T.C. ERCİYES ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MEHMET AKİF ERSOY A GÖRE TANRI VE ÖZGÜRLÜK. Tezi Hazırlayan Ali YILDIRIM

Transkript

1 T.C. ERCİYES ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MEHMET AKİF ERSOY A GÖRE TANRI VE ÖZGÜRLÜK Tezi Hazırlayan Ali YILDIRIM Tezi Yöneten Prof. Dr. Turan KOÇ Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Din Felsefesi Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi Ocak KAYSERİ

2 I ÖN SÖZ Ülkemizde, din felsefesi alanında yapılan çalışmaları göz önünde bulunduracak olursak, dünyada yapılan çalışmalara oranla oldukça gerilerde olduğumuzu söylemek hiç de zor değildir. Ayrıca Batı felsefî düşüncesinin tarih içindeki yönelişleri ve günümüzdeki durumunun tartışılması yanında kendi felsefî düşünce ve kültürümüze ait değerlerin araştırılması ve incelenmesi de büyük önem arzetmektedir. Bu bağlamda, M. Akif Ersoy, şiirleriyle olduğu kadar düz yazılarıyla da üzerinde ciddi olarak durulması gereken bir şahsiyet olarak karşımıza çıkmaktadır. Biz bu incelememizde M. Akif Ersoy un özellikle Tanrı ve Özgürlük hakkındaki düşüncelerini elimizden geldiğince anlamaya ve anlatmaya çalışacağız. İncelememiz esnasında aklımızdan çıkarmadığımız önemli bir nokta, Mehmet Akif in, düşüncelerini anlatırken, herhangi bir felsefi probleme çözüm getirmek gibi bir çaba içerisinde olmadığıdır. Çünkü, o, düşüncelerini, tam anlamıyla, hayatının birer yansımaları olarak ortaya koymuştur. Akif in İmanı, ete kemiğe bürünmüş bir iman, özgürlüğü ise, kaynağını Allah ın iradesinden alan hür iradedir. Bu bağlamda, Akif in düşüncelerindeki özgünlüğün, onu, çağdaş bir düşünür olarak anmamıza yetecek kadar tatmin edici olduğunu söyleyebiliriz. Çalışmam boyunca kendilerinden gördüğüm yardım ve desteklerinden dolayı Prof Dr. Turan Koç a, bu çalışmanın sonlandırılmasındaki katkılarından dolayı da Yrd. Doç Dr. Ramazan Ertürk e ve Yrd. Doç. Dr. Abdülvahit İmamoğlu na en içten teşekkürlerimi sunarım. ALİ YILDIRIM

3 II MEHMET AKİF ERSOY A GÖRE TANRI VE ÖZGÜRLÜK ÖZET Mehmet Akif Ersoy, tam anlamıyla sistemli olmamakla birlikte, Tanrı, insan, kainat ve bunlar arasındaki ilişkiler ile ilgili bazı düşüncelere sahiptir. Bu nedenle, bu incelemede Mehmet Akif i bir filozof olarak değil bir düşünür olarak değerlendirdik. Mehmet Akif, İslam da, Ehl-i Sünnet inancını benimsemiş, aydın bir şair-düşünürdür. Ona göre, Allah, kainatın yaratıcısı ve varlığının da devam ettiricisidir. Allah, kainatta, yaratma faaliyetini durmaksızın sürdürür. O, eşsiz ve mükemmel bir şekilde yaratır. O nun yaratması, O nun varlığında herhangi bir değişikliğe veya başkalaşmaya neden olmaz. Başkalaşma yalnız yaratılmışlarda olur. Mehmet Akif, şiir ve düz-yazılarında yer yer tasavvufi öğelere yer vermiş, ancak, kendisi sûfiyâne (münzevi) bir hayat yaşamamıştır. Tasavvufun, tembellik ve yoksulluk şeklinde algılanışına tepki göstermiştir. Tanrı-Alem ilişkisi ile ilgili olarak, Mehmet Akif te ön plana çıkan kavramın eylem ilkesi olduğunu görmekteyiz. Akif, Tanrı ve kainat arasındaki düzenin sebebi olarak çalışma ve eylem ilkesini gösterir. Ona göre, canlı, cansız tüm varlıklar, varlıklarını sürdürebilmek için bu ilkeye uymak zorundadırlar. Ancak bu sayede üzerlerine düşeni yapmış ve süreç içerisindeki yerlerini korumuş olurlar. Bize göre, Mehmet Akif, özellikle insan ve alem ile ilgili konularda, çağdaşı olan Muhammet İkbal den etkilenmiş olabilir. Mehmet Akif, özgürlüğü, İkbal de olduğu gibi, insan iradesinin gücü nispetinde değerlendirmektedir. İnsanın, sahip olduğu iradesi sayesinde üstesinden gelemeyeceği bir iş yoktur. İnsana düşen elinden geleni yapmak ve ardından Allah ın hikmetine boyun eğmektir. Anahtar Kelimeler: Tanrı, Özgürlük, Eylem.

4 GOD AND FREEDOM IN MEHMET AKİF ERSOY ABSTRACT Mehmet Akif Ersoy has some ideas about God, human, cosmos and their relations each other. There for, we examined him not to a philosopher but a thinker in this study. Mehmet Akif accept toortodoks İslam belief. To him God is creator the cosmos. God continuous the act of creation without interruption. His creation is perfect and uniqe. His creation don t make any changing in his existence. The changing is created being in the possible. Even though he has given some mystic elements partly in his poets and articles, he didn t live and ascetic life.he didn t accept the mysticism to be understood as lazyless and poverty. We see in this though of the God and cosmos the principle of action is important. To him the source of order between God and cosmos is yhe principle of action and effort. According to him all beings -animate and inanimate- to survive their lives. By the way they could do what they must do and take their places in this process. We believe that, he was influenced from İkbal, specially in human and cosmos subjects he accept the freedom, like İkbal, depending on the power at human will. By having will, there is no anything that humankind can t do. What must human can do is to do all things he can do and then to give his will to God. Keywords: God, Freedom, Action.

5 IV İÇİNDEKİLER Ön söz.....i Türkçe Özet...II İngilizce Özet...III İçindekiler IV GİRİŞ 1. Konunun Ortaya Konması Konunun Ele Alınması Mehmet Akif Ersoy un Düşüncesinin Oluşum Süreci...8 I. BÖLÜM: MEHMET AKİF İN TANRI ANLAYIŞI 1. İslâm ın Tanrı Anlayışı Allah ın İsimleri Tevhit Akidesi Mehmet Akif in Tanrı Anlayışı Tanrı nın İsim ve Sıfatları Mehmet Akif in Düşüncesinde Tasavvufi Ögeler Mehmet Akif e Göre Tanrı - Alem İlişkisi Mehmet Akif e Göre Tanrı - Alem İlişkisi ve Hareket İlkesi....28

6 V II. BÖLÜM: MEHMET AKİF İN ÖZGÜRLÜK ANLAYIŞI 1. İslâm ın Özgürlük Anlayışı İle İlgili Görüşler Mehmet Akif in Özgürlük Anlayışı Tanrı nın Kudreti ve Yaratması Kader ya da Metafiziksel Özgürlük Mehmet Akif e Göre Tanrı-İnsan İlişkisi Mehmet Akif in İnsan Anlayışı ve İnsanın Eylemi Azim ve Tevekkül Siyasi Özgürlük Mehmet Akif in Ahlak Anlayışı...65 GENEL DEĞERLENDİRME, SONUÇ VE KAYNAKLAR Genel Değerlendirme ve Sonuç...70 Kaynaklar...74 Özgeçmiş

