 2013 Akdeniz Oyunlarından kalacak mirasın etkin yönetimi önerisi ile son bulmaktadır. Anahtar Kelimeler: Spor Etkinlikleri, Akdeniz Oyunları. ABSTRACT The sport events are among the activities for which both countries and cities are in the competition of hosting. Sport events may be separated into different types according to their size, scale, features, planning and participation. The positive and negative impacts of each sport event differ. Sport events may have impacts particularly in tourism, economic, socio-cultural, physical, psychological and political fields. The most important contribution of the events for countries and cities is the positive and sustainable legacy. This study examines the impacts of sport events in the context of 2013 Mediterranean Games. It concludes with the proposal of the efficient management of the legacy which will be received from 2013 Mediterranean Games. Key Words: Sport Events, Mediterranean Games. GİRİŞ Dünya çapında etkinliklere olan yoğun ilgi ile birlikte, kentler ve bölgelerin özellikle büyük etkinliklerin ev sahibi olmak için rekabeti kıyasıya sürmektedir. G8 gibi siyasi zirvelerden, kültür etkinliklerine, ticari fuarlardan, festivallere kadar birçok büyük etkinlik birçok ülke için gündemin en önemli maddeleri haline gelmiştir. Olimpiyat oyunları ve futbol şampiyonaları gibi büyük spor etkinlikleri de bu etkinlikler arasında önemli bir yer tutmaktadır. Uluslararası spor etkinlikleri ve bu etkinliklere aktif katılımcı sayısı her geçen gün artmaktadır (Hazar, 2007: 89; Deloitte, 2010: 1). Örneğin; 1990 yılında sadece dünya çapındaki majör (büyük) 2

3 spor etkinliklerinin sayısı yaklaşık 60 iken, 2000 yılında yaklaşık 80, 2011 yılında yaklaşık 170 olarak gerçekleşmiştir ( Türkiye de ülke ve kent düzeyinde spor etkinliklerine ilgi artmakta ve özellikle son yıllarda uluslararası spor etkinliklerinin öneminin anlaşılmasıyla girişimler de hız kazanmaktadır de 1. Dünya Hava Oyunları nın, 1999 yılında da Avrupa Yüzme Şampiyonası nın Türkiye de gerçekleştirilmesi spor turizminin gelişimini hızlandırmıştır (Hazar, 2007: 81). Avrupa Spor Başkentleri Birliği tarafından İstanbul un 2012 Avrupa Spor Başkenti seçilmesi, UEFA nın sezonu Avrupa Şampiyonlar Ligi final maçına, 2010 FIBA Dünya Şampiyonası na, 2005 yılından itibaren Formula 1 Grand Prix e (7 kez), 2012 Dünya Salon Atletizm Şampiyonası na ev sahipliği yapması ve 2020 Olimpiyat Oyunları na adaylığını açıklaması, son dönemde İstanbul daki önemli spor etkinlikleri bağlamındaki gelişmeler olmuştur Dünya Üniversite Yaz Oyunları nın (Universiade) İzmir de, 2011 de 11. Avrupa Gençlik Olimpik Oyunları nın Trabzon da, aynı yıl 25. Universiade Kış Oyunları nın Erzurum da gerçekleştirilmesi, Türkiye nin diğer kentlerinin de spor etkinliklerini kapma yarışındaki başarılarının birer göstergesi olmuştur. Uluslararası spor etkinlikleri ve bu etkinliklere aktif katılımcı sayısı her geçen gün artarken, profesyonel sporcuların antrenman ve eğitim faaliyetleri için yaptıkları seyahatler de olağanüstü fırsatlar olarak görülmektedir (Hazar, 2007: 89). Günümüzde dünyanın birçok ülkesinden futbol takımlarının kamp merkezi haline gelen Türkiye, Türkiye Seyahat Acentaları Birliği ne göre bu yolla yaklaşık 250 milyon dolar gelir sağlamaktadır. Türkiye ye kamp için gelen yabancı ülke futbol takımlarının sayısının, ülkede uluslararası organizasyonların artmasına paralel olarak yükseldiği de ifade edilmektedir ( Türkiye de ilk spor oteli nin açılarak, yerli/yabancı gruplara ve bireylere hizmet vermeye başlaması ve Türkiye nin ilk spor turizmi fuarı olan SportTurkey in Gençlik ve Spor Bakanlığı, Kültür ve Turizm Bakanlığı ve Türkiye Milli Olimpiyat Komitesi'nin desteğiyle Kasım 2012 tarihlerinde Antalya da gerçekleştirilecek olması da, Türkiye de spor etkinliklerine verilen önemi gösteren gelişmelerdir ( Spor etkinliklerini alma yarışında, Mersin, dünyadaki önemli spor etkinliklerinden birisi olan Akdeniz Oyunları na (Cankalp, 2002: 98) ev sahipliği yapmak için aday olmuş ve Haziran 2011 de ev sahibi olma hakkını kazanmıştır. Akdeniz Oyunları, Akdeniz Olimpiyat Komitesi nin yönetiminde, dört yılda bir düzenlenmekte ve 15 gün sürmektedir Akdeniz Oyunları, Mersin de 24 Haziran-3 Temmuz 2013 tarihleri arasında Akdeniz e kıyısı olan Asya, Afrika ve Avrupa dan 25 ülkenin katılımıyla gerçekleştirilecektir. Akdeniz Oyunları nın ilki 1951 yılında Mısır ın Alexandria kentinde düzenlenmiştir ( Son olarak 2009 yılında İtalya nın Pescara kentinde ü sporcu olmak üzere kişinin katılımıyla gerçekleşmiş olan oyunlara 2013 de yaklaşık katılımcı beklenmektedir. 30 spor dalında tarihinde en çok branşın katılımının planlandığı etkinlikte, Akdeniz Oyunları nın 60. yılını kutlama gösterileri de gerçekleştirilecektir (Taşkın, 2011: 28-31). Bu bildiride Mersin de düzenlenecek olan 2013 Akdeniz Oyunları bağlamında spor etkinlikleri ve olası etkileri irdelenmektedir. 3

4 1. Spor Etkinlikleri ve Turizm Spor günümüzde kişisel ve toplumsal sağlığı koruyucu ve geliştirici nitelikleriyle önemli bir endüstridir (Devecioğlu, 2004: 2). Bu niteliklerinin önemini kavrayan birçok gelişmiş ülkede insanların vazgeçilmez bir tutkusu ve yaşam biçimi, toplumlar açısından ise gelişmişliğin bir ölçütü olarak kabul edilmektedir (Ünal ve Ekici, 2008: 28). Sporun sağlığa olan olumlu katkıları yanında haz, eğlence ve sosyalleşme aracı olması, kitle iletişim araçlarının da hızla yayılmasıyla gelişmiş toplumlar tarafından benimsenmesine ve ilgi ile izlenmesine neden olmuştur. Dünyanın en prestijli etkinliği olarak görülen Olimpiyat Oyunları ndan (Konstantaki, 2008: 528) başka, Formula 1, FİFA Dünya Kupası, Tour de France, Wimbledon Tenis Şampiyonası, Avrupa Rugby Kupası, Avrupa Yüzme Şampiyonası, Dünya Atletizm Şampiyonası, UEFA Şampiyonlar Ligi ve Universiade gibi organizasyonlar günümüzün en popüler spor etkinlikleridir. Bu popüler spor etkinliklerini yerinde izleyenlerin sayısı yüz binlerle, televizyonda izleyenlerin sayısı ise yüz milyonlarla ölçülmektedir (Bull ve Lovell, 2007: 229; Yıldız, 2010: 5-6; Babacan ve Göztaş, 2011: 20). Spor endüstrisinin gelişiminde ve geniş kitlelerce kabul görmesinde, teknolojinin ve kitle iletişim araçlarının gelişimi en önemli etken olmuştur. Ayrıca, yeni ve farklı spor ve rekreasyon etkinliklerinin artışı ve gelişimi, bireylerin serbest zamanının artışı, spor ürünlerinin artışı, spor eğitiminin ve yönetiminin gelişmesi ve sporun küresel bir pazar haline gelmesi spor endüstrisinin büyümesini ve gelişmesini etkileyen diğer faktörler arasındadır (Argan ve Katırcı, 2002: 9-20). Günümüzde küresel spor endüstrisi dünyanın en büyük 20 endüstrisinden biri olarak (Ekmekçi ve Ekmekçi, 2009: 29), 115 milyar dolarlık bir pazar haline gelmiştir ve PricewaterhouseCoopers (2011: 11), 2015 de bu rakamın 145 milyar dolara ulaşacağını öngörmektedir. Sporun büyük bir endüstri haline gelmesi, endüstriye yapılan yatırımlar, yalnızca kulüpler ve sporcularla sınırlı kalma boyutunu aşmıştır. Bu çerçevede eğlence, medya, müşterek bahis, spor malzemeleri, ulaşım ve turizm sektörünün spor endüstrisi ile etkileşimini artırdığı ve zaman içinde geliştiği fark edilmektedir (Devecioğlu, 2004: 2). Spor günümüzde din, dil, ırk, cinsiyet, yaş, meslek ve benzeri herhangi biyolojik, sosyal ve kültürel ayrım kabul etmeden, tüm insanları ilgilendiren evrensel bir olguya dönüşmüştür (Ünal ve Ekici, 2008: 28) Küreselleşen ve tek pazar olan yeni dünya düzeninde ülkeleri de birbirine yaklaştıran spor, dostluk ve barış mesajları verme özelliğiyle bir köprü olmuştur. Ayrıca spor, uluslararası politika açısından ülke yönetimlerini de etkilemektedir. Ülkeler sporu, ideolojik, sosyal ve siyasi yönden propaganda aracı olarak görmekte, maddi kazanç sağlamak ve ülke reklamlarını yaparak turizmi canlandırmak amacıyla çeşitli uluslararası etkinliklere talip olmaktadırlar (Yıldız, 2010: 7). Bu nedenle, uluslararası spor etkinliklerine ev sahipliği yapma isteği, ülkeler arasında rekabetin yoğunlaşmasına yol açmaktadır. Etkinlikler günümüzde, turizmi geliştirme ve pazarlama stratejilerinin ayrılmaz ve önemli bir parçası haline gelmiştir. Bu fenomeni tanımlamak için Etkinlik turizmi ifadesi kullanılmakta ve turistik bir çekim unsuru yaratmak için etkinliklerin sistematik bir şekilde geliştirilmesi, planlanması, pazarlanması ve düzenlenmesi olarak tanımlanabilmektedir (Tassiopoulos, 2005: 4). Günümüzde etkinlik turizmi uluslararası turizmin önemli ve hızla gelişen bir bölümü olarak literatürde geniş çaplı araştırmalara konu olabilmektedir (Getz, 2008: ). 4

