Rapor No: 2 MERĠÇ HAVZASI'NDA ULUSLARARASI SU YÖNETĠMĠ

Transkript

1 Rapor No: 2 MERĠÇ HAVZASI'NDA ULUSLARARASI SU YÖNETĠMĠ Mart

2 MERĠÇ HAVZASI'NDA ULUSLARARASI SU YÖNETĠMĠ Rapor No: 2 Mart

3 Ġçindekiler Özet GiriĢ Meriç Havzasının Coğrafik ve Hidrolojik Özellikleri..5 3.Meriç'te Su Yönetiminin AĢağı KıyıdaĢ Ülkelere Etkileri Meriç TaĢkınlarının Nedenleri ve Sonuçları Meriç Havzasında Ülkelerarasındaki AnlaĢmalar ve Projeler AB TaĢkın Direktifi ve Meriç Nehri Havzası AB nin TaĢkın Risk Yönetimi ve Ülkelerin Sorumlulukları Sonuç ve Öneriler..27 3

4 Hazırlayanlar Dursun YILDIZ ĠnĢ Müh. Su Politikaları Uzmanı Özdemir ÖZBAY.Hukukçu Prof. Dr Ersoy YILDIRIM Cuma ÇAKMAK.ĠnĢ Müh.Su Kaynakları Planlama ve Çevre Uzmanı Dr. Nüvit Soylu Sulama Uzmanı Özet Meriç Nehri Havzası Doğu Balkanlarda Türkiye Bulgaristan ve Yunanistan sınırları içinde yer alır. Bölgedeki büyük nehir sistemlerinden biri olan bu nehir aynı zamanda bu ülkeler arasında sınıraģar ve sınıroluģturur. Bu özelliği nedeniyle bu nehrin sularının geliģtirilmesini ve yönetimi bu üç ülkenin bölgesel iģbirliğini gerekli kılmaktadır. Bugüne değin bu iģbirliği istenilen ölçüde geliģtirilememiģtir. Bu durum, bu üç ülkenin Meriç sularının su kalitesinin bozulması ve oluģan taģkınlardan dolayı zarar görmelerine neden olmuģtur. Meriç Havzasını paylaģan üç ülkeden Yunanistan ve Bulgaristan AB üyesi olup Türkiye nin de AB ile üyelik müzakere süreci devam etmektedir.bunun yanısıra AB nin Su Çerçeve Direktifi ve Avrupa TaĢkın Riski Yönetimi Direktifi de Meriç Havzasında su kirliliği ve taģkınların zararlarının önlenmesine yönelik bölgesel iģbirliğini kolaylaģtırmaktadır.ancak buna rağmen uzun zamandır bu iģbirliği konusunda küçük ilerlemelerin dıģında uygulamaya yönelik ciddi ilerlemeler sağlanamamıģtır. Bu durum Türkiye nin taģkınlardan gördüğü zararın sürmesine neden olmaktadır. Su kirliliğinde ve taģkınlardaki artıģ Meriç Havzasında bu iģbirliğinin bir an önce sağlanmasını zorunlu hale getirmiģtir.bu iģbirliği AB Su Çerçeve Direktifinin uygulamadaki etkinliğinin görülmesi ve su çerçeve direktifinin olumlu sonuçları açısından da önemli bir örnek oluģturacaktır. Bölge ülkeleri bu konuda iģbirliğine zorunlu olup bu alanda yapılacak çalıģmalarla örnek bir su yönetimi ortaya çıkacaktır. 4

5 1.GiriĢ Doğu Balkanlarda sınıraģan ve sınıroluģturan bir nehir olan Meriç Nehri ve yan kollarının beslenme havzası Yunanistan,Bulgaristan ve Türkiye sınırları içinde yer almaktadır. Türkiye nin aģağı kıyıdaģ olduğu Meriç nehrinin kaynağı Bulgaristan da yer alan Rila sıradağlarıdır km 2 lik büyük bir havzaya sahip olan Meriç nehrinin ortalama akıģı Türkiye de, Meriç köprüsü ölçüm istasyonunda 147m 3 /sn dir. Meriç nehri Bulgaristan da doğduktan sonra Bulgaristan da 320 km akar, Türkiye ile Yunanistan arasında 240 km sınır oluģturur ve Ege denizine dökülür. Meriç nehri ana kolu dıģında Arda, Tunca, Erythropotamos(Kızılçay) ve Ergene yan kollarını da alır. Meriç nehri havzasının yaģadığı ana sorunlar taģkın ve kirliliktir. Yaz dönemlerinde yer yer kuraklık da yaģanmaktadır. Türkiye, Yunanistan ve Bulgaristan birbirleri ile ayrı ayrı olmak üzere sınırları sabitlemek ve taģkın koruma amacıyla birtakım anlaģmalar imzalamıģtır. Bu ülkeler arasında Meriç nehrinin sularından faydalanmaya iliģkin bir anlaģma bulunmamaktadır. Bu çalıģmada Meriç ta taģkın ve kirlilik yönetimindeki sorunlar ile Meriç havzasında kıyıdaģ ülkeler arasında bölgesel iģbirliği gereksinimi teknik,hukuksal ve hidropolitik yönleriyle irdelenmiģtir. 5

6 2.Meriç Havzasının Coğrafik ve Hidrolojik Özellikleri 490 km. uzunluğunda olan Meriç Nehri, Bulgaristan'da 2400 m yükseklikten doğarak akıģa geçer. Havza alanı içerisinde Bulgaristan, Yunanistan ve Türkiye bulunur. Meriç Yunanistan sınırına kadar Bulgaristan da 320 km yol kat eder. Bu akıģ boyunca nehir yatak eğimi yaklaģık 0,008 dir. Meriç Havzası alanı km 2 dir. Bu havzanın %65 i Bulgaristanda,%28 i Türkiye de,%7 si ise Yunanistan da yer alır.(tablo 1). Tablo 1. Meriç Havzası Meriç Nehri Havzası Alan Ülke Paylaşım km 2 Yunanistan km 2 %7 Bulgaristan km 2 %65 Kaynak: Yunanistan Çevre Bakanlığı Türkiye km 2 %28 Yunanistan Türkiye sınırını çizen Meriç ana kolu daha sonra Türkiye'ye girer. YaklaĢık 13 km. Türkiyede aktıktan sonra yeniden Yunanistan ve Türkiye sınırını oluģturarak Ege Denizi'ne dökülür. Türkiye'de kalan bölümü ise 211 km'dir. Meriç Nehri Türkiye sınırları içinde ilk olarak Edirne nin kuzeyinde Arda Nehri ile birleģir. Bundan sonra Edirne nin güneyinde Tunca Nehrini alır. Uzun bir süre Türk-Yunan sınırını çizerek akan Meriç Nehri Ġpsala yakınlarında Ergene Nehri'ni daha sonra da Erithropotamus Nehirlerini alarak Saros Körfezi'nde Ege Denizi ne dökülür. Meriç Nehri taģkın getirme özelliğine sahip bir nehirdir. Meriç Nehri'nde Edirne de ölçülen en yüksek günlük ortalama debilere bakıldığında son dönemde bir artıģ göze çarpmaktadır. Şekil 1. Edirne'de Meriç Nehri için farklı yıllarda ölçülen en yüksek akım debileri 6

7 Tablo 2. Meriç in suyu havzanın yukarı kesimlerinde (Bulgaristan) su büyük oranda Hidro-elektrik enerji üretimi için kullanılırken aģağı kesimlerde (Yunanistan ve Türkiye) sulama amacıyla kullanılmaktadır. Bulgaristan, Yunanistan ve Türkiye arasında paylaģılan Meriç Nehri havzasındaki toplam yıllık ortalama akımın % 71 i Bulgaristan dan,% 23 ü Türkiye den,% 6 si ise Yunanistan dan kaynaklanmaktadır.( Tablo 2 ) Meriç Nehri Akım Değerleri (Bulgaristan içlerinde Yunanistan sınırına yakın bir istasyon) Akım Karakteristiği Akım Zaman Aralığı Q ort m 3 /sn Q maks m 3 /sn Q min m 3 /sn Ortalama Aylık Değerler Ekim: m 3 /sn Kasım: m 3 /sn Aralık: m 3 /sn Ocak: m 3 /sn Şubat: m 3 /sn Mart: m 3 /sn Nisan: m 3 /sn Mayıs: m 3 /sn Haziran: m 3 /sn Temmuz: m 3 /sn Ağustos: m 3 /sn Eylül: m 3 /sn Kaynak: Bulgaristan Çevre ve Su Bakanlığı Meriç Nehri Havzası'nın coğrafi ve iklimsel karakteristiği nedeniyle havzadaki nehir rejimi de düzensiz bir özellik taģımaktadır. Meriç havzasının Bulgaristan sınırları içinde kalan kısmındaki toplam akıģın % 37,5 u bölgedeki barajlar tarafından kontrol edilmektedir( Angelidiz-Kotsikas,Kotsovinos 2009). YaĢanan taģkınlar özellikle aģağı kıyıdaģ Yunanistan ve Türkiye'de büyük zararlara yol açmaktadır. Meriç havzasındaki nüfus yoğunluğu yaklaģık olarak bulgaristan ve Türkiye de Yunanistanı ın iki katıdır. (Tablo 3). 7