7 GİRİŞ 1. Konunun Ortaya Konması Başta semavi dinler olmak üzere, dinlerin, insan ve evren hakkında bilgiler veren birer sistem olduklarını düşünürsek, dini bilgiyi, yalnızca, metafizik bir bilgi olarak adlandıramayız. Çünkü, onun bilgi verdiği konuların başlıcalarını, Tanrı, evren, evrenin kaynağı, evrenin nihai gayesi, insanın özü, insanın kaderi ve Tanrı ile insan arasındaki ilişkiler gibi, yapı itibariyle hem metafizik hem de dünya ile ilişkisi olan varlık ve olaylar oluşturmaktadır. Din, İslam da klasik olarak, selim akıl sahiplerine hakikatin gayesini bildiren, onları kendi irade ve seçimleriyle Allah ın elçilerinin bildirdiği şekilde, iyilik doğruluk ve kemale, öbür dünyada kurtuluşa götüren ve Allah tarafından konmuş ilahi bir kanundur. 1 Burada da görüldüğü gibi, dini, yalnız metafizik bilgilerden ibaret bir bütün olarak göremeyiz. Din, aynı zamanda insandan, bu bilgilere uygun bir hayat yaşamasını isteyen bir ahlak sistemidir. Bu nedenle herhangi bir dine inanan bir insan, o dinin kural ve emirlerini yalnız bilen değil, aynı zamanda, onlara inanan biridir. İşte, Akif in hayatında da dinin, âdeta hayatın bir programı haline geldiğine şahit olmaktayız. 2 Tanrı nın varlığını kabul eden görüşlerden, başta Teizm olmak üzere, Deizm, Panteizm ve Panenteizm gibi ekoller, metafiziksel problemlere ağırlık vermiş ve bu konular üzerinde tartışmalara girmişlerdir. İslam da din felsefesinin karşılığı olarak kabul edebileceğimiz, İslam felsefesi, kelam, tasavvuf ya da tasavvuf felsefesi alanlarında yapılan tartışmaları, bu konu ile ilgili tartışmalara dahil edebiliriz. İslâm dünyasında felsefe hareketi sekizinci yüzyılda Mutezile ile başlamış ve bu felsefe hareketi, ardından gelen din felsefesi tartışmaları ile birlikte, Tanrı nın mahiyeti, Tanrı-âlem, Tanrı-insan ilişkisi, Tanrı nın isimleri ve bu isimlerin aleme etkileri gibi konuları yorumlama gereği duymuş, Tanrı, varlık, varoluş, meâd, din, devlet, ahlak ve epistemoloji ile ilgili konular 1 Ahmet Hamdi Akseki; İslâm Dini, Ankara, 1965, s Abdulvahit İmamoğlu; İman ve Aksiyon Adamı Mehmed Akif, Ravza Yayınları, İstanbul, 1997, s. 11.

8 2 üzerinde görüşler ortaya koymuştur. 3 Örnek olarak, İbn-i Sina, İbn-i Rüşd ve İhvan-ı Safa, din ile felsefe arasında uzlaşma zemini aramışlar, Gazali, dinin bildirdiklerini kesin doğru olarak kabul etmiş ve Felâsifenin ortaya koyduğu görüşlere ciddi eleştiriler yöneltmiştir. Müslüman filozofların Tanrı, insan, evren, varlık, meâd, din, devlet, ahlak vs. gibi konulara ilişkin görüşleri, Tabiatçılık, Meşşâilik ve İşrâkilik gibi belli başlı ekollerin ortaya çıkmasına sebep olmuştur. 4 Bununla birlikte, İslâm düşüncesi, çağımızda da özgün düşünceleriyle ön plana çıkan çağdaş düşünürler ortaya çıkarmaya devam etmiştir. Örnek olarak M. İkbal, geleneksel felsefi düşüncedeki eksiklik ya da şekildeki zaaflardan dolayı, Kur an ın yeni baştan yorumlanmasından yola çıkarak İslâm düşüncesinin yeniden inşâ edilmesi gereği üzerinde durur. M. İkbal gibi, M. Akif i de bu düşünürler arasında değerlendirebiliriz. Düşünce ve eylem bakımından, büyük ölçüde İkbal i andıran bir şair-düşünür olan Mehmet Akif, Tanrı nın mahiyeti, Tanrı-âlem, Tanrı-insan ilişkisi ve ahlak gibi konularda özgün fikirler sergilemiştir. Başta Safahât adlı eseri olmak üzere, birçok yazı ve şiirlerinde Akif in, İslâm dünyasında, din felsefesi ile ilgili olarak yapılan çalışmalara yeni boyutlar getiren düşünceleri olduğu görülmektedir. Akif in yazı ve şiirlerindeki görüşlerinin her şeyden önce Kur an a dayandığını rahatlıkla söyleyebiliriz. Diğer taraftan, Akif ve İkbal in, biraz önce işaret ettiğimiz gibi, bu konudaki yaklaşımları arasında büyük benzerlikler vardır. İkbal in, âlemi, sürekli değişen organik bir yapı şeklinde düşünmesi, bütün varlıklarda belli ölçüde kendini belirleme gücünü görmesi, âlemi, Tanrı nın etkileri olarak telakki etmesi vs. gibi görüşlerini çağrıştıran ifadelere, Safahât ın pek çok yerinde rastlamaktayız 5 Mehmet Akif in eserlerinde, dinamik bir uluhiyet anlayışının ele alındığını söyleyebiliriz. Dinamik uluhiyet anlayışı, kaynağını Bergson ve Whitehead gibi düşünürlerde bulan süreç felsefesinin temel dayanaklarından biridir. 6 Dinamik uluhiyet anlayışının, açık bir şekilde, İslam düşünürlerden, Molla Sadra ve İkbal de ele alındığını görmekteyiz. 3 Necip Taylan; İslâm Düşüncesinde Din Felsefeleri, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, İstanbul, 1994, ss a.g.e.; ss Safahât, s. 25, 26, 220, 221, Mehmet S. Aydın; Alemden Allah a, Ufuk Kitapları, İstanbul, 2001, s. 38.

9 3 Molla Sadra, değişim ve süreklilik konusundaki fikirlerini Esfâru l Erba a da ortaya koymuştur. Ona göre, bizim şey dediğimiz aslında bir olaylar bütünü dür. Alemde sürekli bir akış vardır ve bu akışta her form, daha önce varolanları içerir ve onları aşar. Alemde hareket, daha genel ve belirsiz olandan daha belirli ve somut olana doğrudur. 7 Yüzyılımızın süreç filozoflarından Whitehead e göre, Tanrı nın bir değişmenin ötesinde kalan, aslî yanı; bir de değişme sürecine bağlı olarak değişen, oluşan yanı vardır. Ona göre, Tanrı, aslî tabiatı ile âlemin düzenini sağlayan bir varlık olarak karşımıza çıkar. Oluşan tabiatı ile ise Tanrı, akıp giden sürecin içindedir. Bu yön süreçle birlikte değişir, oluşur. 8 Ancak, burada Whitehead in kullandığı oluşma kavramına öncelikle bir açıklama getirmek gerekmektedir. Whitehead de oluşan yön den kasıt Tanrı nın süreçle birlikte, bir yerde gelişmesidir. O, buna somutlaşma süreci adını verir ve bu sürecin bilfiil varlığı meydana getiren oluşum eylemi olduğunu anlatmak ister. 9 İleride göreceğimiz gibi, Akif te bu tür bir süreç, yaratılmış varlıklar için geçerli olmakla birlikte, Tanrı için sözkonusu değildir. Ona göre, olgunlaşma süreci içerisinde olanlar, Tanrı dışındaki tüm var olanlardır. Görüldüğü gibi, Tanrı nın, Whitehead in ifade ettiği şekilde bir oluşum içinde olması Akif in düşüncesindeki, Tanrı nın faaliyet halinde olması ile aynı şey değildir. Akif te oluşan dan kastettiğimiz, Tanrı nın, sürece müdahale etmesi ve faaliyet halinde olmasıdır. Süreçte meydana gelen değişikliklerin, Tanrı ya, her hangi bir şekilde, tesirinden söz edilmez. Yukarıda verdiğimiz örneklerden de anlaşılacağı gibi, Akif in ulûhiyet anlayışı ile süreç filozoflarının bu konudaki düşünceleri arasında belli birtakım benzerlikler vardır. Bu nedenle, onun Tanrı anlayışını, süreç felsefesi içerisinde kabul edecek ve bu anlayışın Whitehead ve İkbal ile olan benzerliklerine de değineceğiz. İncelememizin ikinci bir boyutunu Mehmet Akif in özgürlük anlayışı oluşturmaktadır. İnsanın, bir seçme hürriyetine sahip olup olmaması konusu, hem felsefi açıdan hem de dini düşünce açısından bir problem olmuştur. İslam fikir tarihinde bu konu ile ilgili ö- nemli tartışmalar yapılmıştır. Bir yandan irade hürriyetini tamamen inkar edebilecek kadar katı, bir yandan insanı tamamen hür bir varlık olarak görebilecek kadar aşırı ve 7 Mehmet S. Aydın; Alemden Allah a, Ufuk Kitapları, İstanbul, 2001, s a.g.e.; ss Mevlüt Albayrak; Tanrı ve Süreç, Fakülte Kitabevi, Isparta, 2001, s. 15.