5 Etkinlikler arasında önemli bir yeri olan spor etkinliklerinin insanlık tarihi kadar eskiye dayandığı bilinmektedir. Nitekim Antik Yunanlılar ve Romalılar spor etkinlikleri için altyapı oluşturmuşlardır. Spor etkinlikleri geçmişte halk kutlamaları, seremoniler ile başlamış ve tarihsel süreçte dinle bağlantısı kurulmuştur. Örneğin ilk antik olimpiyat oyunları, sadece bir sportif etkinlik olmayıp, dini bir kutlama olarak gerçekleştirilmiştir. 20. yüzyılın başlarında ise spor etkinliklerine uluslararası standartlar getirilmeye başlanmış, böylece yerel ve ulusal oyunlar küresel spor sistemine dönüşmüştür (Yuen, 2008: 29; Basım ve Argan, 2009: 294) den itibaren spor, değişen küresel pazarla birlikte turizmi desteklemek ve uluslararası spor etkinlikleri aracılığıyla yerel ekonomik gelişmeyi teşvik etmek için kullanılmıştır. Günümüzde spor etkinliklerinin ekonomik kalkınma ve kentsel yenilenme için katalizör olabileceği yaygın bir görüştür (Wilson, 2006: 57). Turizm hareketlerini arttıran bir araç olarak görülen etkinlikler, çoğu destinasyonun pazarlama ve geliştirme planları içerisinde önemli bir yere sahip olmaktadır (Getz, 2008: 403). Bu bağlamda spor etkinlikleri turizm endüstrilerini geliştirme beklentileriyle ülkeler veya kentlerin en çok odaklandığı etkinlik türlerinden biri olmaktadır. Spor etkinliklerinin teşvik edici yönlerini; etkinliğin ev sahibi kent ya da bölgeye ekonomik katkısı, prestiji, tanıtım sağlaması oluşturmakta ise de, en önemli çekiciliğini etkinliğin kalıcı mirası oluşturmaktadır. Miras, bir etkinliğin gerçekleştirildiği yer olan ev sahibi kent için uzun vadeli ekonomik, siyasi, turizm, sosyal ve/veya çevresel sonuçları olarak kabul edilmektedir. Önemli bir etkinliğin mirası, olumlu olduğu gibi olumsuz da olabilmekte, spor etkinliklerinin, terk edilmiş stadyumlar, kaçırılan gelişim fırsatları ve kaybedilen yatırımlardan oluşan hayal kırıklığı yaratacak bir miras bırakma potansiyeli de bulunmaktadır. Günümüzde miras kavramının artan popülerliğine rağmen, spor etkinliklerinin sonuçlarının planlanması, uygulanması ve değerlendirilmesi konusunda yeterli düzeyde çalışma yapılmamaktadır (Thomson, Leopkey, Schlenker ve Schulenkor, 2010: 1-3; Deloitte, 2010: 2). 2. Spor Etkinliklerinin Türleri Literatürde etkinliklerin farklı şekillerde kategorize edildiği görülmektedir. Araştırmacıların bir kısmı etkinlikleri; katılımcı sayısı, medya ilgisi, altyapı, maliyet, sağladığı yararlar bakımından büyüklüklerine/kapsamlarına ve ölçeklerine göre sınıflandırırken, bir kısmı ise içeriklerine göre (kültürel, sportif ve benzerleri) sınıflandırmışlardır (Basım ve Argan, 2009: 291; Babacan ve Göztaş, 2011: 9). Roche (2000: 4), büyüklük ve ölçeklerine göre etkinlikleri; mega, special (özel), hallmark (özellikli) ve local (yerel) etkinlikler olarak dört başlık altında incelemiştir. Buna göre mega etkinlikler olimpiyat oyunları gibi çok büyük çapta ve dünyanın farklı yerlerinde düzenlenen etkinliklerdir. Özel etkinlikler, Formula Grand Prix, Panama Oyunları, gibi dünyanın belirli bölgelerinde gerçekleşen, mega etkinliklerden daha küçük ölçekli etkinliklerdir. Ülke çapında bir kez gerçekleşen ya da tekrarlanan sınırlı süreli spor etkinlikleri ise özellikli olarak adlandırılmaktadır. Ancak mega etkinliklerden farklı olarak ev sahibi toplumdan bağımsız olmadığı, özellikli etkinliklerin belirli bir destinasyona ait etkinlikler olduğu belirtilmektedir (Getz, 2008: 408; Babacan ve Göztaş, 2011: 4). Yerel etkinlikler ise küçük çaplı, kent/kasaba ölçeğinde düzenlenmektedir. De Groote (2005: 21), mega ve özel etkinlikleri birbirinden kesin çizgilerle ayırmaksızın birlikte değerlendirmiş ve sınıflandırmıştır. Buna göre mega/özel etkinlik başlıkları; karnavallar ve popüler festivaller, kültürel 5

6 etkinlikler, gastronomi, politik etkinlikler, bölgesel etkinlikler, dünya sergileri, spor etkinlikleri olmaktadır. Bu çerçevede Rio Karnavalı ve Akdeniz Oyunları bir mega/özel etkinliktir. Tassiopoulos (2005: 10), etkinliklerde sınıflama kriteri olarak; planlanma, kendine özgü ve özel olma ve büyüklük unsurlarını kullanmıştır. Buna göre etkinlikleri planlanan ve planlanmayan etkinlikler olarak ikiye ayırmıştır. Planlanan etkinlikler sıradan (ordinary) ve özel (special) olmak üzere iki tür olup; özel etkinlikler büyük (major) ya da küçük (minor) olabilmektedir. Büyük etkinlikler ise özellikli (hallmark) ve mega etkinlikler olarak ikiye ayrılmaktadır. Büyük etkinlikler genellikle ulusal veya uluslararası olabilen, kalabalık grupları ve medyayı çeken, kentin veya bölgenin gelişimine katkı sağlayan etkinliklerdir (Tassiopoulos, 2005: 10; Babacan ve Göztaş, 2011:11). Literatürdeki bu sınıflandırmalar göz önüne alındığında Akdeniz Oyunları, büyük (majör) çok sporlu etkinlikler içerisinde değerlendirilebilmektedir ( ETKİNLİK TÜRLERİ PLANLANAN PLANLANMAYAN SIRADAN ÖZEL KÜÇÜK BÜYÜK ÖZELLİKLİ MEGA Şekil 1. Etkinlik türleri (Tassiopoulos, 2005: 10; Babacan ve Göztaş, 2011: 11 ) Spor etkinliklerini sınıflandırırken kullanılan bir kriter de, etkinliklere katılımın şekli ile ilgilidir. Spor etkinliklerine katılım pasif olarak bu etkinlikleri izlemek veya aktif olarak spor yapma amaçlı olduğu gibi, her iki amaç için de katılım söz konusu olabilmektedir (Yıldız, 2010: 4). Bu bağlamda spor etkinlikleri izleyici ve sporcu temelli olup olmadığına göre de ayırt edilmektedir. Sporcu katılımlı etkinliklerde doğrudan katılımcının mutluluğuna, ekipmanların kalitesine, oyuncu tesislerine odaklanılarak organizasyon yapılırken, izleyicili etkinliklerde izleyicinin mutluluğuna, atmosfer, oyun öncesi ve arası yeme içme eğlence, tesisler ve benzerleri izleyiciler göz önüne alınarak organize edilmektedir (Basım ve Argan, 2009: 294). Örneğin, golf turnuvalarında oyuncu odaklı organizasyon yapılmaktadır. Olimpiyat oyunlarında ise hem sporcuların hem de izleyicilerin memnuniyeti üzerine yoğunlaşılmaktadır. Oyunların en iyi şekilde gerçekleştirilmesini sağlamak için gerekli 6