8 Tablo 3 Meriç Nehri Havzası Nüfusu Bulgaristan* (2003 yılı) 77 kişi/km 2 Türkiye** kişi/km 2 Yunanistan** (1991 yılı) 36 kişi/km 2 Kaynak: (*) Bulgaristan Çevre ve Su Bakanlığı, (**) Yunanistan Çevre Bakanlığı. Arda Nehri: Foto 17. Bulgaristan sınırları içinde Arda Nehri Arda nehri Güney Bulgaristan topraklarında 1455 m yüksekte Rodop Dağları'ndan doğar. Yunanistan dan geçer ve Meriç Nehrine Edirne nin batısında Türkiye topraklarında karıģır. YaklaĢık 290 km.uzunluğundadır. Bulgaristan ve Yunanistan'da yer alan 5795 km2 lik bir havza alanı vardır. 8

9 Arda Nehri Akım Değerleri (Bulgaristan içlerinde bir istasyon) Akım Karakteristiği Akım Zaman Aralığı Q ort m 3 /sn Q maks m 3 /sn Q min m 3 /sn Ortalama Aylık Değerler Ekim: m 3 /sn Kasım: m 3 /sn Aralık: m 3 /sn Ocak: m 3 /sn Şubat: m 3 /sn Mart: m 3 /sn Nisan: m 3 /sn Mayıs: m 3 /sn Haziran: m 3 /sn Temmuz: m 3 /sn Ağustos: m 3 /sn Eylül: m 3 /sn Kaynak: Bulgaristan Çevre ve Su Bakanlığı Arda Nehri Barajları Arda Nehri üzerinde Ortaköy (Ivaylovgrad), Soğukpınar (Studen Kladenets), Kırcaali (Kardzhali), Borovitsa Barajaları bulunmaktadır. Tunca Nehri Bulgaristanın Karadağ bölgesinde 1940 m yükseklikten doğar. 384 km uzunluğunda olup havza alanı 7884 km2 'dir. Edirne nin güney batısında Meriç Nehrine karıģır. 12 km. boyunca Türkiye-Bulgaristan sınırını oluģturur. Tunca Nehri Akım Değerleri (Bulgaristan içlerinde bir istasyon) Akım Karakteristiği Akım Zaman Aralığı Q ort m 3 /sn Q maks m 3 /sn Q min m 3 /sn Ortalama Aylık Değerler Ekim: m 3 /sn Kasım: m 3 /sn Aralık: m 3 /sn Ocak: m 3 /sn Şubat: m 3 /sn Mart: m 3 /sn Nisan: m 3 /sn Mayıs: m 3 /sn Haziran: m 3 /sn Temmuz: m 3 /sn Ağustos: m 3 /sn Eylül: 9.94 m 3 /sn Kaynak: Bulgaristan Çevre ve Su Bakanlığı 9

10 Foto 1. Tunca Nehri (Bulgaristan) Şekil 2. Edirne'de Tunca Nehri için farklı yıllarda ölçülen en yüksek akım debileri 10

11 Tunca Nehri Barajları Tunca Nehri'nin yukarı havzasında Bulgaristan'ın orta kesiminde iki adet baraj bulunmaktadır. Bunlar Zhrebchevo ve Koprinka Barajları'dır. Zhrebchevo Barajı nın rezervuar hacmi 440 milyon m 3, rezervuar alanı ise 25 km 2 'dir. Koprinka Barajı, Zhrebchevo Barajı nın membaında yer almakta olup maksimum rezervuar kotu 390m dir. Baraj rezervuarı 140 milyon m 3 hacime sahip olup rezervuar alanı ise 11,2 km 2 dir. Bu baraj 1956 yılında tamamlanmıģtır. 3.Meriç te Su Yönetiminin AĢağı KıyıdaĢ Ülkelere Etkileri Meriç Havzasında su kullanımının aģağı kıyıdaģ ülkeler etkisi akımda azalma,taģkın ve su kalitesinde düģüģ olarak üç ana baģlıkta toparlanabilir. Özellikle Bulgaristan da Meriç Nehri suyunun sulama amacıyla çevrilmesi aģağıya giden akımın azalmasına neden olmaktadır.bu durum özellikle Türkiye de sulama suyu sıkıntısı oluģturmaktadır. Bunun yanısıra tatlı suyun azalması Meriç in denize boģaldığı bölgeden 35 km içeriye kadar sudaki tuz miktarının artmasına neden olmaktadır.bu deniz suyu giriģimi ise sulama suyunun kalitesini düģürmekte ve deltadaki sediment birikimini arttırmaktadır(samsunlu 1996). Bulgaristan ın Meriç ve yan kolları üzerindeki barajlarında depoladığı suyu tarımsal amaçlı olarak kullanması bahar ve yaz aylarında Türkiye ye gelen suda azalmaya neen olmaktadır.bunun yanısıra Meriç ve yn kollarında su yönetimi ile ilgili en önemli sorun ise taģkınlardır.bu taģkınlar özellikle Edirne bölgesinde büyük zararlara yol açmaktadır.örneğin 17 ġubat ve 24 Mart 2005 tarihleri arasındaki taģkınlarda Edirne civarında ha tarım arazisi sulara altında kalmıģ ve iki köprü yıkılmıģtır. Bunların sonucunda yaklaģık 50 milyon dolarlık bir zarar oluģtuğu tesbit edilmiģtir. ( DSĠ 2005 a) Meriç in aģağı havzasındaki önemli problemlerden biri de su kalitesindeki azalma olarak ortaya çıkmaktadır. Kapıkule sınırındaki Su Kalitesi Ġzleme istasyonundan yılları arasında alına veriler Meriç ve Tunca nehirlerinin sularında kirliliğin arttığını ortaya koymaktadır. 4.Meriç TaĢkınlarının Nedenleri ve Sonuçları Meriç ve Tunca nehir havzasının iklimsel ve coğrafik özellikleri nedeniyle havzaya düģen yağıģlarda yıl içinde büyük farklar olmakta, düģen yağıģ hızla akıģa geçerek ani taģkınlar yaratmakta ve etkili toprak erozyonu oluģturmaktadır. 11

12 Ġklimsel Nedenler 1 : Yukarı havzadaki yoğun kar yağıģı ve Ģiddetli yağmurlar havzadaki taģkınların temel iklimsel nedenidir. KıĢ taģkınları (Kasım ayı baģlarından ġubat ayı ortalarına kadar): Akdeniz'den gelip Balkan Yarımadası boyunca doğuya doğru ilerleyen Akdeniz hava akımlarının etkisiyle oluģan yağmurların özellikle AĢağı Meriç Bölgesi'nde sebep olduğu taģkınlardır. Ġlkbahar baģı taģkınları: Bu taģkınların kaynağı da kıģ taģkınlarınkiyle aynıdır. Kutuplardan gelen büyük dalgaların neden olduğu meridyensel hava akımı neticesinde bölgenin hızlı bir Ģekilde ısınmasını takiben oluģan ani kar erimeleri bu taģkınların ana sebebi olarak verilmektedir. Ġlkbahar sonu taģkınları: Bu taģkınların anan nedeni konvektif yağıģlardır. Doğuya doğru ilerleyen soğuk hava kitlesi hareketi boyunca konvektif yağıģlar oluģur. Topraktaki nem oranının bu zamanlarda yüksek olması nedeniyle büyük oranda akıģa geçen yağıģlar havzanın özellikle yukarı kesimlerinde ani taģkınlara neden olur. Sonbahar taģkınları: Balkan sahillerinden Karadeniz'e doğru ilerleyen hava kütlesi bu taģkınların ana sebebidir. Akdeniz'in sıcak suyu nedeniyle Akdeniz üzerindeki yüksek nem oranına sahip hava kütlesi Balkan Yarımadası üzerinden geçerken konvektif yağıģlar oluģur. Bu dönemdeki yağıģlar özellikle havzanın aģağı kesimlerinde taģkınlara neden olur. Coğrafi Nedenler: Meriç taģkınlarını yaratan akımların büyük bölümü havzanın % 66 sını oluģturan 2 Bulgaristan sınırları içinde oluģmaktadır. Meriç havzsının bu bölümü dağlık bir coğrafyaya sahiptir (ġekil ). Bu bölgede havzanın ortalama eğimi % 12,5 gibi yüksek bir eğimdir 3. Havzanın bu topoğrafik özelliği bu bölgedeki yağıģın hızla akıģa geçmesinde ve taģkınların oluģmasında etkili olmaktadır Kibaroğlu,A, Klaphake,A,Kramer,A,,Scheumann,W,Carius,A, Cooperations on Turkey s transboundary waters.federal Ministry for the Environment Nature Conversation and Nuclear Safety F+E Project No: Oktober Artinyan E,Habets F,Noilhan J,Ledoux E,Dimitrov D,Martin E,Mogine P ( 2008) Modelling the water budget and the riverflows of the Maritsa Basin in Bulgaria Hydrol Eatrh Syst Sci