10 4 diğer taraftan da iki aşırı uç arasında orta yolu bulma çabasında olan fikir akımları ortaya çıkmıştır. Kuran ın farklı şekillerde yorumlanmasından ortaya çıkan bu akımlar, bilindiği gibi, toplumda belirgin izler bırakmıştır. 10 Mehmet Akif, kendisini toplumun huzurunda gördüğü andan itibaren, bir sorumluluk duygusu ve heyecanıyla, çalışmalarına, öncelikle neler yapabileceğini ortaya koyarak başlamıştır. Yaşadığı dönem itibariyle, ülkesinin sıkıntılı anlarını görmüş, tabir caizse, bir ölüm-kalım mücadelesine şahit olmuş, hissettiklerini ve bu durumdan çıkış yollarını eserlerine aksettirmiştir. Özellikle toplumsal anlamda özgürlüğünü ve irade gücünü yitirmiş olarak gördüğü halkına, ihtiyaç duyduğu özgüveni kazandırmak amacıyla, yol göstermeye çalışmıştır. Cephede mücadele eden Türk milletine övgüler yağdırmış, tembel ve kaderine razı bir şekilde oturanlara cesaret vererek onlardaki ezelden var olan hürriyet hissini İstiklal Marşındaki şu mısralarla yeniden canlandırmaya çalışmıştır: Ben ezelden beridir hür yaşadım, hür yaşarım. Hangi çılgın bana zincir vuracakmış? Şaşarım! İnsan hürriyeti konusunu ele alan filozof ve din bilginleri, görüşlerinin ağırlıklı bir bölümünü nihâi bir varlık olan Tanrı ve Tanrı-insan ilişkisi konusuna ayırmışlardır. Gerek Batı, gerekse İslam felsefesinde bu konuya ilişkin çeşitli fikirler ortaya atılmıştır. 11 Çağdaş düşünürlerden İkbal, insan iradesini, insanın kişiliğini belirleyen bir unsur olarak görmektedir. Ona göre, insan, iradesini sınırsız bir şekilde kullanmalıdır. İkbal e göre, Yaratıcı Kudretin emrinden olan ruhun aslî mahiyeti, yön verici olmasıdır. Dolayısıyla insanın hakiki şahsiyeti bir şey değil, fiil dir. 12 İkbal ile benzer bir yaklaşıma sahip olan Akif in özgürlük anlayışında genel olarak, Ehli sünnet diye tanımlanan Maturidilik ve Eşarilik anlayışının izleri görülür. Bununla birlikte, onun özgürlük anlayışında bazı noktaların ön plana çıktığını görmekteyiz. Örnek olarak, Akif e göre, insan, kendi iradesiyle azmedip çalıştığı müddetçe her işin üstesinden gelebilir. Kader ve ilahi irade çalışan insanla beraberdir Mehmet S. Aydın; İslam Felsefesi Yazıları, Ufuk Kitapları, İstanbul, 2000, s Bkz; Necati Öner; İnsan Hürriyeti, Selçuk Yayınları, İstanbul, Mehmet S. Aydın; İslâm Felsefesi Yazıları, Ufuk Kitapları, İstanbul, 2000, s Safahât, (Durmayalım) s. 24.

11 5 Mehmet Akif açısından hürriyet ve iradenin yeri çok önemlidir. Hürriyet, Akif in düşüncelerinin temel düsturlarındandır. O, insana öyle geniş bir özgürlük tanır ki, onun bazı ifadelerinden, insanı ayakta tutan şeyin yalnız özgürlük olduğu bile çıkarılabilir: Alemde ziya kalmasa, halk etmelisin, halk! Ey elleri böğründe yatan, şaşkın adam, kalk! 14 Metafiziksel özgürlük ya da kader fikri, Akif in düşüncelerinde çok çarpıcı bir şekilde yer almıştır. O, insanın, statik anlamda bir kader düşüncesiyle yaşamasına şiddetle karşı çıkar. İnsan iradesinin yüceliğine ve -bir bakıma- sınırsızlığına inanır. Günümüzde, Akif hakkında yapılmış çalışmalar, arasında genellikle onun sanatçı yönüne, özellikle de şairliğine ağırlık verilmekle birlikte onun tefekkür yönüne ağırlık veren belli bazı kitap ve makalelere de rastlamaktayız. 15 Akif i anma toplantılarında verilen konferanslarda onun daha çok bir vatan ve İslâm şairi olarak ele alındığını görmekteyiz. Biz bu incelememizde, Akif in tefekkür yönünü merkeze alarak, onun sanatçılığını, iman ve eylem adamı oluşuyla ilgisi ölçüsünde gündeme getireceğiz. Bu nedenle tezimizde, yer yer bu alanda yazılmış eserlerden de yararlanacağız. Akif in düşünceleri ile ilgili önceden dikkat çekilmiş noktalardan, ilgili bölümlerde istifade edeceğiz. Bu çalışmalardan biri Nurettin Topçu nun eseridir. Onun, Akif in Tanrı anlayışına ilişkin görüşleri çalışmamıza ışık tutar niteliktedir. Ayrıca S. Hayri Bolay, makalesinde Akif in Tanrı anlayışının, bizim de ele aldığımız gibi, Dinamik Tanrı anlayışı olduğundan bahsetmektedir. Beşir Ayvazoğlu nun, İkbal ve Akif in düşünceleri arasındaki benzerliğe dikkat çeken makalesi de bizim için ufuk açıcı olmuştur. A. Vahit İmamoğlu tarafından kaleme alınan İman ve Aksiyon Adamı Mehmed Akif adlı eserin de çalışmamızla yakından ilgili olduğunu belirtmek gerekir. 14 Safahât, (Hakkın Sesleri) s Nurettin Topçu; Mehmet Akif, Dergah Yayınları, İstanbul, 1998, s. 97, Beşir Ayvazoğlu; Mehmed Akif ve Muhammed İkbal, Uluslararası Muhammed İkbal Sempozyumu Bildirileri, Muhammed İkbal Kitabı: 1-2 Aralık 1995, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları, İstanbul, 1997, S. Hayri Bolay; Düşünür Olarak Mehmed Akif, H.Ü.E.Fakültesi Dergisi, Mehmet Akif Ersoy Özel Sayısı, Cilt:5, Sayı:1, Aralık, 1987, S. Hayri Bolay; Mehmed Akif in Düşüncesinde Felsefe Meseleleri, Ölümünün 50. Yılında Mehmed Akif i Anma Kitabı, A.Ü. Rektörlüğü Yayınları, No: 99, 1986, Hüsameddin Erdem; Mehmed Akif te Tefekkür, Ölümünün 50. Yılında Mehmed Akif Ersoy a Armağan, S.Ü. Basımevi, 1986, Erkan Türkmen; Muhammed İkbal ve Mehmet Akif te Hürriyet Fikri, Ölümünün 50. Yılında M. Akif Ersoy a Armağan, S.Ü. Basımevi, 1986.

12 6 Bu incelemede Akif in çeşitli fikirlerinin bir tahlilinden çok, onun sadece Tanrı ve özgürlük konuları hakkındaki fikirlerinin elimizden geldiği ölçüde geniş bir tahlili yoluna gidilecektir. Amacımız, Akif in, kendi eserlerinden yola çıkarak onun Tanrı ve özgürlük konusundaki fikirlerinin tespitini yapmak ve bu düşüncelerin bizi doğrudan ilgilendirmemekle birlikte, daha iyi anlaşılabilmesi için, süreç filozoflarının düşünceleri ile olan benzer ve ayrı yönlerini ortaya koymaya çalışmaktır. Mehmet Akif, gerek şiir ve sanat dünyası, gerek tefekkür dünyası oldukça geniş bir insandır. Akif in fikirlerinin şimdiye kadar felsefî bir bakış açısıyla ele alınmamış olmasının tezimizin önemini bir kat daha artırdığına inanmaktayız. Çünkü, Akif, özgün fikirleriyle ve toplumda bıraktığı belirgin izlerle, felsefî yönü incelenmesi gereken bir düşünür olarak karşımıza çıkmaktadır. Mehmet Akif, halkının, dinini ve değerlerini doğru şekliyle öğrenmesi için büyük mücadele vermiştir. Onun ortaya koyduğu Tanrı anlayışında asla bir durgunluk yoktur. Dolayısıyla, inanan hiçbir kimsenin durmaya ve duraklamaya hak vermemesi gerektiğini düşünür. Mehmet Akif, inandığı dini, bütün boyutlarıyla yaşayan ve yalnız hissedip yaşadıklarını yazan biriydi. Onun hakkında yapılmış birçok çalışmada da bu konu üzerinde özellikle durulmuştur. 16 Kaldı ki İslâm da müminden, silik ve pasif bir kul olmaktan çok, diri ve dinamik bir fert ya da kul olmayı talep etmektedir. Mehmet Akif in eserlerinde en dikkat çeken özelliklerden biri de onun bakış açısındaki realizmdir. Akif in, gerek Tanrı hakkında gerekse özgürlük hakkındaki fikirlerini ele alırken onun bu yönünün göz ardı edilmemesi gerektiğini düşünmekteyiz. Çünkü o, anlatmak istediği fikirleri, bu yönü sayesinde, açık ve net bir şekilde ortaya koymuş ve realitenin dışına taşmamaya çalışmıştır. Aşağıdaki mısraları, Akif in gerçekçi bakış açısına işaret eden ifadeler olarak örnek gösterebiliriz: 16 A.Vahit İmamoğlu; İman ve Aksiyon Adamı Mehmed Akif, Ravza Yayınları, İstanbul, 1997, ss.16-31, D. Mehmet Doğan; Camideki Şair Mehmet Akif, Nehir Yayınları, İstanbul, 1989, M. Orhan Okay; Mehmed Akif: Bir Karakter Heykelinin Anatomisi, Akçağ Yayınları, Ankara, 1989, Sezai Karakoç; Mehmed Akif, Yağmur Yayınları, İstanbul, 1968.