7 koşullar yerine getirilmekte ve izleyicilere de etkileyici bir atmosferde açılış ve kapanış gösterileri ve diğer hizmetler sunulmaktadır. 3. Spor Etkinliklerinin Etkileri Spor etkinliklerinin ev sahibi topluluğa çeşitli şekillerde etkileri olmaktadır. Bu etkiler Ritchie (1984: 8) tarafından ekonomik, turizme dönük, fiziksel (çevresel), sosyo-kültürel, psikolojik ve siyasi etkiler olarak sınıflandırılmıştır (aktaran Basım ve Argan, 2009: 298). Ülkeler veya kentler, bu etkilerin olumlu olması ve yüksek fayda yaratma beklentileriyle etkinlikler düzenlemekte ya da büyük ölçekli etkinliklere ev sahibi olma çabası içerisine girmektedir. Büyük ölçekli etkinliğin olumlu etkileri; turizm endüstrisini geliştirmesi, kentin gelişimi ve yenilenmesinde katalizör olması, yatırım ve ticarette artış ile iş imkanları yaratması, medya ilgisi sayesinde uluslararası tanınırlık sağlaması, kent/destinasyon pazarlamasına katkı sağlaması, iletişim-ulaşım olanaklarının geliştirilmesi ve benzerleridir. Ancak geçmiş deneyimler, bu organizasyonların olumsuz etkileri ve risklerinin de bulunduğunu göstermektedir. Beklentinin karşılanamaması, maliyetler, ekonomik etkinin geçiciliği, boykot/skandal riskleri, yatırımların atıl duruma düşmesi ve çevresel olumsuz etkiler bunların başlıcalarıdır (Yuen, 2008: 32; Moreira, 2008: 45-48; Soteriades ve Dimou, 2008: ). Tassiopoulos (2005: 229) bu risk faktörlerini ekonomik, fiziksel, performans ve psikolojik olarak sınıflandırmıştır. Aşağıda spor etkinliklerinin olası etkileri açıklanmaktadır: Ekonomik Etkileri Spor etkinliklerinin ekonomik etkisi, ekonomide spor etkinliğinden kaynaklanan net değişim olarak tanımlanabilmektedir. Bu değişim, etkinliklerden sağlanan kazançlar, operasyonlar, geliştirme faaliyetlerinden ve spor tesisleri ve hizmetlerinin kullanımından sağlanmaktadır (Lee, 2001). Ekonomik etki genellikle, inşaat ve taşımacılık harcamaları gibi yatırım maliyetleri, güvenlik ve yayıncılık gibi işletme maliyetleri ve turist harcamalarının bir sonucudur. Dolayısıyla ekonomik etki, o etkinliğin harcama ve istihdam etkilerinin bir ölçüsüdür ( Tüm etkinlikler gibi spor etkinlikleri de kendi içinde birtakım ekonomik riskler barındırmaktadır. En önemli risk faktörlerini; yetersiz sponsorluk, gerekli alt yapı ve tesis inşası için yetersiz finansman, hatalı sermaye, faaliyet maliyeti ve gelir akışı tahminlemeleri oluşturmaktadır (Tassiopoulos, 2005: 229). Örneğin Türkiye de başlangıçta 60 milyon dolara mal olması öngörülen toplam 2 milyon 215 bin metrekarelik bir alanı kapsayan Formula yarış pisti, 220 milyon dolara güçlükle bitirilmiştir (Asker, 2010: 97). Spor etkinliklerinin ekonomik etkisi çok tartışılan, önemli bir konudur. Literatürde spor etkinlikleriyle ilgili yapılan çalışmaların daha çok ekonomik etkileri ve fayda ve maliyetlerine odaklı olduğu ve bu konuda farklı değerlendirmelerin olduğu görülmektedir. Bunun nedeni, spor etkinliklerinin ekonomik etkisini ortaya koymanın çok zor oluşu ve ekonomik etkiyi tanımlama yaklaşımlarındaki farklılıklardır (Lee, 2001). Nitekim Owen (2005: 1), büyük spor etkinliklerinin ev sahibi kente büyük ekonomik etki yaratacağı beklentisinin yaygın bir görüş olduğunu, bu yönde yapılan çalışmaların ise hatalı bir şekilde bu beklentileri teyit edecek yüksek maddi tahminlemelerde bulunduğunu belirtmiştir. Ancak etkinlik sonrası çalışmalarda etkinliğin tahmin edilen olumlu ekonomik etkilerini doğrulayacak herhangi bir kanıta rastlanmadığını da iddia etmiştir. Yuen (2008: 30) ve Solberg ve Preuss (2007: 232) ise özellikle büyük ölçekli spor etkinliklerinin tam maliyetini ve faydalarını ölçmenin oldukça zor olduğunu belirtmişlerdir. Dolayısıyla ekonomik getirinin net olarak ortaya konması da 7

8 güçleşmektedir. Kurtzman (2005:48-49) bir motor sporu etkinliğini örnek olarak vererek, bu etkinliğin kendisinin maliyet/kar esasına göre 1-2 milyon dolar zararla sonuçlandığını, ancak ortaya çıkan ekstra gelirin 20 milyon dolardan fazla olduğunu ifade etmektedir. Dolayısıyla ekonomik katkı sadece o etkinliğin maliyeti ve kar/zararı olarak değerlendirilmemelidir. Ekonomik etki değerlendirmeleri yapılırken ev sahibi kentlerin mevcut niteliklerinin de göz önüne alınması gerekmektedir. Bazı kentlerin büyük spor etkinliklerine ev sahipliği yapmak için alt yapıları mevcut iken ve çok düşük seviyede ilave yatırımlara ihtiyaç duymakta iken, bu özelliğe sahip olmayan kentler önemli ölçüde yatırım yapmak durumunda kalmaktadır. Hatta bu etkinliklere ev sahipliği yapan kentin alt yapı giderleri bazen etkinliğin bölgesel ekonomik faydalarını ve altyapı gereksinimlerini de aşmaktadır (Solberg ve Preuss, 2007: ). Dolayısıyla etkinlik alt yapısı sınırlı olan bir kentte, etkinlik dolayısıyla yaratılan ekonomik katkı da daha fazla olabilmektedir. Spor etkinliğinin büyüklüğü, ev sahibi kente, yaratacağı ekonomik etkiyi de etkileyebilecektir. Genellikle etkinliğin büyüklüğü ile ev sahibi bölge ve topluma olan etkisinin pozitif korelâsyonlu olduğu kabul edilmektedir (Soteriades ve Dimou, 2008: 573). Ancak, Daniels ve Norman (2003) çalışmalarında, periyodik küçük spor etkinliklerinin büyük organizasyonlara kıyasla daha fazla ekonomik fayda sağladığını belirtmişlerdir (aktaran Dansero ve Puttilli, 2010: 323). Çünkü küçük ölçekli spor etkinlikleri büyük yatırımlar gerektirmemekte ve mevcut alt yapı ve imkânlarla gerçekleştirilebilmektedir. Örneğin günümüzde popüler olan, küçük ölçekli bir plaj voleybolu turnuvası için elverişli bir kum saha yeterli olabilmektedir (Argan, 2004: 165) Turizme Dönük Etkileri Büyüklüğü ne olursa olsun spor etkinlikleri, turizm hareketlerini canlandıran bir özelliğe sahiptir. Bu çerçevede turizm literatüründe spor turizmi kavramı geliştirilmiştir. Spor turizmi, spor etkinlikleriyle turizmin birleştiği, spor etkinliklerinin gelişimiyle son dönemde oldukça popüler olan yeni bir turizm dalı olmuştur. Spor turizmi insanların spor yapmak ve/veya sportif etkinlikleri izlemek amacıyla turizm etkinliğine katılmalarından doğan olaylar ve ilişkiler bütünü olarak tanımlanmaktadır (Kaplanidou ve Vogt, 2006: 2; Hazar, 2007: 79; Babacan ve Göztaş, 2011: 20). Uluslararası Spor Turizmi Konseyi ne göre, turizm sektörü gelirlerinin yaklaşık %32 si spor turizminden sağlanmaktadır (Kurtzman, 2005: 50). Spor etkinlikleri, özellikle destinasyonların imajlarını geliştirmek, turizm ürünlerini farklılaştırmak ve önemli bir turizm potansiyeli yaratmak amacıyla kullanılmaktadır (Kaplanidou ve Vogt, 2006: 2; Babacan ve Göztaş, 2011: 20). Gratoon, Dobson ve Shibli (2000), İngiltere de farklı spor etkinliklerini karşılaştırdıkları çalışmalarında etkinliklerin büyük olumlu etkilerinin doğrudan ekonomik faydalarıyla sınırlı olmadığını, aynı zamanda, ev sahibi kente yapılan yatırımların gelecekteki turist hareketlerinde ve kentin görünürlüğünü arttırmada da fayda yarattığını belirtmişlerdir. Bu nedenle etkinliğin başarısının sadece kar ve zarar esasına göre değerlendirilmemesi gerektiği ifade edilmektedir (Dansero ve Puttilli, 2010: 323). Solberg ve Preuss (2007: 219), spor etkinliklerinin destinasyonun imajını güçlendirebileceğini, farkındalığını arttırabileceğini, yeni ve gelişmiş alt yapı olanaklarıyla yeni turistik ürünler sağlayabileceğini belirtmişlerdir. 8