13 ġeki3. Meriç Havzası Havzadaki Baraj ĠĢletmeleri ve TaĢkın Yönetimi Bulgaristan sınırları içerisinde Meriç ve Tunca üzerinde toplam kapasitesi yaklaģık 2,2 milyar m 3 Arda üzerinde ise yaklaģık 1 milyar m 3 olan barajlar bulunmaktadır 4.Bu barajların taģkın öteleme amaçları yoktur.daha çok kıģ ve bahardaki büyük akımları enerji ve sulama amaçlı kullanmak üzere toplamaya yönelik olan bu barajların büyük olanları ġekil4' de verilmiģtir. Bu barajların teknik özellikleri ve iģletme programları nedeniyle taģkınların ötelenmesinde etkili bir faydası olmamaktadır. 4 Nurullah SEZEN 2007 Meriç River Floods and Turkish Bulgarian Cooperations EriĢim 2 Mart

14 ġekil4. Meriç Havzsındaki Büyük Barajlar 14

15 Edirne taģkınlarının kamuoyu tarafından bilinen en belirgin nedeni Bulgaristan ın baraj kapaklarını açması dır.kapakları açılarak taģkına neden olduğu ileri sürülen barajların büyük bölümü Bulgaristan da yer almaktadır. Tunca nehri üzerindeki barajlar Zhrebchevo ve Koprinka Barajlarıdır.Bu barajların toplam depolama hacmi 580 milyon m 3 olup Tunca nehrinin sularının regüle edilmesinde önemli bir rol oynamaktadır. Tunca Nehri üzerindeki Zhrebchevo Barajı nın rezervuar hacmi 440 milyon m 3 dür. Bu nehirde bu barajın iģletmesi önem taģımaktadır.türkiye sınırında yapımı planlanan Suakacağı (Tunca) Barajı nın toplam hacmi yaklaģık 120 milyon m 3 dür. Bu hacimin sulama ve enerji dıģında taģkın ötelemeye ayrılan bölümü küçüktür.bu hacim Zhrebchevo Barajı nın rezervuar hacmi olan 440 milyon m 3 ile karģılaģtırıldığında Suakacağı Barajı nın taģkın öteleme fonksiyonunu etkili bir Ģekilde yerine getirebilmesi için bu iki barajın birlikte iģletilmesinin çok önemli olduğu ortaya çıkmaktadır. Arda nehri üzerindeki Türkiye sınırına en yakın olan baraj Ġvaylovgrad -Ortaköy Barajıdır. Bu baraj aģağıdaki fotoğrafta görüldüğü gibi kapaksızdır. Bu nedenle bu barajın kapaklarının açılması nedeniyle taģkına neden olması mümkün değildir. Ancak bu barajın membaında bulunan Soğukpınar,Kırcaali ve Borovitca barajlarında kapak iģletmesi yapılarak bırakılan yüksek debiler Ortaköy barajından doğrudan geçmektedir.bu barajlar enerji üretim amaçlı olduğundan maksimum faydayı sağlamak için rezervuarları tam dolu olarak iģletilmektedir.örneğin Kırcaali barajının aģağıdaki fotoğrafı bu durumu belgelemektedir. 15

16 ĠVAYLOVGRAD BARAJI ( Ortaköy Barajı) Ivaylovgrad Barajında 13 Mart 2006 taģkını Ivaylovgrad Barajında 13 Mart 2006 taģkınında barajdan bırakılan debi barajın toplam rezervuar hacminin iki katı olmuģtur.bu da bu barajın taģkın amaçlı olarak planlanmadığını ve bu nedenle taģkını öteleme fonksiyonu görmediğini ortaya koymaktadır. SUAKACAĞI (Tunca) BARAJI Meriç havza sistemi içinde yer alan Tunca nehir kolu üzerinde inģa edilecek Suakacağı barajının gövdesi Türkiye'de yapılacak, havzası Bulgaristan'da kalacaktır. Türkiye-Bulgaristan arasında ortak yapılacak olan Suakacağı (Tunca Barajı) Barajı ve HES tesisleriyle elektrik enerjisi üretilmesi ve toplam ha lık tarım arazisinin sulanması düģünülmüģtür.bunun yanısıra sadece 2561 hektarlık bir alanın da taģkından korunması planlanmıģtır. Barajın Karakteristikleri Tunca Barajı Barajın Yeri Akarsuyu Edirne İli, Suakacağı Köyünün 3 Km Kuzeybatısında Türk- Bulgar Sınırında Tunca Nehri Sulama-Enerji-Taşkın Amacı Koruma İnşaatın (başlama-bitiş) yılı Ön Yüzü Beton Kaplı Kaya Gövde dolgu tipi Dolgu Gövde hacmi 0,65 hm 3 16

17 Yükseklik (talvegden) 38,50 m Yükseklik (temelden) 53,50 m Normal su kotunda göl hacmi 118,45 hm 3 Normal su kotunda göl alanı 9,45 km 2 Sulama alanı ha Taşkın Koruma ha Güç 11,68 MW Yıllık üretim 36,80 GWh Kaynak : DSĠ Genel Müdürlüğü web sitesi Bulgaristan ın kapaklarını açarak su bıraktığı barajlar daha çok Meriç ana kol ve Arda yan kolu üzerinde yer almaktadır.suakacağı Barajı ise Tunca Nehri üzerinde inģa edilecektir! Bu barajların kapaklarının açılması ile gelen su doğrudan Meriç Irmağından taģarak Edirne yi basmaktadır. Tunca Nehrinden gelen taģkın debisinin Edirne TaĢkınında etkili olduğu ancak yaģanan taģkınlarda belirleyici bir faktör olmadığı görülmektedir.bu nedenle de Tunca Barajı'nın taģkın öteleme etkisi sınırlı kalacaktır. Meriç TaĢkınları SıklaĢıyor! Meriç Nehri nin Türkiye bölümünde nehir yatağının taģıma kapasitesinin yaklaģık 1000 m 3 sn olduğu ve bunun üzerinde gelen debilerin ise taģkına neden olduğu bilinmektedir. Türkiye veyunanistan tarafındaki seddeler yapıldıktan sonra Meriç Nehri kıģ taģkınları için kritik debi 2500 m 3 /s olarak tesbit edilmiģtir 5.Meriç Nehri üzerinde Edirne nin hemen güneyinde Kuleliburgaz Köprüsü üzerindeki akım ölçüm istasyonundan yılları arasında elde edilen bir gündeki anlık maksimum akım değerleri ġekil de verilmiģtir 6.Bu Ģekil incelendiğinde yılları arasında debinin sadece bir kez 2500 m 3 /s yi aģtığı yılları arasında ise akımın 7 kez bu değerin üstüne çıktığı belirlenmiģtir.bu da her iki yılda bir taģkın geldiği anlamına gelmektedir. Yine bazı kaynaklarda yılları arasındaki 151 yıllık dönemde sadece 12 taģkın yaģandığı bunun da her 12 yılda bir taģkın anlamına geldiği belirtilmektedir.son yıllardaki taģkınlar incelendiğinde taģkın tekerrür aralığının 2 yılda bire düģtüğü, taģkın zararlarının arttğı ve acil önlem alınması gerektiği ortaya çıkmaktadır.ölçüm verilerine dayalı istatistiki değerlendirmeler de 1985 yılından sonra taģkın sıklığında bir önceki aynı döneme göre yaklaģık 5 kat artıģ olduğunu ortaya koymuģtur 7 5 Angelidis P,Kotsikas M,Kotsovinos N, managamennt of Upstream Dams and Flood Protection of the Transboundary River Evros/ Maritza Water Resource Management 2010 Springer pp Age 7 Age. s:

18 ġekil5. Meriç Nehri gün içindeki anlık en yüksek akım değerleri ġekil 5 incelendiğinde taģkın için kritik anlık debi olan 2500 m 3 /s nin yılları arasında bir kez, 1996 ile 2007 yılları arasında anlık olarak 7 kez aģıldığı görülmektedir.bu veriler daha önceki dönem verileriyle birleģtirildiğinde bu periyodun 20 yılda birden 4 yılda bire düģtüğü görülmektedir Meriç Havzasında Ülkeler Arasında Yapılan AnlaĢmalar ve Projeler Meriç havzasında yer alan ülkeler arasında yapılan anlaģmalar ve bu anlaģmaların konuları ile çözüme ulaģtırılamayan konular Tablo.. da verilmiģtir. Tablo. 8 A ge s:

19 Meriç nehri havzasında Türkiye'nin kıyıdaģ ülkelerle yaptığı anlaģmalar iki ana baģlıkta incelenebilir.bu anlaģmalar Türkiye'nin Yunanistan ve Bulgaristan'la yapılan anlaģmalar olarak ele alınabilir. Her iki ülkenin AB üyesi olmasıyla birlikte Meriç Havzası tamamı AB sınırları içinde yer alan bir nehir havzası olma özelliği kazanmıģtır. Meriç nehrinin bir önemli özelliği de hem AB ülkeleri arasında sınıraģan hem de AB dıģına sınıraģan ve sınır oluģturan bir nehir olmasıdır.nehrin kıyıdaģ ülkeler arasında su kullanımından daha çok bu ülkelere taģkın getirme sorunu vardır. Meriç nehri taģkınları sadece AB ülkeleri arasında değil AB ile müzakere sürecinde olan Türkiye için de çözülmesi gereken bir sorundur. 19

20 Türkiye-Yunanistan AnlaĢmaları Lozan AntlaĢması nda, Meriç Nehrinin Türkiye ile Yunanistan arasında sınır oluģturmasına iliģkin düzenleme yer almıģtır. Bunun dıģında, bu nehrin sularının kullanımına yönelik ilk olarak Türkiye'yle Yunanistan arasında: 20 Haziran 1934 tarihinde Ankara da Meriç-Evros Irmağının Her Ġki Kıyısında Yapılacak Hidrolik Tesisatın Tanzimine Müteallik Ġtilaf imzalanmıģtır. Daha sonra 19 Ocak 1963 tarihli, Türk-Yunan Trakya Hududunun Mühim Kısmını Tayin Eden Meriç Nehri Mecrasının Islahı Dolayısıyla Hudut Tahsisine ĠliĢkin Protokol düzenlenmiģ ve 9 Ocak 1967 tarih ve no'lu Resmi Gazete'de yayınlanmıģtır. (Toklu 1998). Bu iki anlaģma ile iki ülkenin nehir havzasında inģa edecekleri taģkın koruma ve erozyon kontrolü tesisleri ile ilgili uzlaģmaya varılmıģtır. Ayrıca bu antlaģmalarla, sulama ve balıkçılık amaçlı sulardan yararlanma faaliyetleri esnasında birbirlerine zarar vermeme ve nehir yatağının korunması için (topografik) veri alıģveriģinin Ģartları düzenlenmiģtir.(kibaroğlu 2008a). Ayrıca bu anlaģma ile iki ülke arasında ortaya çıkacak anlaģmazlıkların ortak teknik komisyonlarla çözümleneceği hükme bağlanmıģtır (Köle 2004). Daha sonra Türkiye ve Yunanistan arasında 2001 yılında Çevresel Koruma Alanında ĠĢbirliğine ĠliĢkin Mutabakat Metni imzalanmıģtır. Mutabakat metninde resmi ve akademik kurumlar arasında bilimsel, teknik ve yasal mevzuata iliģkin bilgilerin teatisi yer almıģtır. Bunun yanısıra iki ülkeden beģer temsilciden oluģacak bir ortak komite aracılığıyla çevresel korumaya iliģkin çeģitli alanlardaki iģbirliğinin eģgüdümü öngörülmüģtür. Bu Mutabakatla nehir havza yönetimine iliģkin doğrudan bir iģbirliği alanı belirlenmemiģtir. Ancak yine de deniz çevre ve toprak kirliliğinin önlenmesi konusunda Meriç nehri yönetimine iliģkin iģbirliği olanağı yaratmıģtır. Türkiye-Bulgaristan AnlaĢmaları Meriç akarsuyu ve Tunca, Değirmendere, Rezve kollarının kullanımına iliģkin hususlar ayrıca, Türkiye ile Bulgaristan arasında yapılan antlaģmalarla düzenlenmiģtir. Bu düzenlemelerden bazıları; 28 Aralık 1967 tarihinde Ankara da imzalanan, Türkiye Cumhuriyeti ile Bulgaristan Halk Cumhuriyeti Arasında Hudut Olaylarının Önlenmesi ve Halli ile Hudut ĠĢaretlerinin Bakımı Hakkında AntlaĢma, 23 Ekim 1968 tarihinde imzalanan Türkiye Cumhuriyeti ile Bulgaristan Halk Cumhuriyeti Arasında, Ġki Memleket Topraklarından Akar Nehirlerin Sularından Faydalanmada ĠĢbirliği Yapılması Konusunda AntlaĢma ile 13 Eylül 1975 tarihinde Sofya da imzalanan Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti ile Bulgaristan Halk Cumhuriyeti Arasında Uzun Vadeli Ekonomik, Teknik, Sanayi ve Bilimsel ĠĢbirliği AntlaĢması dır (Toklu 1998). Sulardan faydalanma konusundaki temel antlaģma, adından da anlaģıldığı gibi 23 Ekim 1968 tarihli antlaģmadır. Uluslararası hukuk ilkeleri ve iyi komģuluk iliģkilerine atıfta bulunan bu antlaģmanın temel amacı, sınıraģan ya da sınır teģkil eden sulardan faydalanmayı düzenlemektir. Taraflar iki ülkeye de faydalı olabilecek araģtırma ve giriģimler çerçevesinde iģbirliği yapmayı; nehir üzerinde inģa edecekleri ve iģletecekleri tesislerle birbirlerine ciddi zarar vermemeyi; taģkınlar konusunda bilgi değiģiminin en çabuk biçimde yapılmasını; hidrolojik ve meteorolojik veri değiģimini karģılıklı olarak taahhüt etmiģlerdir. Bu antlaģmanın uygulanmasıyla ilgili uyuģmazlıkları çözmek için her iki ülkeden eģit sayıdan uzmandan oluģan bir Türk-Bulgar Ortak Komisyonu nun yetkilendirilmesi de kararlaģtırılmıģtır AntlaĢması Türk-Bulgar iģletmeleri ve kurumları arasındaki ekonomik iģbirliği alanlarını tanımlarken sınıraģan ve sınır teģkil eden nehirlerin sularının 20