13 7 Hayır, hayal ile yoktur benim alışverişim, İnan ki ne söylemişsem görüp de söylemişim. Şudur cihanda benim en beğendiğim meslek, Sözüm odun gibi olsun; hakikat olsun tek Konunun Ele Alınması İncelememiz, Mehmet Akif in Tanrı anlayışının, dinamik Tanrı anlayışı olduğu varsayımından hareket etmektedir. Onun bu konudaki görüşlerinin, felsefi bir sistem olma özelliği taşımamakla birlikte, süreç filozoflarının görüşleri ile büyük ölçüde paralellik gösterdiği kanaatindeyiz. Özellikle Whitehead ve İkbal in düşünceleriyle olan benzer ve ayrı noktalara tezimizde yeri geldikçe değinmeye çalışacağız. Doğrusu, Akif, İkbal den büyük ölçüde etkilenmiş görünmektedir. Akif, bir mektubunda 18 hiçbir zaman yüz yüze gelmediği İkbal i gıyaben de olsa tanıdığını, Farsça yazılmış iki manzum eserini ve ufak bir risalesini okuduğunu, fikirlerini de kendi fikirlerine benzettiğini söylemiştir. Bu ifadeler Akif in ondan kesin olarak etkilendiğini göstermez. M. İkbal in, Türkçe bilmediği için, Safahât ı okumuş olması da düşünülemez. Burada sözkonusu olan benzerliğin, onların aynı medeniyete mensup olmalarından ve aynı Kitap tan ilham almalarından kaynaklandığını da rahatlıkla söyleyebiliriz. Her iki şair de ülkelerinin hürriyet ve bağımsızlık şairi olmuş, ikisi de coşkun ruhlu, korkusuz birer mümin hayatı yaşamışlardır. İncelememizde takip edeceğimiz yöntem, felsefi tahlil yöntemiyle birlikte edebi ve tarihsel eleştiri yöntemi olacaktır. Akif in düzyazı ve şiirleri hem gramatik hem de dil dışı bağlantılarıyla ele alınarak anlaşılmaya çalışılacaktır. Teistik metafizik açıdan birbirleriyle yakından ilişkili bulunan Tanrı ve özgürlük kavramları ve bu kavramların A- kif in düşünceleri etrafında ele alınması çalışmamızın sınırlarını belirleyen öğelerdir. Tanrı ve özgürlük kavramlarını, yeri geldikçe, Allah, Hak, Hâlik, Mabud; hürriyet, irade, kaza-kader, tevekkül gibi yakın eşanlamlı kavramlarla birlikte kullanacağız. Ayrı- 17 Safahât, (Fatih Kürsüsünde) s İsmail Hakkı Şengüler; Mehmed Akif Külliyatı, Hikmet Neşriyat, İstanbul, 1992, c: 9, s. 536, (8 Mart 1941 tarihli mektup).

14 8 ca yaratma, dinamizm, süreç, değişim, yenilik, gelişme, gelenek, ahlak, kötülük gibi kavramlar bir yerde incelememizin, anahtar terimlerini teşkil edecektir. Metinlerin açıklamalarında, İsmail Hakkı Şengüler tarafından hazırlanmış olan Mehmet Akif Külliyatı adlı eserden yararlandık. Akif in düz yazıları ile ilgili olarak, Sebilü r- Reşad ve Sırat-ı Müstakim dergilerine başvurduk. Burada iki hususa daha değinmek istiyoruz. İlk olarak, tezimiz boyunca dipnotlarda Külliyat adıyla yapacağımız atıflar yukarıda adı geçen Mehmet Akif Külliyatı adlı esere işaret etmektedir. İkinci olarak, Safahât ile ilgili atıflar, M. Ertuğrul Düzdağ tarafından hazırlanmış olan Safahât, İstanbul, 1996 adlı esere yapılmıştır. 3. Mehmet Akif in Düşüncesinin Oluşum Süreci Mehmet Akif, 1873 yılında, İstanbul un Sarıgüzel semtinde dünyaya gelmiştir. 19 Akif, dindar, yani Müslüman bir çevrede yetişmiş ve ilk dini bilgilerini babası Tahir Efendi den almıştır. 20 M. Akif, resmî vazifesi olan veterinerlik sayesinde, memleketin çeşitli yerlerini dolaşma ve insanların ruh halini gözleme fırsatı buldu. Memuriyet hayatı dışında, Halkalı Ziraat Mektebinde kitabet (1906), Darülfünûn da edebiyat (1908) ve Çiftçilik Makinist Mektebinde de Türkçe dersleri (1913) vermiştir. 21 Birinci Dünya Savaşı sırasında, devlet adına çalışan Teşkilat-ı Mahsusa adlı bir haber alma teşkilatı vardır ve Akif, bu teşkilat adına Berlin ve Necid e iki önemli görev için gönderilmiştir (1915). Daha önce de İslâm dünyasının durumunu yakından görebilmek için Mısır ve Medine ye iki aylık bir seyahate gitmiştir (1914) Fevziye Abdullah Tansel; Mehmed Akif; Hayatı ve Eserleri, İrfan Yayınevi, İstanbul, 1973, ss.3-5; Veli Ertan; Mehmed Akif in Hayatı, Eserleri ve Tesirleri, Bahar Yayınları, İstanbul, 1969; Mithat Cemal Kuntay; Mehmed Akif Ersoy; Hayatı, Seciyesi, Sanatı, Yeni Mecmua, İstanbul, 1948, A.Vahit İmamoğlu; İman ve Aksiyon Adamı Mehmed Akif, Ravza Yayınları, İstanbul, Ayrıntılı bilgi için bu eserin Giriş kısmına bkz.: Mehmed Akif Ersoy; Safahât, (Haz.; M. Orhan Okay; Mustafa İsen), Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, Aynı yer. 22 Cemal Kutay; Necid Çöllerinde Mehmet Akif, Boğaziçi Yayınları, İstanbul, 1992, s. 163.

15 9 Kurtuluş Savaşı yıllarında kendisini tamamen milli mücadeleye adamış olan Akif, memleketin çeşitli yerlerinde hutbe ve vaazlar vermiştir de Burdur milletvekili seçilmiş, 12 Mart 1921 de, onun yazdığı İstiklal Marşı, milli marş olarak kabul edilmiştir. 23 Mehmet Akif, ikinci dönem mecliste yer alamamış, veterinerlik memuriyetinden istifa ettiği için emekli de olamamıştır. Abbas Halim Paşa nın, kendisine geçimini temin etmeyi taahhüt eden daveti üzerine Mısır a gitmiş ve Kahire Üniversitesi nde Türk edebiyatı dersleri vermiştir (1926). Mısır dayken, Türkiye Diyanet İşleri Başkanlığından, Akif e, Kur an tefsiri yapması teklifi gelmiştir (1925). Ancak hayatının son yıllarına rast gelen bu dönemde, Akif in Kur an tefsirinin, tamamlanıp tamamlanmadığı ya da yayımlanıp yayımlanmadığı konusu kesin olarak bilinmemektedir yılında siroza yakalanan Akif, hastalığı ağırlaştığında, İstanbul a dönmüş ve 27 Aralık 1936 da vefat etmiştir. Akif in hayatının birçok veçhesi vardır; Akif, veterinerlik, öğretmenlik, yazarlık, şairlik, milletvekilliği ve vaizlik yapmıştır. Ancak bunları bir potada eriterek, daima yaşayarak, yapmaya çalıştığı iş düşünce adamlığıdır. Sezai Karakoç, Akif in fikrî yönünün oluşumunda, şu unsurların etkisine dikkat çeker: Klasik kültür ve Sadi de mükemmel örneğini bulan doğu manzum hikayeciliği, O günün sanat okulları içinde birinci planda bulunan batı realizmi, Mehmet Akif in İslâm ideali, Tarihinin en trajik günlerini yaşayan bir devlet ve bir millet, Realiteye, objektif ve tahlîlî bakma alışkanlığını veren müspet bilgiler tahsili. 25 Yukarıda belirtilen hususların Mehmet Akif in düşüncesi üzerinde etkili olduğu açıktır. Ayrıca, Akif in, Batı edebiyatını, Arap ve Acem edebiyatını okumuş olmasının da düşüncesinde ve üslubunda etkisi olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz F. Kadri Timurtaş; M. Akif ve Cemiyetimiz, Kültür ve Turizm Bak. Yayınları, Ankara, 1987, ss Mehmet Akif in Kur an tefsiriyle ilgili tartışmalar ve Akif in yaptığı tefsirler için bkz.; Dücâne Cündioğlu; Bir Kur an Şairi Mehmet Akif ve Kur an Meali, Bîrûn Kültür Sanat Yayınclık, İstanbul, 2000, Lütfü Şehsuvaroğlu; Mehmet Akif, Alternatif Yayınları, Ankara, 2002, ss , Safahât, s. LXXIII. 25 Sezai Karakoç; Mehmet Akif, Yağmur Yayınları, İstanbul, 1968, s Mustafa Özçelik; Mehmed Akif in Okuduğu Yazar ve Eserler, Yedi İklim Dergisi, Cilt:14, Sayı:130, Ocak, 2001, ss