9 Bunlar daha iyi ve istikrarlı hizmet kalitesiyle birlikte uzun vadede turizmi geliştirmek için önemli bir potansiyel olabilecektir. Ancak yazarlar, spor etkinliklerini organize edenlerin uzun vadede turizm etkilerini sadece sınırlı bir düzeyde kontrol edebileceklerini, turizm ürünlerinin ve destinasyon imajının kentin genel çevresel özelliklerinden daha güçlü şekilde etkileneceğini vurgulamaktadırlar. Çevre (Rakipler, iklim, savaşlar, terör, medya vb) Kent Spor Etkinliği Farkındalık ve imaj gelişimi Destinasyon ve toplum gelişimi Uzun dönemli turizm etkisi Şekil 2. Spor etkinliklerinin turizm gelişim etkisi (Solberg ve Preuss, 2007: 220). Spor turizminin tüm turizm endüstrisine büyük katkıları olduğu ileri sürülmektedir (Kurtzman, 2005: 49). Örneğin; 1996 Seul olimpiyatlarından sonra Seul a gelen turist sayısı %10,4; 2000 yılında Sydney Olimpiyatlarından sonra Avustralya ya gelen turist sayısı %10 artmıştır (Hazar, 2007: 82). Ritchie (2004) ise büyük ölçekli etkinliklerin destinasyona ve yerel halka çeşitli olumsuz etkileri olabileceğini belirtmektedir. Bu nedenle küçük ölçekli spor etkinliklerinin turizm potansiyelinin üzerinde daha fazla durulması gerektiğini vurgulamaktadır (aktaran Babacan ve Göztaş, 2009: 20-21). Spor etkinliklerinin turist çekimi, bazı örneklerde beklentinin altında kalmıştır de Los Angeles Olimpiyatları nda beklenenin oldukça altında ziyaretçi ağırlanmış, otel odaları boş kalmış ve restoranlar yılın aynı zamanına göre ortalamanın altında iş yapabilmişlerdir (Basım ve Argan, 2009: 299) Sydney Olimpiyatlarında ziyaretçi beklenirken, gelenlerin sayısı 97 bin olmuş, Atina da 2004 yılında gecelik 105 bin kişi beklenirken, 14 binden az kişi geceleme yapmıştır, Yunanistan da gelen turist sayısı da bir önceki yıla göre düşmüştür yılında Pekin, 400 bin civarında ziyaretçi ağırlamayı planlarken, Ağustos ayı boyunca 9

10 ancak 235 bin kişi ağırlayabilmiştir ( Formula 1 yarışlarında İstanbul a 145 bin izleyici gelmesi beklenirken, gelen izleyici sayısı 14 bin olmuştur (Asker, 2010: 97). Bir spor etkinliğinden kentin ve bölgenin beklentisi yanında, katılımcıların da o etkinlikten beklentileri söz konusu olabilmektedir. Ev sahibi kent ya da ülke, bu beklentileri karşılayabildiği ölçüde güçlü bir imaj yaratabilmektedir. Aksi takdirde etkinlik sonrası miras olumsuz olmaktadır. Bu nedenle, bu beklentileri doğru tespit etmek gerekmektedir. Örneğin; Kaplanidou ve Vogt (2006: 4), Spor turizmi etkinliği, bir marka olabilir mi? adlı çalışmalarında ABD de bisiklet spor etkinliklerinin aktif katılımcılarının görüşleri doğrultusunda etkinliğin özellikleri, sporcuların etkinliğe karşı tutumları, etkinliğin yararları ve katkılarını ortaya koyarak belirlemeyi amaçlamışlardır. Bu unsurlar spor etkinliğinin imajını oluşturmaktadır. Elde ettiği bulgulara göre spor etkinliğinin imaj öğeleri; organizasyonel, çevresel, fiziksel faaliyet, sosyal faaliyet, yerine getirme (icra) ve duygusal tema başlıkları olmuştur. Katılımcıların organizasyonel unsurlar olarak; daha güvenli rotalar, rahat kullanımlı yollar, etkinlik atmosferi, pahalı/ucuz giriş ücretleri, destinasyondaki etkinlikler, konaklamalar ve iyi hizmet gibi unsurlara önem verdikleri görülmektedir. Çevresel tema olarak doğal manzara, yeni yerler, dönemin en iyi yeri, kırsal alanlar, fiziksel tema da ise dayanıklılık, sağlıklılık, iyi fiziksel kondisyon, azim, eğitim ifadelerini kullanmışlardır. Sosyal faaliyet temasını; sosyalleşme, diğer insanlarla tanışma, aile ve arkadaşlarla yapılacak tatil, yeni şeyler yapma, yerine getirme temasını; zorluklar, başarma, kendini gerçekleştirme, duygusal temayı ise dinlenme, keyif, heyecan, gurur, mutluluk, dostluk ifadeleri oluşturmaktadır. Etkinliğin nitelikleri SPOR TURİZM ETKİNLİĞİ İMAJI Etkinliğe karşı tutumlar Etkinliğin yararları Şekil 1. Katılımcılara Göre Spor Turizmi Etkinliğinin İmajı (Kaplanidou ve Vogt, 2006: 3) Fiziksel (Çevresel) Etkileri Önemli bir spor etkinliği, büyük bir yatırım yapılmasını gerektirmekte ve bu nedenle geniş çaplı bir fiziksel bir değişime yol açabilmektedir. Kentler, spor etkinliğine ev sahipliği yapmaya aday olmak ve etkinliği gerçekleştirebilmek için kentlerini en uygun hale getirmeye çalışmakta ve alt ve üst yapıyı geliştirmek için 10

11 çalışmaktadır (Deloitte, 2010: 5). Bunu başarabilen kentler hem yeterli arz olanaklarına kavuşmakta, hem de bu etkinlikler sayesinde deneyim kazanarak yeni girişimlerde bulunabilmektedirler. Bu arz olanakları, stadyumlar gibi spor alanları inşa edilmesi, ulaşım ve iletişim alt yapısının ve konaklama tesislerinin geliştirilmesi şeklinde olabilmektedir. Örneğin; 1991 de World Student Games (Universiade) İngiltere nin Sheffield kentinde düzenlenmiştir. Etkinlik, kente yüzme havuzu, stadyum, sportif arena gibi tesisler kazandırmış ve böylece kent sportif bir kent imajına kavuşarak bu şekilde algılanır olmuştur (Dickinson ve Shipway, 2007: 7; Basım ve Argan, 2009: 299). Spor etkinlikleri yıllarca sürebilecek altyapı geliştirme çalışmalarının hızlanması için katı bir son teslim tarihini dayatabilmektedir. Çünkü özellikle büyük ölçekli etkinliklerde tüm dünyanın gözü, bu ev sahibi bölgede olmakta ve bu da o toplumda ortak bir odak noktası yaratarak işleri doğru ve hızlı yapmaya teşvik etmektedir (Deloitte, 2010: 1). Toplumda çevresel konulara ilişkin farkındalık artmakta, atık alanları geliştirilmekte ve alt ve üst yapı koşulları iyileştirilmektedir. Diğer taraftan bu olumlu etkilerinin yanında, etkinlik bölgesine verilen kısa ve uzun dönemli zarar, ekolojik ayak izi, atık ve kirlilik, gürültü kirliliği, trafik sıkışıklığı, enerji ve diğer doğal kaynaklara talep artışı gibi olumsuz etkiler de meydana gelmektedir (Babacan ve Göztaş, 2011: 202). Etkinlikler nedeniyle yapılan spor tesisleri gibi üst yapı yatırımlarının atıl duruma düşmemesi için, etkinlik sonrası ulusal ve uluslararası etkinlik girişimleriyle yeniden kullanma yeteneğinin olması gerekmektedir (Dansero ve Puttilli, 2010: 337). Asker e (2010: 99) göre Formula yarışları Türkiye de beklentilere yanıt verememiş, tesis atıl duruma düşmüş ve üstelik yıllık 5 milyon dolar olan bakım masrafları da üstlenilmek zorunda kalınmıştır. İngiltere bu konuda önlemini almıştır. Londra da düzenlenecek olan 2012 Olimpiyat Oyunlarından üç yıl önce, bu mirası doğru değerlendirmek için etkinlikler sona erdikten sonra tüm tesislerin nasıl değerlendirilebileceği ile ilgili bir organizasyon yapılmıştır (Deloitte, 2010: 7). Çevresel etkiler, özellikle büyük etkinliklerle ilgili olarak son yıllarda ön plana çıkmıştır. Son dönemde önemli spor etkinliklerinin büyük bir bölümü, bu sürdürülebilir gelişme ve çevresel eğitim konularına odaklanmaktadır. Örneğin, Sydney Olimpiyat Oyunları Yeşil Oyunlar olarak lanse edilmiştir. Pekin 2008 Olimpiyat Oyunları nda Çin in kendisini daha çevre dostu bir ülke olarak konumlandırmak ve ekonomisindeki hızlı büyümeyi, kirliliğin kontrol edilmesini ve su kaynaklarının korunmasını sağlamak için bir çevre koruma politikası uygulaması; dünyanın geri kalan bölümünde, Çin in büyük bir ilgi görmesini sağlamıştır Londra Olimpiyat Oyunları da sürdürülebilirlik vitrini olarak kullanılmaktadır. Çevreye yönelik taahhütlerini kanıtlamak için, organizatörler etkinliğin karbon ayak izini takip etmekte ve ilgili tüm etkinliklerin çevre üzerindeki etkisinin belirli sınırlar dahilinde kalacağından emin olunmasına yardım etmektedir (Dickinson ve Shipway, 2007: 7; Deloitte, 2010: 8) Sosyo-Kültürel Etkileri Herhangi bir etkinliğin sosyal etkisi; etkinliğin insan yaşamına, davranışına, bireyler arasındaki etkileşime, toplum yaşamını geliştirme ve yeni spor etkinlikleri yaratmaya dönük etkilerdir. Yapılan araştırmalar, özellikle Olimpik Oyunlar gibi büyük spor etkinliklerinin ev sahibi bölge ya da kent üzerinde yerel değerlerini ve geleneklerini güçlendiren uzun dönemli sosyo-kültürel sonuçlar doğurduğunu göstermektedir (Konstantaki, 11