21 ortak kullanımıyla geliģtirilebilecek enerji üretimi ve sulama projelerine atıfta bulunmuģtur(kibaroğlu 2008a). AntlaĢmalarda düzenleme kapsamına akarsu kolları alınmamıģtır. TaĢkınlardan korunma, sulama, balıkçılık ve enerji üretimi gibi faydalanma eylemlerine düzenleme getirilmiģtir (Akbulut 2003). Türkiye-Bulgaristan Su Alımı AnlaĢması 1993 Kuraklığının Olumsuz Etkilerini Azaltmak için Su Alanında Yardım ve ĠĢbirliği AnlaĢması çerçevesinde Bulgaristan bir defaya mahsus olmak üzere 1993 yılıi çin Tunca nehrinden Türkiye ye metreküp baģına 0.12 ABD Doları karģılığı olmak üzere ek su vermeyi kabul etmiģtir. Böylelikle Türkiye m3 satın almıģ ve Bulgaristan a 1,903,904 ABD Doları ödeme yapmıģtır Türkiye-Bulgaristan Karma Ekonomik ve Teknik ĠĢbirliği Komsiyonu çalıģmaları kapsamında 2002 yılında taraflar yüzey, yeraltısuyu ve suyla ilgili çevrenin korunmasıyla ilgili çevresel iģbirliğini geliģtirecekleri konusunda anlaģmaya varmıģlardır.bu görüģmelere Türk tarafı Tunca Nehri üzerinde1968 antlaģması uyarınca inģa edilmesi planlanan Suakacağı Barajı ile ilgili Ģartları görüģmek üzere ortak teknik bir çalıģma grubunun oluģturulması konusundaki talebini tekrarlamıģtır.öte yandan her iki taraf taģkın önlemeye iliģkin hidrolojik veri değiģimine devam etmeyi; su seviyeleri ve Meriç, Arda ve Tunca üzerindeki barajlarından bırakılacak akıģlara iliģkin veri değiģimine iliģkin iģbirliğini karara varmıģlardır. Teknik ÇalıĢma Grubu ÇalıĢmaları Ayrıca 1968 AntlaĢması ile kurulan Teknik ÇalıĢma Grubunun faaliyetlerine düzenli olarak devam etmesi konusunda karara varmıģlardır yılında DSĠ ve Bulgaristan Ulusal Meteoroloji ve Hidroloji Enstitüsü (NIHM) arasında bir Protokol imzalanmıģtır. Bu Protokol Meriç nehri üzerinde Svilengrad, Bulgaristan da taģkınlar esnasında hidrometeorolojik verilerin izlenmesini geliģtirebilecek bir akıģ telemetri istasyonunun inģası, iģletmesi ve bakımı ile ilgili konuları kapsamaktadır. Ayrıca, Türk-Bulgar sınırı üzerinde taģkın koruma amaçlı erken uyarı sistemlerinin yerleģtirilmesi ile ilgili ortak çalıģmalar devam etmektedir. BirleĢmiĢ Milletler Avrupa Ekonomik Komisyonu Helsinki SınıraĢan Suların ve Uluslararası Göllerin Korunması ve Kullanımı SözleĢmesi sınıraģan suların yönetiminde iģbirliği konusunda genel yasal bir çerçeve oluģturmaktadır.bu sözleģmeye Bulgaristan ve Yunanistan taraf olmuģtur. Ġki ülke arasında bilimsel ve teknik alanlarda da iģbirliği geliģmiģtir. Ġki ülke arsındaki baģlıca tarihi antlaģma 1964 tarihli Yüzey Sularının Ortak Kullanımı ve Yönetimi AntlaĢmasıdır. Bu antlaģmanın ilgili maddeleri doğrultusunda; taraflar nehirler üzerinde inģa edecekleri tesislerin diğer tarafa zarar vermemesini; taģkınlarla ilgili hidrometeorolojik veri ve bilgi değiģimini; ortak altyapı projelerine iliģkin fizibilite çalıģmaları yapacaklarını karara bağlanmıģtır (Tzovaridis 1996) de iki ülke arasında yapılan antlaģmaya göre elektrik enerjisi ve ortak suların yönetimi ile ilgili hususları ele alacak bir Yunan-Bulgar Komitesi oluģturulması kararlaģtırılmıģtır (INWEB 2004) ların ilk yıllarından buyana Bulgaristan ve Yunanistan INTERREG programı çerçevesinde sınıraģan sular üzerinde araģtırma projeleri kapsamında iģbirliği yapmaktadırlar. Nestos/Mesta, Strymonas/Struma ve Meriç nehirlerinin Bulgaristan kısmı üzerinde kirlilik ölçüm istasyonları inģa edilmiģtir. PHARE Sınır-ötesi ĠĢbirliği fonları kullanılarak atık su arıtma tesisleri inģa edilmiģ böylelikle Haskovo, Dimitrovgrad ve Strara Zagora kentlerinden 21

22 gelen kirliliğin azaltılması hedeflenmiģtir. Yunan ve Bulgaristan Çevre Bakanları bu projenin yürütülmesinden sorumludur (Council of Europe 2002). AnlaĢmalar Yapıldı ama TaĢkınlar Sürüyor! TaĢkın önleme ve kontrolüne iliģkin birçok eski ve yeni tarihli ikili antlaģma, mutabakat metini ve müzakere süreci bulunmasına karģın, taģkınlar günümüzde Meriç nehir havzasında en önemli sorun alanını oluģturmaktadır. Mart 2005 tarihindeki yıkıcı taģkınlar sonrasında Türkiye Bulgaristan a ikili antlaģmalara uymadığını vurgulayan bir diplomatik protesto notası vermiģtir. Aynı biçimde Yunanistan da Bulgaristan ı taģkınlarla ilgili suçlamıģtır (Kibaroğlu 2008) ve 2007 yıllarında sıklıkla meydana gelen tarım alanlarına çok zarar veren ve mal ve can kaybına neden olan yıkıcı taģkınlar Meriç havzasındaki sınıraģan su yönetimine iliģkin sorunları resmi kurumlar nezdinde ve medyada öncelikli bir konu haline getirmiģtir. Bu taģkınların ardından 2006 yılında önce Yunanistan daha sonra Bulgaristan da otomatik su seviyesi izleme istasyonları kurulması kararlaģtırılmıģtır. Ancak, bu istasyonlar kurulmadan önce Mart 2006 da Edirne modern tarihin en yıkıcı sellerinden birini yaģamıģtır. Türkiye ve Bulgaristan arasında ortaklaģa yapılacak bir baraj bu soruna kalıcı bir çözüm olabilecektir. Tunca nehri üzerinde Suakacağı köyü yakınlarında yapılacak barajın gövdesi Türk tarafında, rezervuarın büyük bir bölümü de Bulgaristan topraklarında yer alacaktır. Suakacağı barajı iki ülke arasında uzun yıllardır gündemdedir anacak 2005 taģkınlarına kadar proje yerinde saymıģtır. 29 Mart 2005 tarihinde resmi Türk heyetinin Bulgaristan ı ziyaretinin ardından Bulgar heyetinin Edirne yi ziyaretleri esnasında Suakacağı Barajı ile ilgili ön protokol imzalanmıģtır. Mart 2006 taģkınları Türkiye nin barajla ilgili ihtiyaçlarını arttırmıģtır. Havzadaki Ortak Su Projeleri Yukarıda verilen anlaģmaların yanısıra havzada ortak projeler de yürütülmektedir.örneğin Türkiye ve Bulgaristan ın Avrupa Komisyonu Sınırötesi ĠĢbirliği Programı kapsamında sunduğu projelerden 3 ü kabul edilmiģtir 9. Bu Projeler: 1. Meriç Nehir Havzasında taģkınlar,risk analizi ve değerlendirmesi, taģkın etkilerinin azaltılmasına yönelik bilgi kaynaklarının mobilizasyonu. Bulgaristanın sorumluluğunda olan ve Türkiye nin desteği ile yürütülen proje tamamlanmıģtır.proje alanı Türkiye Bulgaristan sınırındaki zarar gören bölgelerde taģkın riskini ve etkilerini azaltmaktır. Proje kapsamında proje bölgesine 2 yeni otomatik akim gözlem istasyonu ve Edirne ve Filibe kentlerine karģılıklı bilgi aktaran veri tabanı sunucuları kurulmuģtur. 2. TaĢkın tahmin kapasitesinin geliģtirilmesi 9 Nurullah SEZEN 2007 Meriç River Floods and Turkish Bulgarian Cooperations EriĢim 2 Mart