16 10 Sebilü r-reşad ve Sırat-ı Müstakim dergileri, Akif ve arkadaşlarının, hayata ve sanata dair düşüncelerini yayımladığı dergilerdir. Safahât ın hemen hemen tamamı bu dergilerde yayımlanmıştır. Akif, bu dergilerde, edebiyata dair görüşlerini, bazı Müslüman alimlerden yaptığı tercümeleri, Kur an ın belli bölümleriyle ilgili tefsirlerini, hutbe ve vaazlarını da yayımlamıştır. 27 Safahât, Mehmet Akif in idealini, karakterini ve vatan sevgisini yansıtan temel eseridir. Safahât ta İslâm ın ruhu ile Türk dinamizminin bileşimi vardır. Akif, toplumun problemlerini en açık şekliyle ortaya koymuş ve bunlara kendince en uygun çareleri sunmaya çalışmıştır. Safahât ın birçok bölümünde Akif in fikirlerindeki derinliğe ait mesajlar yer alır. Çünkü Akif bu bölümlerde, yaratılış, insan, tabiat, gaye, çalışma, süreç gibi konular üzerindeki düşüncelerini ortaya koymuştur. Akif in Safahât ta anlatmaya çalıştığı düşünce ve olayların her birinin kendi yaşantısından bir parça olması, Safahât ı ö- nemli kılan noktalardan biridir. Akif, Safahât ta daima koşan, çabalayan, üzülen, sevinen, kızan, tartışan, yol ve yön gösteren bir dava adamı olarak çıkar karşımıza. Mehmet Akif in Safahât ında dikkat çekici bir nokta da Safahât ına kuşlarla, çiçeklerle değil, insan la başlamasıdır. 28 Safahât ın ikinci ve üçüncü kitaplarında Akif, İslâm birliği mesajları verir. Dördüncü kitabında Allah, insan ve kainat ilişkisi ile i,lgili fikirleini açığa vurarak, insan iradesini ön plana çıkarır, yanlış kader ve tevekkül anlayışını eleştirir. Akif, Tanrı, âlem, insan ve irade konularını asıl bu kitapta ele alır. Beşinci kitabında gezi ve hatıralarından bahseder. Geleceğe yönelik sağlıklı bir toplumun oluşabilmesi için, gençler hakkında düşündüklerini ise Safahât ın altıncı kitabı olan Asım da ortaya koymaktadır. Akif, bu kitapta idealizmini ortaya koyar. Safahât ın yedinci kitabı Gölgeler de, sûfi bir hayata yönelmiştir. İlk defa bu kitabında toplumsal konuları bırakıp kendi içine yönelir ve dinî-lirik şiirler yazar. Buradaki şiirlerde, Tanrı yı tasavvufî bir vecd ile andığını görmekteyiz. 27 Akif e ait bölümler için bkz.: Abdullah Ceyhan; Sırat-ı Müstakîm ve Sebilü r-reşad Mecmuaları Fihristi, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 1991, ss , Nurettin Topçu; Mehmet Akif, Dergah Yayınları, İstanbul, 1998, s. 25.

17 I. BÖLÜM: MEHMET AKİF İN TANRI ANLAYIŞI 1. İslâm ın Tanrı Anlayışı Allah a iman, İslam iman esaslarının birincisidir ve Allah ı en iyi şekilde tanıyabilmek için, O nun peygamber vasıtasıyla insanlara gönderdiği Kur an ı iyi bilmek gerekir. Kısacası, Allah ı anlamanın yolu Kur an ı anlamaktan geçer. Mehmet Akif in, görüşlerine dayanak olarak aldığı, en azından kendi yazılarında yer verdiği ve Allah ın, kendisini insanlara tanıttığı ayetlerden bazıları şöyledir: O, öyle bir Allah tır ki, O ndan başka ilah yoktur, bâkidir, her an bütün hilkat üzerinde hâkim ve yöneticidir; ne uyuklar, ne uyur; göklerde, yerde ne varsa hepsi O nundur; kim tasavvur edebilir ki kalksın da O nun izni olmaksızın O nun huzurunda şefaat edebilsin; yarattıklarının işlediklerini, işleyeceklerini bilir; yarattıkları ise ilâhi ilminden yalnız O nun dilediği kadarını kavrayabilir, başka bir şey bilemez; ilmi bütün gökleri, yeri kucaklar ve bunları korumak, kendisine ağır gelmez; yüksek, büyük ancak O nun yüce zâtıdır (Bakara / 255). De ki: O, Allah, bir tektir. Samettir. Doğurmamış, doğurulmamıştır. Hiçbir şey O na denk değildir (İhlas / 1-4). O, hem evveldir, hem âhirdir, hem zâhirdir, hem bâtındır. O, her şeyi kemaliyle bilendir (Hadid / 3). O, her an bir iştedir (Rahman / 29). 1 Kur an, yüce Yaradan ı insanlara takdim ederken iki yol takip etmiştir. 2 Birincisi, maddi bir varlık olan kâinatın varlığından hareketle onun yaratıcısını vurgulamak, ikincisi ise Allah ın sıfatlarını vurgulayarak O nun varlığını ve mahiyetini insanlara tanıtmaktır. 1 Abdülaziz Çaviş; Anglikan Kilisesine Cevap, (Çev; Mehmet Akif Ersoy), Sebilü r-reşad, c.: 22, sayı: , Hicri: 13 Eylül 1339, s. 98 ve Abdülaziz Çaviş; Anglikan Kilisesine Cevap, (Çev.; Mehmet Akif Ersoy), Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 1987, s Metin Yurdagür; Allah ın Sıfatları, Marifet Yayınları, İstanbul, 1984, s. 39.