12 2008: 530). Kamu sektörü, özel sektör ve toplum işbirliğini teşvik etmekte, ayrıca toplumun sürece dahil edilmesi, gönüllük duygusunu ve toplumda bilinç oluşturmayı desteklemektedir. Örneğin, dünyanın en büyük yıllık spor etkinliği olarak görülen Tour de France, Fransa da gerçekleştirilen ve tüm dünyada yayınlanan bir spor etkinliğidir. 100 yıldan fazla bir süredir Fransa nın kentleri, yarışın başlangıç ve bitiş noktalarına ev sahipliği yapmak için mücadele etmektedir. Bunun nedenini gözler önüne seren örneklerden birisi, 2007 Tour de France idir. Etkinlikte tahmini olarak 4500 kişi görev almış, etkinliği gazeteciyle birlikte 20 güzergâh boyunca 15 milyon seyirci izlemiştir. 84 ülkenin 43 ünde canlı yayınlanmış, hakkında televizyon programlarında saatten fazla yayın yapılmıştır. İnternette ise resim ve bilgilerinin binlercesi mevcuttur (Bull ve Lovell, 2007: ; Deloitte, 2010: 1). Diğer taraftan Ritche (1984:8), spor etkinliklerinin olumlu sosyo kültürel etkileri yanında kişisel ve özel değerlerin ticarileştirilmesi ve destinasyonlarının doğasının bozulması gibi olumsuz sosyo-kültürel etkilerinin de olabileceğini ifade etmektedir (aktaran Basım, Argan, 2009:298). Normal iş süreçlerinin kesintiye uğraması, yerli halk göçü, yaşam biçimlerinde bozulma, medya etkileri, kültürel yapının zedelenmesi, kaynakların eşitsiz dağılımı gibi faktörler de diğer sosyo-kültürel risk faktörleridir (Babacan ve Göztaş, 2011: 202) Psikolojik etkileri Spor etkinliklerinin somut özelliklerinin yanında soyut bir takım kazanımları da söz konusu olmaktadır. Özellikle büyük çapta olanları ev sahibi kent ya da ülkeye küresel çapta saygınlık, yerel ve ulusal gurur, toplumsal moral kazandırmaktadır (Deloitte, 2010: 3). Örneğin; 1995 Rugby Dünya Kupası Güney Afrika Cumhuriyeti ni sadece dünya spor toplumunun değil, siyasi toplumunun da tam üyesi yapan bir fırsat oluşturmuştur. Kupanın beyaz olan kaptan Francois Pienaar a verilmesi, halkı bütünleştirmiş ve dünyaya güçlü bir psikolojik görüntü verilmiştir (Matheson, 2006: 6). Büyük spor etkinlikleri, etkinliklere aktif olarak katılan sporcular için sportif yeteneklerini göstermeleri açısından fırsatlar sunmakta, ev sahibi topluma ise böyle bir etkinliği gerçekleştirme gururunu yaşatarak toplumun kendini iyi hissetmesini sağlamaktadır (Basım ve Argan, 2009: 299). İzleyiciler açısından ise zevk alma, serbest zamanlarını değerlendirme olanağı vermekte, spora ve takıma bağlıklarını motive etmektedir (Yıldız, 2010: 15). Olimpiyat oyunlarını izleyen turistler arasında yapılan araştırmalarda orada olma deneyiminin yerine hiçbir şeyin geçemeyeceği vurgulanmıştır (Argan, 2004: 165). Ancak Tassiopoulos (2006: 229), spor etkinliklerinin riskleri arasında psikolojik etkilerin önemini vurgulayarak; etkinliğin, etkinliğin geçekleştirildiği yerlerin, çevrenin olumsuz imajının katılımı düşürebilecek büyük bir risk faktörü olduğunun da altını çizmektedir. Ayrıca düşük hizmet kalitesi, çalışanların yetersiz performansı gibi performans riskleri, hayati tehlike, hastalık ve suç gibi güvenlik riskleri de başarısızlığa neden olabilecek önemli risk unsurlarıdır Siyasi Etkileri Spor etkinliklerine ev sahipliği için aday olma ve ev sahipliği hakkını kazanma, etkinliğin yönetimi, uygulanması, kalıcı bir miras; mevcut hükümetin ve liderlerinin prestijinin artmasına neden olmaktadır. Ancak, ülke ve kent yöneticilerinin etkinlikten arzu edilen mirasın otomatik olarak gerçekleşeceğini varsaymamaları gerekmektedir. Olumlu ve kalıcı bir miras yaratmak; güçlü liderlik ve toplumu miras vizyonuna gerçekçi bir 12