23 Bu proje Bulgaristan ın sorumluluğu altında ve Türkiye nin desteği ile devam etmektedir. 3. TaĢkın kontrol kapasitesinin geliģtirilmesi Bu proje Türkiye nin sorumluluğu altında ve Bulgaristan ın desteği ile devam etmektedir.bu proje kapsamında Bulgaristan tarafında 15 yeni akım gözlem istasyonu ve 12 yeni meteoroloji istasyonu kurulmuģtur yılına kadar Türkiye ve Bulgaristan arasında taģkınlar konusunda herhangibir haberleģme yoktu 10.Daha sonra Bulgaristan-Türkiye Sınır Ötesi ĠĢbirliği programı kapsamında, "Meriç nehri havzasındaki taģkınlar-taģkın etkilerinin azaltılması için risk analizi ve değerlendirilmesi ile ilgili bilgilerin paylaģımı" baģlıklı proje, DSĠ ile Bulgaristan Ulusal Meteoroloji ve Hidroloji Enstitüsü (NIMH) tarafından imzalanmıģtır 11. Türkiye Bulgaristan Sınır Ötesi ĠĢ Birliği kapsamında Bulgaristan'ın partner olarak katılacağı TaĢkın Uyarı Sistemiyle Kapasite Artırımı Projesi'nin çalıģmaları devam etmektedir. Bu dönemde birer tanesi Arda ve Tunca iki tanesi de Meriç ana kolu üzerinde olmak üzere toplam dört adet telemetrik akım ölçüm istasyonu kurulmuģtur.bu istasyonlardan elde edilen veriler uydu ve GSM kanalıyla gerçek zamanlı olarak iki ülkeye de iletmektedir. Sözkonusu istasyonlardan 2005 ve 2006 yıllarındaki taģkınlarda elde edilen verilerle taģkınların öngörülmesinde ilerleme kaydedilmiģ ancak bu yeterli olmamıģtır. EVROS 2010 Projesi EVROS 2010: "2010 Yılında Avrupa Birliği'nde TaĢkın Tehdidi Altındaki Bölgelerde Birlikte Etkin Önlem Ġçin TaĢkın Yönetimi Simülasyonu" projesidir.projenin amacı Avrupa Birliği'nde taģkın riski altındaki bölgelerde taģkın simülasyon uygulamaları yapmaktır.bu amaç doğrultusunda Yunanistan'ın Meriç Bölgesi'nde Mayıs 2010 tarihlerinde taģkın korunması ile ilgili bir simulasyon uygulaması yapılmıģtır. Bu Proje kapsamında Mart 2009 ve Aralık 2010 tarihleri arasında Yunanistan, Bulgaristan, Ġtalya, Ġngiltere ve Macaristan'da simulasyonlar gerçekleģtirilmiģtir A.g.e 11 AyĢegül KĠBAROĞLU Küresel Ġklim DeğiĢikliğinin SınıraĢan Su Kaynakları Politikasına Etkileri TMMOB 2. Su Politikaları Kongresi Mart 2008 Ankara 12 EriĢim 4 Mart

24 6.AB TaĢkın Direktifi ve Meriç Nehri Havzası Avrupa Birliği taģkınlar konusuna son yıllarda taģkınların sıklığının ve yoğunluğunun artıģ göstermesinden dolayı daha fazla ilgi göstermektedir. AB Su Çerçeve Direktif inden altı yıl sonra, taģkınlarla ilgili yasal süreci baģlatmıģtır. Avrupa Birliği Komisyonu nun 18 Ocak 2006 da teklif ettiği Taşkın Risklerinin Değerlendirilmesi ve Yönetimi başlıklı Taşkın Direktifi Avrupa Birliği Parlamentosu ve Bakanlar Konseyi nin kararıyla 23 Ekim 2007 tarihinde kabul edilmiştir. Bu Direktif AB coğrafyasında taģkın yönetimi ile ilgili benimsenen genel ilkeleri ve yaklaģımları içermektedir. AB'de Son TaĢkınların Zararları Sadece 1998 ve 2004 yılları arasında Avrupa da 100 den fazla büyük taģkın meydana gelmiģ, özellikle Tuna ve Elbe nehirlerinde felaketlere yol açmıģtır. 700 kiģinin yaģamını yitirdiği, yarım milyon insanın yerinden edildiği, 25 milyar Avro tutarında mali kayba neden olan taģkınlar özellikle 2005 yılında Avusturya, Bulgaristan, Fransa, Almanya, Çek Cumhuriyeti ve Romanya da bu rakamı da aģan zararlara yol açmıģtır Avrupa Çevre Ajansı Raporunda, Çek Cumhuriyeti, Romanya ve Türkiye'nin son yıllardaki taģkınlardan Gayri Safi Milli Hasıla ya oranı bakımından en olumsuz etkilenen üç ülke olduğu yer almıģtır. Türkiye, AB TaĢkın Direktifi nin üye ülkeler Bulgaristan ve Yunanistan tarafından uygulanmasını yakından takip ederek, Direktif e uyum için gerekli hazırlıkları yapmaktadır. AB TaĢkın Direktifi AB Komisyonu, TaĢkın Direktifi nin amacını, taģkınların insan sağlığına, çevreye, altyapı ve yatırımlara olan zararlarının riskini azaltmak ve yönetmek olarak tanımlanmıģtır. Direktif taģkın ve risklerini çok yönlü sonuçları açısından ele alarak değerlendirmektedir. AB TaĢkın Direktifi, Su Çerçeve Direktifi nin bütüncül yaklaģımıyla uyum içindedir. AB Su Çerçeve Direktifi nehir havzalarında sınıraģan düzeyde eģgüdümlü politikalar öngörmektedir, AB TaĢkın direktifinde özel olarak taģkınlara değinilmediği görülmektedir. Bu anlamda TaĢkın Direktifi, Su Çerçeve Direktifi ni tamamlayıcı nitelikte bir direktif olduğu söylenebilir. AB Taşkın Direktifi nin sınıraşan sularla ilgili benimsediği yaklaşım Meriç Nehri havzası için önemlidir. AB Komisyonu sınıraģan taģkınların ciddiyetini ve önemini Ģöyle vurgulamaktadır; Avrupa daki birçok nehrin sınıraşan nehir olması, Avrupa çapındaki kararlı uygulamaların önemini artırmakta, taşkın korumayı ileri seviyelere taşıyabilmektedir. Nehir havzaları sadece Birlik içindeki politik sınırlarda bitmez; çoğu nehir havzası ve kıyı alanları farklı ülkelerle paylaşılmaktadır. Bu şartlar altında taşkın riskini sadece Birlik sınırları içinde değerlendirmek ve böyle bir yönetim yaklaşımı benimsemek teknik ve ekonomik olarak akılcı değildir. 24

25 Arda Nehri Direktifte AB'nin Sınırını AĢan TaĢkınlar Konusu AB TaĢkın Direktifi nin AB sınırları ötesi uluslararası iģbirliğini tanımlayan 8. Madde sinde yukarıdaki tanımın hassasiyetine uygun yaptırım içeren bir üslubunun olmadığı görülmektedir. Direktif in bu maddesine göre AB dıģında olan komģularıyla sınır aģan taģkın yönetim planlarını yapmak üye ülkelerin sorumluluğundadır.ancak bu maddenin AB dıģı kıyıdaģların aleyhine iģleyecek bir sürecin kabul edilmesi olarak yorumlamak mümkün değildir. Çünkü,Direktif 2011 yılı itibariyle taģkın riski taģıyan nehir havzalarında değerlendirme yapılması ve 2013 e kadar da ciddi taģkın riski taģıyan bölgelerde taģkın haritalamalarının yapılmasını öngörmektedir. Direktif özellikle sınır aşan nehir havzalarında eşgüdümü ve geniş bir katılım ve işbirliği süreci sonucunda taşkın risk yönetim planlarının 2015 e kadar hazırlanmasını öngörmektedir. 25

26 Edirne TaĢkını Meriç Havzasında Durum Meriç sınıraģan ve sınıroluģturan nehir havzasında son yıllarda artan oranlarda ve sıklıkta meydana gelen taģkınlar nedeniyle ciddi sosyal ve ekonomik sorunlar yaģanmaktadır. Türkiye bu havzada mansap ülkesi konumundadır. Bu nedenle tarımsal ve yerleģim alanları sellerden en büyük zararı gören kıyıdaģ durumundadır. Meriç taģkınları Türkiye,Bulgaristan ve Yunanistan'ı etkilemektedir. Ancak nehirlerin Türkiye deki bölümleri çok kısa olduğu için Türkiye nin taģkın ikazı ve önlem almak için yeterli zamanı olmamaktadır. Bu nedenle de Türkiye taģkına karģı önlem için taģkın tahmini ve gerekli ikaz süresi konusunda Bulgaristan tarafından gelecek olan bilgilere doğrudan bağımlı kalmaktadır. Meriç Havzasının alt havzasında topoğrafya oldukça düz olup taģkın önleme yapılarının inģaası için uygun değildir.bu nedenle Yunanistan ve Türkiye, taģkın zararlarının önlenebilmesi için bu bölgede nehir yatağı kenarlarına seddeler yapılmıģtır. Yapılan bilimsel araģtırmalar Bulgaristan daki barajların uygun bir iģletme ile taģkınların önlenmesinin mümkün olduğunu ortaya koymaktadır 13.Aynı araģtırmada baraj iģletmesinin hatalı yapılmasının yapay baraj taģkınları oluģturduğu belirlenmiģtir. AB TaĢkın Direktifi nin AB sınırları ötesi uluslararası iģbirliğini tanımlayan 8. Madde si kapsamında Meriç taģkınlarının öncelikle ele alınması gereklidir. 7.AB nin TaĢkın Risk Yönetimi ve Ülkelerin Sorumlulukları 13 Angelidis P,Kotsikas M,Kotsovinos N, managamennt of Upstream Dams and Flood Protection of the Transboundary River Evros/ Maritza Water Resource Management 2010 Springer pp