18 12 Böylece, Allah, insanı dünya ve ahiret alemi ile bunların tâbi olduğu düzen ve yapı üzerinde düşünmeye davet eder. Bu davetle ve bu arada mü minlere tebliğ ettiği isimlerle, onlara İslâm dininin ilâhını tanımlar. Kur an da Allah ın varlığı ve sıfatları ile ilgili ayetlerin anlaşılması ile ilgili hususlar, İslam alimlerinin bu konuda birbirine benzer veya farklı fikir ve yorumlar ortaya atmasına sebep olmuştur. Allah ın varlığı ve birliği ile ilgili yapılan yorumlarda farklılıklar bulunmamakla birlikte, Allah ın diğer isim ve sıfatları ile ilgili olarak zaman zaman farklı görüşler ortaya çıkmış ve bu mesele daha çok kelam ve felsefe alanında tartışılmıştır. Bu nedenle burada, Allah ın bazı isimlerine ve tevhit akidesine konumuz açısından ihtiyaç duyduğumuz kadarıyla temas etmekle yetineceğiz Allah ın İsimleri Allah ın isimleri ile ilgili olarak gerek kelam gerek felsefe sahasında birçok çalışma ve incelemeler yapılmıştır. Hz. Muhammed in bir hadisinden ilham alarak 3 Esmâ i Hüsnâ adıyla yazılan kitaplarda Allah ın 99 ismine dikkat çekilmiş ve bunların anlamları hakkında geniş bilgiler verilmiştir. Yeryüzünde birbirinden farklı anlayış ve yaşam biçimlerine sahip milletler vardır. Allah, yeryüzünde farklı yaratılışa sahip çeşitli insanlara kendi tabiatlarına ve yönelimlerine göre tecelli etmek istediği içindir ki, kulluk yaptıkları diğer mabutlarda varlığına inanılan çeşitli sıfatları da kendi zatında toplamıştır. 4 İslâm ın Tanrı sı, bütün insanlığın tanımak istediği ve işlerini yoluna koymak için bütün yaratıkların kendisinden yardım beklediği tek Allah tır. İslâm, Allah ın tanımlanmasında ve tanınmasında her biri insan ruhunu düzeltme açısından özel ve anlamlı bir hususu dile getiren ilâhi sıfatlarla anlatma yolunu seçmiştir. 5 Her bir isim onun bu kainatta ne yaptığını göstermesi bakımından önemlidir. Çünkü İslâm da Allah, tabiata ve tarihe müdahale eden bir Tanrı dır. 3 Buhari; Sahih, c.: 8, s Muhakkak ki Allah Teâla ya mahsus olarak doksan dokuz ismi vardır. Her kim bu doksan dokuz ismi ihsa ederse cennete girer, sonsuz saadetlere ulaşmış olur. 4 Abdülaziz Çaviş; Anglikan Kilisesine Cevap, (Çev.; Mehmed Akif), Sebilü r-reşad, c.: 22, sayı: , Hicri: 13 Eylül 1339, s. 99 ve Abdülaziz Çaviş; Anglikan Kilisesine Cevap,( Çev.; Mehmet Akif Ersoy), Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 1974, s. 64, Krş.: Metin Yurdagür; Allah ın Sıfatları, Marifet Yayınları, İstanbul, 1984, s Abdülaziz Çaviş; Anglikan Kilisesine Cevap,( Çev.; Mehmet Akif Ersoy), Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 1974, s. 62, 65.

19 13 İmam-ı A zam, Fıkh-ı Ekber de Allah ın zatına ve fiiline ait olmak üzere iki tür sıfattan bahseder. Ona göre, Hayat (daima diri olması), Kudret (her şeye gücünün yetmesi), İlim (her şeyi bilmesi), Kelam (söylemesi), Sem i (her şeyi işitmesi), Basar (her şeyi görmesi) ve İrade (dilemesi, istemesi) Allah ın zatına ait sıfatlardır. Tahlîk, (var olan bir şeyden bir şeyi var etmesi), Terzîk (rızık vermesi), İbdâ (maddesiz yoktan var etmesi), Sun (eşyaya düzen vermesi) vs. gibi sıfatlar da Allah ın fiiline ait sıfatlarıdır. 6 Aşağıda da göreceğimiz gibi, Akif, Allah ın yukarıda adı geçen sıfatlarından birçoğunu Safahât ında kullanmıştır. Örnek olarak, Akif in yaratma fiili hakkında, insan için hâlk 7 ve Allah için ibdâ 8 kavramını kullanmasını gösterebiliriz. İslâm ın Tanrı sının isimleri içerisinde en önemli olanı Arapça ilah kelimesinden türetilerek özel bir isim halini alan Allah ismidir. Bununla birlikte, Allah ın sıkça kullanılan isimlerinden biri de Râb dır. Râb, sözlükte, terbiye eden, düzelten, eğiten, anlamlarına gelir. Allah yeryüzüne zaman zaman peygamberler ve kitaplar göndererek bu yönünü ortaya koymuştur. O nun ayetlerinde, emir ve yasaklarında daima bir yol gösterme, hatayı anında düzeltme, faydalı olana teşvik ve zararlı olandan men etme vardır. Dolayısıyla, Allah dünyayı yaratıp işleri yoluna koyup bir kenara çekilmez. O nun bu isminde ve faal yönünü ön plana çıkaran diğer isimlerinde de aynı durumu görmekteyiz. Akif in Allah ı anarken kullandığı sıfatlardan biri de Fa âlün li mâ yurîd vasfıdır. 9 Allah ın dilediğini yapacağı, O nu bundan alıkoyacak hiçbir engelin olamayacağı anlamına gelen bu sıfat, tekerrür ve devamlılık ifade etmekte 10 ve Kur an da iki yerde geçmektedir. 11 Hâlîk veya Hallâk ismi, Allah ın sürekli ve mükemmel yaratmasını dile getirmektedir. Cebbar ismi, Allah ın, kullarının işlerini ıslah etmesi, iyiye götürmesi, kullarını istediği yöne sevk etmesi anlamlarına gelmektedir. 12 Bu isimlerin her birinin içerisinde barındırdığı süreklilik, Allah ın zaman içindeki yönüne dikkat çekmektedir. Akif in, Allah tan söz ederken kullandığı isimlerde, Allah ın özelikle, faal yönünü yansıtan isimlerini tercih ettiğini görmekteyiz. 6 İmam-ı A zam; Fıkh-ı Ekber, (Çev.; H. Basri Çantay), D.İ.B. Yayınları, Ankara, 1982, s Safahât, (Hakkın Sesleri) s Safahât, (Asım) s. 16, Külliyât, c:9, s Metin Yurdagür; Allah ın Sıfatları, Marifet Yayınları, İstanbul, 1984, s Buruc / 16, Hud / Metin Yurdagür; Allah ın Sıfatları, Marifet Yayınları, İstanbul, 1984, s. 87, 116.

20 14 Yukarıda değindiğimiz isim ve sıfatların özellikle Akif in de kullandığı isim ve sıfatlar olduğunu hatırlatmak gerekir. Bilindiği gibi, Allah ın, burada değinmediğimiz birçok isim ve sıfatları vardır ve her birinin, insanın, Allah ı tanımasında yardımcı olduğu bir gerçektir Tevhit Akidesi Mehmet Akif, tevhit hakkındaki duygu ve düşüncelerini, ilk olarak Safahât ının ilk şiirlerinden olan Tevhid Yahut Feryat ta ortaya koymuştur. Akif in, bu ilk şiirine Tevhit Yahut Feryat adını vermesi de ilgi çekicidir. Çünkü o, bu ilk şiirinden itibaren Allah ile konuşmaya başlar, birbirine zıt olan isyan ve tevhidi dile getirir. Bilindiği gibi, Tevhit, İslam ın ilk şartıdır ve Müslüman olmanın en önemli göstergesidir. Akif in, şiirine böyle bir girişle, yani Tevhit le başlamasını, onun iyi bir Müslüman düşünür olmasının bir işareti olmasına bağlamak gerekir. İslâm ın ilk ve temel akidesi olan tevhit, Allah ı birlemek ve O nu tek ilah olarak kabul etmek; Hz. Muhammed i Allah ın Rasûlü olarak tanımak ve ona inanmak demektir. Müslüman olmak da Allah ın birliğini dil ile söylemeyi ve kalp ile tasdik etmeyi gerektirir. Bu iki unsurdan birinin eksikliği; birinde veya ikisinde herhangi bir şüphe ya da tereddütte bulunmak tevhidin anlamını yitirmesine, dolayısıyla imanın kabul olmamasına sebep olabilir. Ayrıca Allah için herhangi bir şekilde ortak kabul edilmesi veya O na eşdeğer bir varlığa inanılması da, yine imanın yok olmasına sebep olur. Bu nedenle, iman, koşulsuz bir şekilde, Allah ı yalnız, bir ilah olarak kabul etmeyi ve Hz. Muhammed e inanmayı gerektirir. İmam-ı Âzam a göre, tevhit, Allah a, meleklerine, kitaplarına, peygamberlerine, öldükten sonra dirilmeye, kadere, hayır ve şerrin Allah tan geldiğine, hesaba, cennet ve cehenneme ve bütün bunların gerçekliğine inanmayı gerektirir. 13 Mü min, tevhit inancı gereği Allah ın birliğinden asla şüphe etmez ve O nun benzeri gibi bir şeyin olmadığına inanır. Allah, yokluğu, varlığı, ezelden ebede kadar her şeyi tam olarak bilir. Allah ın bütün bu bilmeleri, O nun bilgisinde, herhangi bir şekilde değişme veya başkalaşmaya neden olmaz. Değişme ve başkalaşma, yalnız yaratılmışlarda olur. 13 İmam-ı Azam; Fıkh ul-ekber, (Çev.; H. Basri Çantay), D.İ.B.Y., Ankara, 1982, s. 5.