13 bakış açısıyla bilinçlendirerek, teşvik etmekle sağlanmaktadır. Özellikle büyük etkinlikler güçlü bir siyasal desteğe ihtiyaç duymakta ve devletten, özel sektör ve yerel spor örgütlerine kadar çoklu bir paydaş işbirliği gerektirmektedir. Özellikle önemli alt yapı yatırımlarında özel sektörle işbirliği ve ortaklık ülkelerin başvurduğu bir uygulamadır (Deloitte, 2010: 5). Ancak Türkiye de bu konuda özel sektör yatırımları kısıtlı olmaktadır. Nitekim, Asker e (2010: 99) göre Türkiye de özel sektörün gelişmemiş olması nedeniyle hiçbir ülkede devlet tarafından finanse edilmeyen Formula 1 yarışlarının devlet desteğiyle düzenlenmesini ortaya çıkarmış ve kamu gelirleri bunun için harcanmıştır. Bu da beklentinin karşılanamamasının önemli bir nedeni olarak görülmektedir. Ritchie (1984: 8), spor etkinliklerinin hükümet veya toplum tarafından var olan politik değerlerin propagandasının yapılmasına imkân verdiğini belirtmiştir. Güçlü hükümetler çalışmalarının başarılarını özellikle seçim dönemlerinde başarı elde etmek için etkinlikleri kullanabilmektedirler. Ancak politik görüşlerini yansıtabilmek için etkinliklerin gerçek doğasını tahrip de edebilmektedirler (Basım ve Argan, 2009: ). Sonuç Spor etkinlikleri, önemli bir getiri vaadi sunuyor olsa da, çok fazla kaynak ve yatırım gerektirmesi nedeniyle pahalı ve riskli organizasyonlardır. Destinasyonu tüm dünya izleyicilerine tanıtabilen bir teşvik unsuru olmakla birlikte, bu teşvik süresi kısa olabilmektedir. Politika yapıcılar için zorluk ise, her bir etkinlik girişimi için gerçek maliyetleri, faydaları riskleri ve avantajlarını belirleyebilmektir (Solberg ve Preuss, 2007: ). Spor etkinlikleri önemli ve sıkıntıya girmeye fazlasıyla değer girişimler olarak görülmekte ve sunulmaları, elde edilmeleri ve kanıtlanmaları da oldukça zor olmaktadır (Deloitte, 2010: 1). Spor etkinliklerinin ev sahibi kent ya da ülkeye ekonomik, turizm, sosyo-kültürel, psikolojik, siyasi ve fiziksel olumlu ve olumsuz etkileri vardır. Ayrıca etkinliğin mirasının olumlu ve sürdürülebilir olabilmesi için etkinliğin girişimi öncesinden, etkinlik sonrası mirasa kadar, her aşamasında iyi yönetilmesi ve beklentilere karşılık verebilmesi gerekmektedir. Bunu yapabilmek için ise bilimsel metotlar kullanarak aktif /pasif katılımcıların ve ev sahibi kentin beklentilerini ve etkinliğin fayda ve maliyetlerinin doğru olarak ortaya konması gerekmektedir. Aksi takdirde yatırımların atıl kalması, güvenlik açıkları gibi riskler ve olumsuz miras kaçınılmaz olmaktadır. (Deloitte, 2010: 1). Bu nedenle etkinlik miras yönetimi, kentlerin veya ülkelerin üzerinde titizlikle durmaları gereken bir husus olmaktadır. Mersin, yatırımlarını doğru kullanma yeteneğini geliştirebilir ve bu etkinlik sayesinde soyut ve somut kazanımlarını doğru değerlendirebilirse yeni girişimlerde bulunabilecek bir imaja sahip olabilecektir. Çünkü daha küçük ölçekli bile olsa, benzer bir etkinliğe ev sahipliği yapmış olmak bundan sonraki girişimlerinde güvenilirliğini ve başarı şansını arttırmaktadır. Örneğin Brezilya nın 2007 yılında Pan Amerikan Oyunları nın ev sahipliğinde başarılı olması, 2014 Dünya Kupası teklifini kazanmasına ve 2016 Olimpiyat Oyunları için tercih edilen ülke olmasına yardımcı olmuştur (Deloitte, 2010: 3). Mersin, yeni fırsatlar elde edebilmek ve gelişimine ivme kazandırmak için 2013 Akdeniz Oyunları nı gerçekleştirmeden önceden etkin miras yönetimi için çalışmalara başlamalıdır. 13

14 Kaynakça Argan, Metin (2004). Spor ve Turizm Pazarlamasının Kesişim Noktası Olarak Spor Turizmine Kuramsal Bir Bakış, Anatolia Turizm Araştırmaları Dergisi, 15(2) Argan, Metin; Katırcı, Hakan (2002). Spor Pazarlaması, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara. Asker, Ayşe (2010). Türkiye nin Formula 1 Rüyası: Ekonomi Politik Bir Değerlendirme, İletişim Kuram ve Araştırma Dergisi, Güz, Sayı 31, Babacan, Eylin; Göztaş, Aylin (2011). Etkinlik Yönetimi, Detay Yayıncılık, Ankara. Basım, Nejat; Argan, Metin (2009). Spor Yönetimi, Detay Yayıncılık, Ankara. Bull, Chris; Lovell, Jane (2007). Journal of Sport & Tourism, Nos. 3-4, August- November, Vol. 12, Cankalp, Mehmet (2002). Sporda Yönetim ve Organizasyon, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara. Dansero, Egidio; Puttilli, Matteo (2010). Mega-events tourism legacies: the case of the Torino 2006 Winter Olympic Games - a territorialisation approach, Leisure Studies, Volume 29, Issue 3, De Groote, Patrick (2005). A multidisciplinary analysis of world fairs (= expos) and their effects, Tourism Review, Vol. 60(3), Erişim: Deloitte Spor Serisi Raporu (2010). Kalıcı bir miras: Önemli spor etkinliklerine evsahibi ülkeler ve ekonomilerinde nasıl olumlu bir değişim sağlayabilir, Turkey/Local%20Assets/Documents/turkey-tr_ps_KaliciBirMiras_ pdf, Erişim: Devecioğlu, Sebahattin (2004). Sporun Ekonomik Boyutu, Standart Ekonomik ve Teknik Dergi T.S.E., Temmuz, Yıl 43, Sayı, 511, Dickinson, Janet ; Shipway, Richard (2007). Resource Guide to The Impact of Events, Hospitality, Leisure, Sport and Tourism Network, May,1-20. Ekmekçi, Rıdvan; Ekmekçi, Y.Aytül Dağlı (2010). Spor Pazarlaması, Pamukkale Journal of Sport Sciences, 1(1) Getz, Donald (2008). Event Tourism: Definition, evolution, and research, Tourism Manangement, 29: Hazar, Atila (2007). Spor ve Turizm, Detay Yayıncılık, Ankara. Kaplanidou, Kyriaki; Vogt, Christine (2006). Do Sport Tourism Events Have a Brand Image?, Proceedings of the 2006 Northeastern Recreation Research Symposium,1-7. Konstantaki, Maria (2008). Social and cultural issues associated with hosting the 2012 Olympics in London: a lecturers and students perspective. International Tourism Conference: Cultural and Event Tourism, Alanya, Turkey. Detay Yayıncılık, Ankara, Kurtzman, Joseph (2005). Economic impact: sport tourism and the city, Journal of Sport Tourism, 10(1), Matheson, Victor A. (2006). Mega-Events: The effect of the world s biggest sporting events on local, regional, and national economies, Working Papers 0610, College of the Holy Cross Faculty Research Series, Department of Economics,1-30. Lee, Soonhwan (2001). A Review of Economic Impact Study on Sport Events, The Sport Journal, Vol.4, No. 2, Spring, ISSN: , Erişim:

15 Moreira, Pedro (2008). A mega-event inside the Great Wall of China: Expectations and possible impacts of the Beijing 2008 Olympic Games, Olympic Legacy: People, Place, Enterprise, 1st Annual Colloquium, May 8-9, 2008, University of Greenwich, London, United Kingdom. Owen, G, Jeffrey (2005). Estimating the Cost and Benefit of Hosting Olympic Games: What Can Beijing Expect from Its 2008 Games? The Industrial Geographer, Volume 3, Issue 1,1-18. PricewaterhouseCoopers (2011). Changing the game, Outlook for the global sports market to 2015, Erişim: Roche, Maurice (2000). Mega-events and modernity: Olympics and expos in the growth of global culture, Routledge, London. Solberg, Harry Arne; Preuss, Holger (2007). Major Sport Events and Long-Term Tourism Impacts, Journal of Sport Management, 21, Soteriades, Marios; Dimou, Irini (2008). Special Events: A Framework for Efficient Management, International Conference 2008 Cultural and Event Tourism: Issues & Debates, 5-9 November 2008, Alanya, Turkey. Detay Yayıncılık, Ankara, Tassiopoulos, Dimitri (2005). Event Management: A Professional And Developmental Approach, 2nd Editon, Juta Academic, South Africa. Taşkın, Emrullah (2011). Mersin 2013 Akdeniz Oyunları na Ev Sahipliği Yapacak, Gümrük Müşavirleri Dergisi, Yıl: 2, Sayı: 4, Thomson, Alana; Leopkey, Becca; Schlenker, Katie; Schulenkorf, Nico (2010). Sport Event Legacies: Implications for Meaningful Legacy Outcomes, Global Event Congress IV, UK Centre for Events Management 14th 15th, July. Ünal, Hakan; Ekici, Sümmani (2008). Sosyal Spor Pazarlaması, Spor Yönetimi ve Bilgi Teknolojileri Dergisi, 3(2), Wilson. R., (2006). The economic impact of local sport events: significant, limited or otherwise? A case study of four swimming events, Managing Leisure, 11(1), Yıldız, Süleyman M. (2010). Spor ve Fiziksel Etkinlik Hizmetleri Pazarlaması, Detay Yayıncılık, Ankara. Yuen, Belinda (2008). Sport and Urban Development in Singapore, Cities, 25(1) : Erişim: Erişim: Erişim: Erişim: Erişim: Erişim: Erişim:

16 AVRUPA BİRLİĞİ TURİST HAKLARI İLE İLGİLİ POLİTİKALARIN TÜRK TURİZMİNE ETKİLERİ Arş. Gör. Bayram AKAY 1 Kırklareli Üniversitesi Turizm Fakültesi Özet Avrupa Birliği, ekonomik durgunluk geçiriyor olmasına rağmen hala dünyanın en büyük ekonomik ve siyasi ortaklığı konumundadır. Türkiye Avrupa Birliği nin turizm politikalarından hem ağırladığı turistlerin yarısından çoğunun AB vatandaşı olması hem de turizm pazarında AB ülkeleriyle (Fransa, İtalya, İspanya, Yunanistan, İrlanda, Portekiz vb) rekabet ediyor olmasından dolayı birliğin politikalarından etkilenmektedir. AB düzeyinde turist hakları kapsamında alınan bir kararın Türkiye de de uygulanması hizmet kalitesine yönelik algılamaları olumlu yönde değiştirecektir. Türkiye AB politikalarını yakından takip ederek uyum yasaları çıkarmış olmasına rağmen, bu yasalarda ya uygulamada bir eksiklik ya da denetimlerde sorunlar yaşamıştır. Örneğin; AB etiket politikası ile tüketicileri satın aldıkları ürünlerin içerikleri konusunda tam olarak bilgilendirmektedir. Genetik olarak düzeltilmiş ürünler "GMO" etiketini, genetik olarak düzeltilmemiş ürünler ise "GMO-free etiketini taşımaktadır. Türkiye'de bu tür gıdalarla ilgili düzenlemelere Gıda Mevzuatında yer verilmemiştir. Türkiye nin mevcut turist akışını korumak ve rekabet edebilmek için karar alıcıların zamanında ve eksiksiz olarak yasaları çıkarmaları, uygulamaları ve sonuçları denetlemeleri hem turistler hem de ülke vatandaşları açısından yararlı olacaktır. Anahtar Kelimeler: Avrupa Birliği, Turist Hakları, Turizm Giriş Avrupa birliğinin temelleri Belçika, Hollanda, Lüksemburg, İtalya, Almanya ve Fransa nın 1957 yılında Roma da Avrupa Ekonomik Topluluğu nu (AET) kuran antlaşmayı imzalaması ile atılmıştır. Birlik Avrupa Serbest Ticaret Ortaklığı sözleşmesi, Schengen Antlaşması nın ardından 1 Ocak 1995 de Avrupa Birliği (AB) olarak anılmaya başlanmış ve 2011 yılında üye sayısı 27 ye ulaşmıştır ( Avrupa Birliği ülkeleri en çok turist gönderen ve çeken ülkeler arasındadır. AB ülkelerini 2009 da 460 milyon turist ziyaret etmiş, turist sayısı bakımından dünyadaki pazar payının % 52 sini oluşturur. Dünya turizm gelirinin de % 48 ine sahiptir. Ayrıca, 10 trilyon dolarlık milli gelir ile dünyadaki toplam gelirin üçte birini, 2 trilyon doları aşan ihracatla da, dünya ihracat hacminin yaklaşık %40 ını elinde bulundurmaktadır. Türkiye ye gelen turistlerin yarısından çoğunun AB ülkelerinden gelmesi ve Türkiye nin dünya turizm pazarında AB ülkeleriyle rekabet ediyor olması birliğin turizm politikaları ülkemizi etkilemektedir. Avrupa iç turizm pazarının 1 Arş. Gör. Kırklareli Üniversitesi Turizm Fakültesi Turizm İşletmeciliği Bölümü, makay041@hotmail.com 16

17 geliştirilmesi amacıyla yürürlüğe sokulan uygulamalar, bir yandan üye ülkeler arasındaki turizm hareketlerini artırırken; diğer taraftan üye olmayan ülkelere yönelik dış turizm üzerinde önemli bir kısıtlayıcı olabildiği anlaşılmaktadır (Kozak ve diğ., 2010:136). Avrupa Seyahat Komisyonu nun 2009 yıllık raporuna göre; benzer bir şekilde Avrupa daki turist hareketlerinin yaklaşık % 90 nı AB ülkeleri oluşturmaktadır. Öncelikle üye ülkelerin ekonomilerini, birlik içinde tüketici haklarını geliştirme çabasında olan AB, aldığı kararlar ve uyguladığı politikalar ile turizm gelirlerinin önemli yer tuttuğu üye olmayan devletlere örnek olmuştur. AB ülkelerinden turist çekebilmek için diğer devletler uyum çabalarına başlamıştır AB nin turizm hakkındaki görüş ve yaklaşımlarını bir bütün halinde kapsayan Turizm Politikası ndan söz etmek mümkün değildir. AB nin çevre, ulaştırma, KOBİ ler, tüketici hakları, vergiler başta olmak üzere çeşitli alanlara ait bütünlüğü sağlanmış politikaları mevcuttur (Yağcı, 2007: ). AB nin 1972 yılındaki Paris Zirvesi nde ilkelerini belirlediği tüketici politikası, birlik içinde ileri düzeyde bir tüketici korumasını sağlamayı, tüketici sağlığını, güvenliğini, ekonomik çıkarlarını korumayı ve tüketicilere gerekli bilgilerin sağlanması için üye ülkelerce izlenen politikaların desteklenmesini öngörmektedir. AB Parlamentosu içerisinde yer alan ve 51 üyeden oluşan Çevre, Kamu Sağlığı ve Tüketicinin Korunması Komisyonu faaliyetleri yürütmektedir. Bu çalışmada, dünyanın önemli bir turizm destinasyonu ve pazarı olan Avrupa Birliği nin turist haklarına yönelik politikaların neler olduğu ve çoğunluğunun AB vatandaşı turistin oluşturduğu Türkiye deki turist hakları konusundaki uygulamaların hangi seviyede olduğu ve bu hakların turizmi nasıl etkilediği belirlenmeye çalışılmıştır. 1. Avrupa Birliği nde Tüketicinin Korunması AB sınırları içerisinde yaşayan tüm vatandaşlar aynı zamanda birer tüketici olarak görülmektedirler. Bugün AB de yaklaşık olarak 370 milyon tüketici bulunmaktadır. Avrupa Birliği, tüketici politikasını tüm bu tüketicilerin sağlığının korunması, güvenliğinin sağlanması ve ekonomik çıkarlarının korunması esaslarına dayandırmaktadır. Tüketici politikasının uygulanması, bahsi geçen esaslara hizmet eden yasal temelin hazırlanmasını ve tüketici sorunlarının ön planda tutulması hususunun tüm AB politikalarına dahil edilmesini içermektedir. Ayrıca tüketici organizasyonlarının Avrupa Komisyonu tarafından desteklenmesi de tüketici politikasının önemli bir parçası olarak görülmektedir (Şahin ve Demir 2006; 277). AB' tüketiciyi koruma kanunları ticari uygulamalarını kapsamaktadır. Tüketici politikasının içeriği kadar üye ülkeler tarafından uyum içerisinde uygulanması önem taşımaktadır. AB komisyonu tarafından adaylık sürecinde öncelik taşıyacağı tespit edilen üç alandan birisi tüketicinin korunması olarak belirtilmektedir. Bu nedenle, hem üye hem de aday ülkelerden tüketicinin korunması konusunda ayrı bir özen göstermeleri talep edilmektedir ( AB Tüketici Politikası nın esaslarından bir diğeri de tüketicinin ekonomik çıkarlarının korunmasıdır. Bu çerçevede tüketicinin; üretim hatalarından, yanıltıcı reklamlardan ve dürüst olmayan ticari uygulamalardan korunması amaçlanmaktadır. Bu doğrultuda, AB de 2005 yılında Haksız Ticari Uygulamalara ilişkin bir yönerge çıkarıldı ve 19 Aralık 2009 tarihinden itibaren bu yönerge, her ne kadar daha tam olarak 17

18 uyumlaştıramayan ve ek süre isteyen üye devletler olsa da, tüm üye ülkelerde uygulanmaya başlamıştır (Ilgaz ve diğ. 2010: 3) de imzalanan ve 1958 de yürürlüğü giren Roma Anlaşma sında yer alan politikalarda daha çok tarımsal politikalara yer verilmiş ve tüketicinin korunmasına yönelik açık bir şekilde ifade edilen sadece 5 tane politikaya bulunmaktadır. Roma Antlaşmasında yer alan tüketicinin 5 temel hakkı aşağıdaki gibidir ( Weatherill, 2005: 6); Tüketicinin sağlığının ve güvenliğinin korunması, Tüketicinin ekonomik çıkarlarının korunması Tazmin edilme hakkı Bilgilendirme ve eğitim hakkı Sesini duyurma (temsil hakkı) Avrupa Topluluğu 1989 yılında Tüketiciyi Koruma Politikasına Hız Kazandırma Programı çerçevesince tüketici haklarını yeniden gözden geçirerek bugünkü evrensel kabul görmüş, Uluslararası Tüketici Birlikleri tarafından ilan edilen ve yukarıdaki 5 temel hakka ilave olarak aşağıda sıralanan 3 temel hakka daha ulaşılmıştır (Can ve Güner, 1997: 247): Sağlıklı bir çevreye sahip olma hakkı Temel gereksinimlerin giderilmesi hakkı Mal ve hizmetlerin serbestçe seçilmesi hakkıdır. Avrupa Birliği tarafından alınan önlem ve düzenlemelerle, birlik içindeki yer değiştirmeler kolaylaşmıştır. "Paket Seyahat Direktifi", "Turizm Eylem Planı", "Yeni Eylem Planı" gibi Konsey direktif ve kararları, turistlerin daha güvenli koşullarda seyahat etmelerini amaçlayan, tüketiciyi korumaya yönelik bir dizi düzenleme getirmiştir. (DPT müsteşarlığı, 2006: 26). AB politikalarında önemli etkileri olan ve rekabet, çevre, tüketici hakları gibi başka alanları da ilgilendiren konularda, turizmin de özel bir konumu vardır ve turizme yönelik finansmanın çoğu, söz konusu diğer politikalar çerçevesinde sağlanmaktadır. AB ye uyum sürecinde, turizm sektörünün ve doğa koruma ile ilgili kuruluşların çalışmaları değerlendirilerek; sürdürülebilir kalkınma amacına yönelik, Ekolojik Ayak İzi yöntemini dikkate alan, bölge içinde turizmin gelişeceği alanları belirleyen bölgesel gelişme şemalarının ve buna uygun gelişecek alt ölçekli planların hazırlanması ülkemiz turizmine katkısı olacaktır (DPT, 2006: 29) AB Tüketici Antlaşmazlıkları İle İlgili Hukuk Sistemi AB içerisinde tüketici anlaşmazlıklarının çözümü genelde ilgili üretici ya da dağıtımcı firmaya başvurulması ile gerçekleşmektedir. AB herhangi bir ürünün tüketiciye vereceği zarardan hangi koşullar altında üretimcinin sorumlu olduğunu yasal olarak düzenlemiştir. Tüketici üründeki kusuru ve kusurun neden olduğu zararı kanıtladıktan sonra ürünün değiştirilmesini veya zararın tazmin edilmesini talep edebilmektedir (Şahin ve Demir, 2006: 279). Mahkemede uyuşmazlıkların çözüm sürecinin uzun, karmaşık ve pahalı olması, sorunların 18

19 mahkemeye intikalinden önce çözülmesini gerekli kılmaktadır. Mahkeme dışı çözüm yolları, hakem, erken tarafsız değerlendirme, uzman görüşü, arabuluculuk ve uzlaşma gibi usulleri kapsamaktadır (Ayhan ve diğ, 2010: 2). Tüketici, sorunu dostane yollarla çözülemediğinde mahkemeye gitme hakkına sahiptir. Üye devletlerden herhangi birinde mahkemeye başvurabilmektedir. Topluluk hukukunun ihlal edildiğini düşünen tüketiciler için izlenecek bir diğer yol topluluk düzeyinde dava açmaktır. Bu durumda tüketici Avrupa Komisyonu na başvurma hakkına sahiptir. Komisyon şikâyetin haklı olduğuna karar verirse ilgili ulusal mercilerden açıklama ya da ihlalin sona erdirilmesini talep edebilmektedir. Ancak ulusal merciin yanıtı Komisyonca yeterli görülmezse, davanın Adalet Divanı na havale edilmesine kadar giden bir süreç başlamaktadır (Şahin ve Demir, 2006: 280) Avrupa Birliğinde Turist Hakları Üye ülkelerin tüketicinin korunması ile ilgili, farklı yasal düzenlemeleri olmasına rağmen, özellikle ekonomik bütünleşme, ortak bir politika oluşturulması gereğini ortaya çıkarmıştır (Ciçek ve Özgen, 2001:140). Bu kapsamda AB, üye ülkeler arasında seyahati teşvik etmekte ve turizm alanında hizmet veren kamu ve özel kuruluşların sundukları mal ve hizmetleri iyileştirmeleri ve turist haklarına gereken önemi vermeleri için yoğun yasalar çıkarmakta ve bilgilendirme çalışmaları yapmaktadır (Ünsever 1995: 38 ). Doğal olarak ilgili madde birçok alana olduğu gibi turizm alanına da etki etmektedir. AB tüketici politikasının turizmi etkileyen temel eylem alanları iki başlık altında toplanabilir (Çiçek ve Özgen, 2001:145): Tüketiciyi Koruma Standartları Ürün Hakkındaki Bilgilendirme Avrupa Parlamentosu, son olarak 1998 de turizm sektöründe güvenliğin, tüketici haklarının ve ticari standartlarının geliştirilmesi isimli bir önerge yayımlamıştır. Bu önergede şu başlıklar geçmektedir (Avcıkurt, 1997: 82): Bilgisayar ve rezervasyon sistemleri üzerine düzenlemeler. Fazla rezervasyon durumunda yolculara ödenecek tazminatların düzenlenmesi Havayolu ve seyahat acentelerinin iflası halinde gerekli maliyetleri üstlenebilmek için garanti fonunun oluşturulması Konaklama sektöründe fazla rezervasyon durumunda benzer tedbirlerin geliştirilmesi. Turizm sektörü açısından yaklaşılacak olursa; AB de tüketicinin korunmasına iliksin yasal düzenlemeler, özellikle paket tur ile ilgili asgari standartlar, tüketici mallarında garanti, tüketicinin bilgilendirilmesi ve eğitimi konusunda alınan önemli tedbirler, yolcular için sözleşmeden doğan garantiler, tüketici çıkarlarının korunması, genel ürün güvenliği, turizm tesislerinin güvenliği gibi yasal düzenlemeler yer almaktadır. Bu başlıklara ilişkin yasal düzenlemeler aşağıda tartışılmıştır (TYD, 2003: 35-46). AB Paket Tur Yönergesi (Konsey Karar No:90/314/EEC) Paket turla ilgili olarak 1970 Brüksel toplantısında seyahat sözleşmesi kavramı ele alınmış ve seyahat 19

20 sözleşmesi aracı seyahat sözleşmesi ve organize seyahat sözleşmesi olarak tanımlanmıştır. Sözleşmede taraflar; seyahat eden kişi, seyahate aracılık eden işletme ve seyahat organizatörü olarak belirtilmiştir. Transfer personeli, otel işletmecisi vb ile malzeme, hizmet sağlamakla görevli diğer işletmeler arka planda tutulmuştur (Pasa ve Benacchio, 2005: 37) yılında paket tur konsey yönergesi olarak son şeklini almıştır. Paket Tur, birleşik bir fiyatla satışa sunulan veya satılan hizmetlerin 24 saatten fazla süre aldığı veya en az bir gecelik konaklamayı kapsayan ve aşağıdakilerden en az ikisinin, önceden düzenlendiği birleşim olarak tanımlanmıştır ( Ulaşım, Konaklama, Ulaşım, konaklama ve hesaplardan farklı olan ve paket turun önemli bir bölümünü kapsayan diğer turistik hizmet ürünleri. Buna göre; aynı paket turun farklı unsurlarına uygulanacak aynı faturalama, bu yönergenin organizatör veya perakendeciye getirdiği yükümlülükleri ortadan kaldırmaz. Organizatör veya perakendeci tarafından tüketiciye sağlanan, paketin fiyatı ve tüm diğer şartların sözleşmeye uygulanmasında, herhangi bir tanımlayıcı unsur, yanıltıcı bilgi içermemelidir. Tüketiciye bir broşür verildiğinde, bu broşür, hem fiyat hem de ilgili yeterli bilgiyi okunaklı, anlaşılır ve doğru olarak vermelidir. Turiste verilen broşür fiyat, gidilecek yer ve kullanılacak araçların özellikleri konaklama şekli (yeri, sınıf ve kategorisi, belli başlı nitelikleri), yemek planı, seyahat programı, pasaport ve vize şartlarının yanı sıra gerekli sağlık formaliteleri, paket turun ödeme planı ve iptal durumunda tüketicinin ne kadar zaman önce bilgilendirileceği bilgilerini içermelidir. Herhangi bir iflas durumuna karşı tur operatörleri turistleri sigorta yaptıracaklar ve ödenen ücreti iade edecekler. Hareket tarihinden 20 gün öncesine kadar yapılacak değişiklikler ilgili tur maddelerine ve fiyatlara uygun olmalıdır. Broşürde anlatılan unsurların tümü, organizatör veya perakendeciyi aşağıdaki durumlar dışında bağlar ( Broşürün açıkça belirtmesi halinde unsurlardaki değişikliğin sözleşme imzalanmadan önce tüketiciyle açıkça görüşülmesi, Sözleşmeden sonra sözleşme taraflarının anlaşarak yaptığı değişiklikler. Tüketici Mallarında Garantiler (Konsey Karar No:1999/44/EC) Garanti bildiriminde veya ortak reklâmda belirlenen şartların karşılanmaması halinde, ücretin geri ödenmesi veya değiştirilmesini, ek ücret olmaksızın herhangi bir şekilde malın yenilenmesi zorunludur. Satıcı satış kontratıyla uyum içinde malları tüketiciye sunmalı ve malın sunulmasında uygunlukta bir eksiklik olması halinde bundan sorumludur. Garanti, malın sunulmasından itibaren en az iki yıl süreyi kapsamaktadır. Malın uygunsuz olması halinde tüketicinin dört seçeneği vardır. Bunlar, malın temini, malın değiştirilmesi, fiyatın indirilmesi, satış sözleşmesinin feshi olarak sıralanabilir ( Tüketicinin Bilgilendirilmesi ve Eğitimi AB, çıkarmış olduğu paket seyahat yönergesi ile ilgili koşulları tüketicilere duyurmak için bilgilendirme kampanyası yürütmüş ve tüketici rehberi dağıtmıştır. 20