27 AB de taģkın riskinin yönetimi ve taģkınlardan korunma konusu Su Çerçeve Direktifinde ana konulardan birisi olarak ele alınmamıģtı. Buna karģın Direktifin dibacesinde söz edilmiģ ve hedeflenen amaçlardan birisinin taģkınların olumsuz etkilerinin azaltılması olarak belirtilmiģti. Bu eksiklik daha sonraki çalıģmalarda giderilmiģ ve taģkın riski yönetimi konusunda AB de standart uygulamaları hedefleyen bir direktif hazırlanmıģtır. 2007/ 60/EC sayılı TaĢkın Riskinin Değerlendirilmesi ve Yönetimi Hakkında AB Konseyi ve Avrupa Parlamentosu Direktifi AB Resmi Gazetesinde yayımlanarak 6 Kasım 2007 tarihinde yürürlüğe girmiģtir. Bu TaĢkın Direktifi ile - taģkın risklerinin değerlendirilmesi ve yönetilmesi, - taģkınların, insan sağlığı, çevre, kültürel miras ve ekonomik faaliyetler üzerindeki yan etkilerinin azaltılması için bir çerçeve oluģturulması amaçlanmıģtır. Direktife göre, üye ülkeler nehir havzalarında ve taģkına maruz kalan/kalabilecek bölgelerde öncelikle bir TaĢkın Riski Ön Değerlendirmesi yapacaklardır. Bu değerlendirmenin yapılmasında, risk potansiyeli ortaya konacak ve geçmiģ kayıtlarla iģe baģlanacaktır. Nehir havzasının topoğrafik ve arazi kullanımı haritası çıkarılacaktır. TaĢkın olaylarında yan etkileri artıran insan faaliyetleri ve muhtemel geliģmeler de tespit edilecektir. TaĢkın Zararı Haritaları: Bu aģamada taģkına uğraması muhtemel bölgelerde bir coğrafi harita oluģturulacaktır. Bu haritanın oluģturulmasında - Çok nadiren meydana gelebilecek taģkınlar - Zaman zaman yaģanabilecek taģkınlar (ihtimali 100 yıldan az olanlar) - Çok yüksek ihtimalle gerçekleģecek taģkınlar gözönünde bulundurulacaktır. Zarar haritalarının unsurları; taģkının sınırları, su derinliği ve akıģ hızıdır. TaĢkın Riski Haritaları: OluĢturulan taģkın senaryolarına göre oluģabilecek potansiyel zararlı etkiler gösterilecektir.risk haritalarının unsurları; etkilenebilecek nüfus, etki altında kalacak ekonomik faaliyetlerin nevi, taģkın halinde kirlenmeye sebep olabilecek tesislerin durumu ve etkilenebilecek koruma altında olan bölgelerdir. TaĢkın Riski Yönetimi Planı: Bu haritaların oluģturulmasından sonra ve bu haritalara dayanarak her havza için TaĢkın Riski Yönetimi Planı oluģturulacaktır. Bu plan taģkın ihtimalini ve zararlı etkilerini azaltmaya yönelik tedbirleri içerecektir. Avrupa Birliği taģkın direktifi sınıraģan su havzalarında üye ülkeler ve üye olmayan ülkelerarasında danıģma ve eģgüdüm mekanizmalarını önermekle beraber, üye olmayan 27

28 ülkenin doğrudan yasanın getireceği uygulamalardan faydalanabilmesi olanağını tanımamaktadır. AB Ülkelerinin Hukuki Sorumlulukları Yönergenin 4 Maddesinde Avrupa Parlamentosunun ve Konseyinin,Topluluğun Su Politikası Alanındaki Faaliyetlerine yönelik Çerçeveyi oluģturan 23Ekim 2007 tarihli 2007/ 60/EC sayılı yönergesinde,ekolojik ve kimyasal durumun iyileģtirilmesi ve sellerin etkisinin azaltılması amacıyla,herbir nehir havzası için nehir havzası yönetim planları oluģturulması öngörülmüģtür. 28

29 ġu anda rapora eklemekte olduğumuz 2007 tarihli yönergenin 13. Maddesinde ise Ġlgili bölgede selin olumsuz etkilerinden kaçınmak ve bu etkileri azaltmak amacıyla sel risk yönetimi planlarının hazırlaması uygun görülmektedir. Sel vakalarının nedenleri ve sonuçları Topluluk genelinde ülke ve bölgelerde farklılık gösterebilmektedir. Bu nedenle, sel risk yönetimi planlarında, bu planların kapsadıkları alanın yerel özellikleri göz önünde bulundurularak, bir yandan alanın ihtiyaçlarına ve önceliklerine yönelik çözümler sunulurken, diğer yandan da nehir havzalarında gerekli eģgüdüm sağlanmalı ve Topluluk yönetmeliğinde ortaya konulan çevresel hedeflerin gerçekleģtirilmesi teģvik edilmelidir. Üye Devletler özellikle baģka bir Üye Devlette sel riskini belirgin ölçüde arttıracak eylemlerden, bu eylemler ilgili Üye Devletler arasında koordine edilmediği ve ortak bir çözüme ulaģılamadığı sürece kaçınmalıdır. hükmü yer almıģtır. Yine aynı yönergenin 17. Maddesinde 2000/60/EC sayılı Yönerge kapsamında nehir havza yönetimi planları ve iģbu Yönerge kapsamında sel risk yönetimi planları oluģturulması entegre nehir havzası yönetiminin unsurlarıdır. Bu nedenle, bu iki süreçte, 2000/60/EC sayılı Yönergenin çevreye iliģkin hedeflerine yönelik olarak ortak sinerji elde etmek ve ortak fayda sağlamak amacı ile müģterek potansiyelin kullanılması ve kaynakların verimli ve bilinçli bir Ģekilde kullanılmasının sağlanması ve aynı zamanda iģbu Yönerge ile 2000/60/EC sayılı Yönergenin muhatabı olan yetkili makamların ve yönetim birimlerinin farklı olabileceğinin göz önünde bulundurulması gerekmektedir. hükmü yer almıģtır. Yönergenin 22. Maddesinde ise ĠĢbu Yönerge temel haklara saygı göstermekte ve özellikle de Avrupa Birliği Temel Haklar ġartı ile tanınan ilkelere bağlı kalmaktadır. Yüksek düzeyde çevre korumasının Avrupa Birliği Temel Haklar ġartının 37. Maddesinde öngörülen sürdürülebilir kalkınma ilkesine uygun bir Ģekilde Topluluk politikalarına entegre edilmesini amaçlamaktadır. denmektedir. Sözkonusu yönergenin baģka maddelerinde de bu doğrultuda hükümler yer almaktadır. Türkiye Cumhuriyeti Avrupa Parlamentosunun ve Konseyinin kurucu üyelerindendir. Dolayısıya bu yönergede sözü edilen üye devletler statüsündedir.ancak bu yönergenin uygulanması konusunda ve özellikle de Bulgaristan ın sebep olduğu sel baskınlarında uygulanması konusunda ne Türkiye nin bir talebi olmuģtur ne de Avrupa Konseyi Türkiye nin kendi kurucu üyesi olduğunu hatırlamıģtır. Hal böyle olunca Meriç TaĢkınlarından kaynaklanan zararlar konusunda bütün bu mevzuatın uygulanması gerekir.baģka bir deyiģle Meriç TaĢkınlarından zarara uğrayan Türk uyruklu her hakiki veya tüzel kiģilik zararların tazmini için Avrupa Ġnsanhakları Mahkemesine baģvurma hakkına sahiptir. 29

30 8.Sonuç ve Öneriler Meriç sınıraģan ve sınıroluģturan nehir havzasında son yıllarda artan oranlarda ve sıklıkta meydana gelen taģkınlar nedeniyle ciddi sosyal ve ekonomik sorunlar yaģanmaktadır. Türkiye bu havzada mansap ülkesi konumundadır. Bu nedenle tarımsal ve yerleģim alanları sellerden en büyük zararı gören kıyıdaģ durumundadır. Meriç taģkınları Türkiye,Bulgaristan ve Yunanistanı etkilemektedir. Ancak nehirlerin Türkiye deki bölümleri çok kısa olduğu için Türkiye nin taģkın ikazı ve önlem almak için yeterli zamanı olmamaktadır. Bu nedenle de Türkiye taģkına karģı önlem için taģkın tahmini ve gerekli ikaz süresi konusunda Bulgaristan tarafından gelecek olan bilgilere doğrudan bağımlı kalmaktadır. Havzada memba ülkesi konumunda olan Bulgaristan la Havza da sıklığı ve Ģiddeti artan taģkın etkilerinin azaltılması için bilgi paylaģımını içeren iģbirliği projeleri ve sınıraki Suakacağı Barajı için anlaģmaya varılmıģtır. Meriç Havzasının alt havzasında topoğrafya oldukça düz olup taģkın önleme yapılarının inģaası için uygun değildir.bu nedenle Yunanistan ve Türkiye taģkınları baraj iģletmesi ve taģkın yönetimi ile önleme yerine taģkın zararlarının önlenebilmesi için bu bölgede nehir yatağı kenarlarına seddeler yapılmıģtır. Bulgaristandaki barajların suyu aģağıya bırakmasından yeterli taģkın depolama hacimlerinin olmadığı anlaģılmaktadır. Bu barajların planlanması esnasında baraj rezervuarında taģkın öteleme hacmi bırakılmadıysa daha sonra yapılacak iģletmelerle taģkının kontrollü olarak geçirilmesi zordur.bunun en temel önlemi taģkın dönemlerine barajların su seviyesinin düģürülerek girilmesidir. Ancak Bulgaristan ın 1990 lı yılların baģlarında pazar ekonomisine geçisi ile 1994 yılından sonra barajlardan iģletmesi ve hidroelektrik enerji üretimi kamudan özel sektöre 30

31 devredilmiģtir.özel sektör bu üretimi daha da arttırmak için rezervuarlardaki su seviyesini en yüksek seviyede tutmaktadır.bu durum ise rezervuara gelen taģkının baraj üzerinden aģmasını önlemek için kapakların ani açılmasıyla aģağıya büyük miktarda suyun bırakılmasına neden olmaktadır. Bu barajlarda taģkın öteleme hacmı yoktur.bu hacmin baraj projesinin revizyonu ile tesis edilmesi ise kamulaģtırma alanından baraj yükseltme inģaatına kadar mali bir yük getirir. Yapılan bilimsel araģtırmalar Bulgaristan daki barajların uygun bir iģletme ile taģkınların önlenmesinin mümkün olduğunu ortaya koymaktadır 14.Aynı araģtırmada baraj iģletmesinin hatalı yapılmasının yapay baraj taģkınları oluģturduğu belirlenmiģtir yılı taģkılarında Yunanistan tarafındaki zararın yaklaģık 100 milyon Euro, Türk tarafındakinin ise yaklaģık 100 milyon Euro,toplam zararın ise 200 milyon Euro olduğu tesbit edilmiģtir 15. Bu çalıģmada bu barajlarda taģkın önlemi için fergat edilmesi gereken elektrik enerjisi üretim bedeli ise Euro olarak hesaplanmıģtır. Yukarıda açıklanan nedenlerle bu barajların rezervuar hacimlerinin arttırılması ve/ veya uygun bir iģletme için Bulgaristan ile kapsamlı bir anlaģma yapılması gereklidir. Meriç Taşkınları son 13 yıldır dramatik bir Ģeklilde artmaktadır. Edirne'deki taģkınların önlenmesinde etkili olacağı uzun süredir konuģulan Suakacağı Barajı nın etkisi çok düģük düzeyde olup, ana konu Meriç ve Arda Nehirleri'nden gelen taģkınların önlenmesidir. Meriç Nehri sınıraģan ve taģkın yaratan bir nehir özelliğindendir. Bu nedenle Meriç Nehri taģkınlarının çözümü için havza ülkeleri arasındaki anlaģmalar çerçevesinde birbirini tamamlayan önlemlerin yer alacağı bir önlemler paketine ihtiyaç vardır. Meriç Nehri taģkınlarının kalıcı çözümü için öncelikle Meriç Nehir Yatağı'nın temizlenmesi ve ıslahı konusunda Bulgaristan, Yunanistan ve Türkiye arasında kolay uygulanabilir sürekliliği olan bir program için anlaģma yapılmalıdır. Meriç Arda ve Tunca Nehirleri'nin Edirne merkezi itibariyle drenaj havzalarının % 97 si Bulgaristan sınırları içerisindedir. Bu nedenle Bu nehirler üzerindeki barajlar Edirne deki toplam akımın 1000 m 3 /sn'yi geçmeyecek Ģekilde iģletilmesi için bir iģletme programı yapılmalıdır. Bulgaristandaki Meriç Nehri Barajları için yağıģ-akıģ iliģkisi ile birlikte hidrolojik koģulları ve enerji üretimi ekonomisini de dikkate alan bir taģkın öteleme programı belirlenmelidir. Bu program Meriç Nehri üzerindeki rezervuarların kombine bir Ģekilde iģletilerek hem taģkının kontrollü olarak mansaba bırakılması, hem de bu iģletmeden dolayı enerji üretim kaybının en az olmasını sağlayacak bir program olmalıdır. 14 Angelidis P,Kotsikas M,Kotsovinos N, managamennt of Upstream Dams and Flood Protection of the Transboundary River Evros/ Maritza Water Resource Management 2010 Springer pp A.g.e s:

32 Sonuç olarak sorunun etkili ve kalıcı cözümü için; Meriç Nehri'nin ıslahı, Arda Nehri üzerindeki Bulgaristan Barajları'nın yeni bir programla iģletilmesi ve/veya barajlara taģkın hacmi ilavesi için bir revizyona gidilmesi gerekecektir. Bunun mümkün olmaması durumunda en uygun yerde yeni bir taģkın öteleme barajı ya da yapay bir taģkın öteleme rezervuarı tesis edilerek taģkınların ötelenmesi gereklidir. Acil bir Ģekilde alınması gereken yukarıdaki tedbir ve önlemler, Bulgaristan ile bu konuda kapsamlı görüģmelere bir an önce baģlanmasını ve ilerleme kaydedilmesini gerekli kılmaktadır. Kaynaklar 1 Transboundary Rivers, Lakes and Groundwaters, UNECE, 2007, pp Kibaroğlu A., Klaphake A., Kramer A., Scheumann W., Carius A., Cooperations on Turkey s transboundary waters, Federal Ministry for Environment, Nature Conversation and Nuclear Safety, F+E, Project No: , October Transboundary Rivers, Lakes and Groundwaters, UNECE, 2007, pp Angelidis P., Kotsikas M., Kotsovinos N., Management of Upstream Dams and Flood Protection of the Transboundary River Evros/Maritza, 2010, Springer, pp Transboundary Rivers, Lakes and Groundwaters, UNECE, 2007, pp Transboundary Rivers, Lakes and Groundwaters, UNECE, 2007, pp Transboundary Rivers, Lakes and Groundwaters, UNECE, 2007, pp Samsunlu A., Derya Maktav D., KapıdaĢlı S., Transboundary Water Issues Between Greece-Bulgaria and Turkey: the Case of Meriç / Evros River, Devlet Su ĠĢleri Genel Müdürlüğü (DSĠ) Basın Bülteni, National Institute of Meteorology and Hydrology (NIMH), Plovdiv -Bulgaria, Köle M., Meriç Nehri Hidropolitiği, Hidropolitik ve Stratejik AraĢtırma Merkezi, Hacettepe Üniversitesi, Ankara, Kibaroğlu A., Klaphake A., Kramer A., Scheumann W., Carius A., Cooperations on Turkey s transboundary waters, Federal Ministry for Environment, Nature Conversation and Nuclear Safety, F+E, Project No: , October Artinyan E., Habets F., Noilhan J., Ledoux E., Dimitrov D., Martin E., Mogine P., Modelling the water budget and the riverflows of the Maritsa Basin in Bulgaria, 32