21 15 Allah, yarattıklarına, yapacakları tercihler konusunda asla bir zorlamada bulunmamış, tam tersine, onları müstakil şahsiyetler olarak yaratmıştır. İman etmek veya etmemek kulların kendi tercihlerine bırakılmıştır. 14 Dolayısıyla insanlar tercih ve fiillerinde bağımsızdırlar. 2. Mehmet Akif in Tanrı Anlayışı Tanrı nın İsim ve Sıfatları Mehmet Akif, Kur an ı, Allah ın cemâlini yansıtan bir aynaya benzetir. Onu, sıradan bir mahluk yerine koymaz; Kur an a Allah kelâmı 15 der. Bu nedenle Akif, Allah a ilişkin ifadelerinde Kur an ın dilini kullanır. Allah ın, Esmâ i Hüsnâ olarak bildiğimiz isimlerini de kullanan Akif, bu isimlerin en başında gördüğü Hakk ismini özellikle vurgular. 16 Akif in, Prens Abbas Halim Paşa dan yaptığı bir tercümede 17 de bu vurguya rastlamaktayız. Akif e göre, Tanrı yı tanımlama ve hatta tanıma amacına yönelik girişimlerin sonu başarısızlık olacaktır. İnsan, uzaya çıkmış olabilir, bilimde müthiş ilerlemeler katetmiş olabilir; ancak onun elde ettiği bilgi, Tanrı ya dair bir bilgi edinmede çok yetersizdir. Bu bilgiler ilk sayfaya bile ulaşamadan sonsuza dek karanlıklar içinde kalacaktır. 18 Yine de insan, Tanrı yı, O nun tecellileri ve fiillerinin etkileri ölçüsünde tanımaya ve tanımlamaya çalışır. Akif de yer yer bu tür tanımlamalara gitmiştir. Onun Allah a seslenirken en fazla kullandığı ismin Hûda 19 olduğunu görmekteyiz. Farsça kökenli bu isim söz- 14 İmam-ı Azam; Fıkh ul-ekber, (Çev.; H. Basri Çantay), D.İ.B.Y., Ankara, 1982, s Safahât, (Kur an a Hitâb ) s. 496: Sen cilvegeh-i cemâl-i Hak sın, Ayine-i Hak desem ehaksın.... Mahluk değil kelâm-ı Hak sın, Âlî-i sunûf-i mâ-halâksın. 16 Safahât, (Asım) s. 382: Hâlikın nâmütenâhi adı var en başı Hak. Ne büyük şey kul için hakkın elinden tutmak! 17 Said Halim Paşa; İslamlaşmak, (Çev.; M. Akif), Sebilü r-reşad, , c:16, sayı: , s Safahât, (Fatih Kürsüsünde) s. 221: Bülend nüsha-i îcâdın ilk sâhifesine Bu ilk sâhife müebbed zalâm içinde yine! 19 Safahât, s. 9, 25, 46, 57, 143, 144, 153, 190, 230, 231, 233, 234, 249, 252, 253, 257, 259, 270, 294, 296, 299, 305, 308, 309, 310, 314, 315, 323, 373, 374, 386, 389, 445, 447, 473, 486, 487, 491, 496 Hudâ yı kendine kul yaptı, kendi oldu Hudâ; Utanmadan da tevekkül diyor bu cür ete Ha? (s. 234.)

22 16 lükte Allah, sahip ve efendi anlamlarına gelmektedir. Akif in, Safahât ta yaklaşık elli yerde bu ismi kullanarak Allah ın, kainatın sahibi ve efendisi olduğunu teyid etmeye çalıştığını ve O nun bu yönünü ön plana çıkardığını düşünebiliriz. Allah ın yaratıcı yönünü ön plana çıkaran Hallâk, 20 Sâni, 21 Hâlîk 22 ve Mübdî 23 isimleri Safahât ta en sık karşılaşılan isimler arasındadır. Yaratma konusu ile ilgili olarak, Akif in birbirinden farklı kavramlara yer verdiğini görmekteyiz. Şüphesiz o, bu kavramlara, şiirsel anlatımı güçlendirmek amacından daha anlamlı görevler yüklemiştir. Onun, yaratma anlamı taşıyan kavramları kullandığı her mısrada, Allah ın hiç durmadan yaratmasına devam ettiğine dikkat çekilmektedir. 24 Özellikle, Hallâk ve Sâni isimleri Allah ın sürekli ve çokça yaratması anlamlarını taşımaktadır. İbdâ fiili, yaratma bakımından yalnız Allah a atfedilebilecek bir ifadedir. Çünkü İbdâ da yoktan ya da yok iken var etme, benzersiz yaratma sözkonusudur. Allah bu yönüyle eşsiz varlıklar ve dünyalar meydana getirir. Bazı mısralarda Akif in, insana, yaratma atfettiğini görmekteyiz. Ancak, Akif, insanın yaratması ile Allah ın yaratmasını birbirinden ayırmaktadır. Ona göre, Allah, eşsiz şeyler yaratıp dururken, insan, bırakın yoktan var etmeyi, varolan küçük bir zerreyi bile yok edemez Safahât, s. 178, 271, 309, 312: Fakat, yerlerde kalmış hakların ferdâ-yı ihkaakı, Ne doğmaz günmüş ey âcizlerin kudretli Hallâk ı! (s. 178). 21 Safahât, s. 66, 146, 389: Vecde gel; vahdete dal, âlem-i kesretten uzak Yalınız Sâni-i gör; san atı masnû u bırak! (s. 146). 22 Safahât, s. 26, 31, 100, 250, 382, 387, 544: Nerden buldun bu ihtişâmı? Halkın mı, senin mi, Hâlik ın mı? (s. 100) 23 Safahât, s. 16, 389: İbdâ -ı bedîin ki cihanlarla bedâyi Meydana getirmiş bize ey Hâlik-ı Mübdi, (s. 16). 24 Safahât, (Fatih Kürsüsünde) s Ne dinlenir, ne de âtıl kalır, velev bir an, Şu ûn-i hilkati teksif edip yaratmaktan. 25 Akif, insanın yaratmasını, Safahâ ta, isbat ve halk kavramları ile ifade etmiştir: Mübhem nasıl olmaz ki? Ademden değil isbât, Bir zerre-i mevcûdu yok etmek bile heyhât, (s. 16).. Alemde ziyâ kalmasa, halk etmelisin, halk! Ey elleri böğründe yatan, şaşkın adam, kalk! (s. 189).

23 17 Kâinatın yaratıcısı hakkında Akif, Fâtır-ı Mutlak 26 (Mükemmel Yaratıcı), Hâlik-ı Mübdî 27 (Benzersiz güzellikte yaratan), Hâlik-ı Alem 28 (Alemin Yaratıcısı), Hâlik-ı Hürriyet 29 (Özgürlüğün Yaratıcısı) gibi isim tamlamalarına da yer verir. Akif, bir vaazında 30 Allah ın kainattaki yaratma faaliyetini fiil olarak dile getirmek için, Rahman Sûresinde geçen şe n 31 ve Allah ın Fa âlün li mâ yürîd 32 ifadelerini kullanır. Aynı vaazda, Akif, Allah ın yaratmaktan bir an bile boş durmayan bir Tanrı olduğunu ifade eder; Allah ın, varlığını bin bir şekilde hissettirmesini örnek göstererek, insanlara, bir an bile boş durmayan Allah karşısında, onların nasıl olup da atalet içinde olabildiklerini anlatmaya çalışmıştır. Bu düşünceler Safahât ta şu şekilde yer alır: Mâsiva bir şey midir, boş durmuyor Hâlik bile: Bak tecelli eyliyor bin şe n-i günâgûn ile. 33 Allah ın isimlerinden Râb, Mevlâ, Mâbud, Hâk ve İlâh gibi halk arasında sıkça kullanılan isimlere Akif in şiirlerinde de rastlamaktayız. Allah ın birçok isim ve sıfatları arasında Akif in en çok kullandıklarının Cemal ve Celal sıfatları olduğunu görmekteyiz. 34 Bilindiği gibi, Cemal Allah ın rahmetle tecellisini, ihsanını ve güzelliğini; Celal ise Allah ın şiddet, kahır ve azametini ifade etmektedir. Bazen büyük zaferler, bazen bozgunlar yaşayarak devamlı savaşın içinde olan bir ülkede yaşayan A- kif in, mısralarında Allah ın bu sıfatlarına sıkça başvurmasını olağan karşılamak gerekir. Çünkü Akif, ülkenin zaman zaman içinde bulunduğu huzurlu ve sıkıntılı durumlarını yine Allah ın birer tecellisi olarak görmüş ve onun sıfatları ile tasvir etmek istemiştir. 26 Safahât, (Tevhid yahud Feryad) s Safahât, (Tevhid Yahud Feryad) s Safahât, (Geçinme Belası) s Safahât, (Leyle-i Mevlidi n Nebî Aleyhisselâm) s Âfakta, enfüste ayân şevk ile, biz de Kalkın edelim, Hâlik-ı hürriyete secde. 30 Mehmet Akif ; Fatih Kürsüsünde, Sebilü r-reşad, 7 Rebiulevvel 1331, c. :9-2, s Rahman / 29: Külle yevmin hüve fî şe n. (O, her gün bir iştedir.) 32 Külliyât, c: 9, s Safahât, (Durmayalım) s Safahât, 14, 17, 19, 95, 126, 145, 179, 263, 451, 485, 492, 496. Her an ediyorsun bizi makhûr-i celâlin, Kurbân olayım nerde senin, nerde cemâlin? (s. 17).

24 18 Mehmet Akif, Tanrı dan, en çok, Tevhid Yahut Feryat, Hakkın Sesleri, Gece, Hicran ve Secde adlı şiirlerde söz eder. Tevhid şiiri, Akif in, Allah ı anlama ve varlığını sezme girişimidir. Çünkü o, Allah ı tasvir etme çabalarının başarısız kalışını ve O nun tanımlanamayışını insanın, ruhâni varlıkları tam olarak tasavvur edemeyişine, düşüncenin bedene takılışına bağlar. 35 Bu nedenle insanın, Allah ı ancak tecellileriyle vasıflandırabileceğini iddia eder. 36 Allah ın isim ve sıfatları, genel hatlarıyla, İslam alimleri tarafından zati ve subûti olarak ikiye ayrılmıştır. Ancak Akif in de belirttiği gibi, Allah ın isim ve sıfatları sonsuzdur ve bunları saymak mümkün değildir: Dibâce-i evsâfını almaz bütün eb âd, A dâd edemez silsile-i feyzini ta dâd. 37 Sonuç olarak, Akif in ifadelerinde Allah ın isim ve sıfatlardan özellikle faaliyet ve hareketi çağrıştıran, hareket manasını içeren isim ve sıfatların tercih edildiğini görmekteyiz. Bununla birlikte daha önce de belirttiğimiz gibi, Akif, şiirlerinde, adı geçen isim ve sıfatların hemen hepsine yer verir: Birsin, ezelîsin, ebedîsin samedîsin, Ya Râb sana yoksun demeye var mıdır imkan Mehmet Akif in Düşüncesinde Tasavvufi Ögeler Burada böyle bir konuyu ele almamızın nedeni, Akif in, şiirlerinde kullandığı tasavvufi ögelerin, onun Tanrı anlayışı ile ilgili açıklamalarımıza ışık tutacağına olan inancımızdır. Akif in bir mutasavvıf olduğu düşüncesiyle böyle bir çalışma gerçekleştirilmemiştir. Akif, bazı şiirlerinde mistik bir tarz kullanmış, bazı şiirlerinde de düşüncelerini farklı bir şekilde aktarmak amacıyla tasavvufi kavramlara yer vermiştir. 35 Safahât, s. 16, 491, 492: Itlâka nasıl yol bulabilsin ki tefekkür? Eşbâhı görür eyler iken rûhu tasavvur! (s. 16). 36 Tanrı hakkında konuşmak ve O nu tanımlayabilmek için başvurulan bir yöntem olarak, Temsili Dile bkz.: Turan Koç; Din Dili, İz Yayıncılık, İstanbul, 1998, ss Safahât, (Tevhid yahud Feryad) s Safahât, (Terkib-i Bend) s. 492.

25 19 Bu nedenle, tasavvuf ile ilgili açıklamalarımız sadece, Akif in ifade ve düşüncelerine açıklık getirmek amacıyla yapılacaktır. Kaldı ki Akif in şiirlerindeki realizm, genel tasavvufi dilden oldukça farklıdır. Akif, Tanrı hakkındaki ilk düşüncelerini anlattığı Tevhid Yahut Feryat ın ilk ve son mısralarında şu hitabı tekrarlar: Ey nûr-i ulûhiyyetinin zılli avâlim! 39 (Ey bütün varlıklar, ilâhi nurunun gölgesi olan Allah ım!) Mehmet Akif bu mısrada kainatı ve içindekileri tasavvufi bir tabir olan Tanrı nın gölgesi olarak nitelendirmektedir. Ona göre, varlıklar, Allah ın nurunun yansımalarıdır. Allah ın zatı nasıl yüce sırlara sahipse, O nun nurunun yansıması olan varlıklar da Allah ın zatındaki sırlara benzer sırlara bürünmüştür. Akif başka bir yerde, Ben sizin Râbbiniz değil miyim? (A raf / 172) ayetine işaret eden Elest kavramını dile getirir. Akif e göre, buradaki hitap, insanların sadece yaratılmalarından önceki ruhlarına değil dünya hayatındaki hallerine de yöneliktir. Çünkü insan, yalnız ezelde değil, hayatının her anında bu sorunun muhatabı olmalıdır. Sürekli insan zihninde bulunmalı ve onu Yaradan ına karşı uyarılmış halde tutmalıdır. Elest in, Akif te bu tür bir anlayışla ifade edildiğini şu mısralarda görmekteyiz: Senin mecnûnunum, bir sensin ancak taptığım Leylâ; Ezelden sunduğun şehlâ-nigâhın mestiyim hâlâ! Gel ey sâki-i bâki, gel Elest in yâdı şâd olsun: Yarım peymâne sun, bir cura sun, tek aynı meyden sun! 40 Mehmet Akif, Elest in gerçekleştiği anda, ruhların Râblerini görmelerini, bilmelerini ve Râblerine olan bağlılık ve sevgilerini dile getirmektedir. Akif, Leylâ hitâbı ile Allah a seslenir. Sarhoşluk tan kastı, Allah ile karşılaşmasından duyduğu hazdır ve şarap ile de Ben sizin Rabbiniz değil miyim? hitabının, kendisine sunulmasını tasvir etmiştir. 39 Safahât, (Tevhid yahud Feryad) s. 15, Safahât, (Gece) s. 450.

26 20 Yine tasavvufi bir terim olan, görüntüler (şehâdet) alemi yani mevcut dünya, Akif e göre, içerisinde barındırdığı sırlarla Allah a işaret etme gücüne sahiptir. 41 Yukarıda bahsettiğimiz, alemlerin Allah ın nurunun gölgesi olması tabiri ile Akif in kastettiği şey, varlıkların, ancak O nun var olması ile varolabildiklerine işarettir. Akif e göre, bütün kainat, gözle görülür bir şekilde Allah ın ayetleriyle doludur. 42 Allah, kendisine işaret edecek bilgiyi kainata dağıtmıştır. İnsan her ibretli arayışında ve keşfinde Allah ın âleme yayılmış şekilde bulunan sırlarına ulaşabilir. İnsanın bu bilgilere ulaşması çok da güç değildir. Çünkü, Akif, Allah ın, tecellileri ile dünyada varlığını kullarına sık sık hissettirdiğini söyler. Ona göre, her olgu, olay, nesne ve durumda Allah ın bir tecellisi vardır: Tecellî etti artık, anladım; Sensin bütün dünyâ Bu senlikte fakat ey yâr-ı gâib ben neyim âyâ? 43 Her yerde tecelli kılıyor şâhid-i feyzin, Misbâh-ı cemâlinle müşa şa bütün ekvân. 44 Allah, bütün ilâhi sıfat ve isimleriyle dış dünyada tecelli ettikten sonra en mükemmel tecellisini, büyük evrenin özeti olan küçük evrende, yani kâmil insanda gerçekleştirir. Akif, İnsan adlı şiirinde, insanın, cismen küçük olsa da, ilâhi sanatın gayesini ve zirvesini teşkil etmesi itibariyle, kâmil bir varlık olduğunu anlatır. Aynı şiirin son mısraında insana, yeryüzündeki varlıkların en büyüğü olduğunu ve buna göre düşünüp hareket etmesi gerektiğini söyler. 45 Bu noktada, Akif ile İkbâl in düşüncesindeki kâmil insan anlayışının birbirine çok benzediğini ve ileride ele alacağımızı hatırlatmak isteriz. Tasavvufi öğelere en yoğun şekilde rastladığımız Gece, Hicran ve Secde şiirleri, Akif in, düşüncesinin olgunluk devresinde, bir kenara çekilerek, Tanrı ile baş başa kal- 41 Safahât, (Tevhid yahud Feryad) s Safahât, (Hâlâ mı Boğuşmak?) s. 424: Boştur, hele ibret diye a mak-ı tecessüs, Âyât-ı İlâhi dolu âfâk ile enfüs. 43 Safahât, (İstiğrak) s Safahât, (Terkib-i Bend) s Safahât, (İnsan) s. 66: Senin bir nüsha-i kübrâ-yı hilkat olduğun elbet, Tecellî etti artık; dur, düşün öyleyse bir hükmet: