PEYZAJ ÇEVRE VE TARIM

Transkript

1 T.C. ANADOLU ÜN VERS TES YAYINI NO: 2282 AÇIKÖ RET M FAKÜLTES YAYINI NO: 1279 PEYZAJ ÇEVRE VE TARIM Yazarlar Yrd.Doç.Dr. Aysel USLU (Ünite 1) Prof.Dr. Murat Ertu rul YAZGAN (Ünite 2) Prof.Dr. Elmas ERDO AN (Ünite 3) Dr. Zuhal D LAVER (Ünite 4, 6) Prof.Dr. Elmas ERDO AN - Yrd.Doç.Dr. Aysel USLU (Ünite 5) Prof.Dr. M. Emin BARIfi (Ünite 7, 8) Editör Prof.Dr. Murat Ertu rul YAZGAN ANADOLU ÜN VERS TES

2 Bu kitab n bas m, yay m ve sat fl haklar Anadolu Üniversitesine aittir. Uzaktan Ö retim tekni ine uygun olarak haz rlanan bu kitab n bütün haklar sakl d r. lgili kurulufltan izin almadan kitab n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay t veya baflka flekillerde ço alt lamaz, bas lamaz ve da t lamaz. Copyright 2011 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN Ö RET M TASARIM B R M Genel Koordinatör Prof.Dr. Levend K l ç Genel Koordinatör Yard mc s Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Ö retim Tasar mc lar Yrd.Doç.Dr. Evrim Genç Kumtepe Ö r.gör.dr. Zekiye Rende Grafik Tasar m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö r.gör. Cemalettin Y ld z Ö r.gör. Nilgün Salur Ölçme De erlendirme Sorumlusu Ö r.gör. brahim Sar Grafikerler Ayflegül Dibek Ufuk Önce Hazal Y ld r m Kitap Koordinasyon Birimi Yrd.Doç.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Dizgi Aç kö retim Fakültesi Dizgi Ekibi Peyzaj Çevre ve Tar m ISBN Bask Bu kitap ANADOLU ÜN VERS TES Web-Ofset Tesislerinde adet bas lm flt r. ESK fieh R, Eylül 2011

3 çindekiler iii çindekiler Önsöz... vii Çevre Nedir?... 2 ÇEVRE NED R?... 3 Çevresel De erler... 5 Do al Çevreler... 5 Hava... 6 Su... 6 Toprak... 6 Kültürel Çevreler... 6 Do al ve Kültürel Çevreler... 7 ÇEVRE FAKTÖRLER... 7 Abiyotik Faktörler... 7 Biyotik Faktörler... 7 ÇEVRE SORUNLARI VE NEDENLER... 7 Çevre Sorunlar Nerelerde Görülmektedir?... 9 Flora ve Fauna Üzerine Etkiler ve Biyolojik Çeflitlilik... 9 Hava Kirlili i Sera Etkisi ve Küresel Is nma Asit Ya murlar ve Etkileri Su Kirlili i ve Nedenleri Toprak Kirlili i ve Erozyon ÇEVRE SORUNLARI Ç N ÖNLEMLER Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Peyzaj Nedir? PEYZAJ NED R? Peyzaj n Tan m Peyzaj Tipleri Do al Peyzaj Kültürel Peyzaj PEYZAJ M MARLI I Peyzaj Mimarl n n Tan m ve Konular Peyzaj Mimarl n n Tarihi Geliflimi Peyzaj Mimarl n n Di er Bilim Dallar ile liflkisi Sanat n ve Sanatla lgilenmenin De eri Sanat n Tan m Bafll ca Sanat Alanlar PEYZAJ VE EKOLOJ Ekolojinin Tan m ve Önemi Peyzaj Ekolojisi Peyzaj Ekolojisinin Konusu Ekolojik Planlama Özet ÜN TE 2. ÜN TE

4 iv çindekiler Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar ÜN TE 4. ÜN TE Kültürel Peyzajlar KÜLTÜREL PEYZAJLAR ÇEVRE VE KÜLTÜREL PEYZAJLAR Kültürel Peyzaj Kapsam nda Çevre Kültürel Peyzaj ve S n fland r lmas NPS /Amerikan Milli Park Servisi) Taraf ndan Yap lan Kültürel Peyzaj S n flamalar UNESCO Taraf ndan Yap lan Kültürel Peyzaj S n flamalar DO AL S T KIRSAL S T KIRSAL PEYZAJLAR TARIMSAL PEYZAJLAR KÜLTÜREL PEYZAJLAR VE KORUMA SORUNLARI Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Peyzaj ve Tar m EKOLOJ K TARIM Ekolojik Tar m Nedir? Dünya da Ekolojik Tar m Türkiye de Ekolojik Tar m Ekolojik Tar mda Kontrol ve Sertifikasyon Bitkisel Üretimde Ekolojik Tar m Hayvansal Üretimde Ekolojik Tar m PERMAKÜLTÜR Permakültürün Etik lkeleri Permakültürün Tasar m lkeleri Permakültür Arazi Tasar m nda Zonlar M nt ka: Ev M nt ka: Bahçe M nt ka: Meyvelik M nt ka: Çiftlik M nt ka: Gözetimli Orman M nt ka: Yaban EKOTUR ZM Sürdürülebilirlik ve Sürdürülebilir Turizm Ekoturizm Kavram Ekoturizmin Amaçlar ve lkeleri Ekoturist Ekoturizm Çeflitleri Özet Kendimizi S nayal m

5 çindekiler v Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Sürdürülebilir Peyzaj Düzenleme SÜRDÜRÜLEB L R PEYZAJ DÜZENLEME Sürdürülebilir Mimarl k EKOLOJ K YERLEfiMELER Eko Köyler ENERJ ETK N PEYZAJ DÜZENLEME SU ETK N PEYZAJ DÜZENLEME DO AL B TK ÖRTÜSÜNDEN YARARLANMA Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Peyzaj Mimarl nda Bitki Materyali B TK MATERYAL Peyzaj Mimarl Çal flmalar nda Bitki Materyalinin Kullan m Bitkilerin Birbirleriyle liflkileri Bitkilerin Çevreleri le liflkileri Bitki Materyalinin S n fland r lmas D fl Mekan Bitkileri ç Mekan (Saks -Salon) Bitkileri Kesme Çiçekler Peyzaj Mimarl nda Bitki Kullan m Alanlar PEYZAJ M MARLI I VE DO AL B TK ÖRTÜSÜ Do al Bitki Örtüsünün Korunmas Türkiye de Peyzaj Mimarl Çal flmalar nda Do al Bitki Örtüsü Örneklerinden Yararlan lmas PEYZAJ M MARLI I VE EGZOT K B TK LER PEYZAJ M MARLI I VE B TK YET fit R C L Süs Bitkileri Üretiminin Dünyadaki Durumu Süs Bitkileri Üretiminin Türkiye deki Durumu Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Tar msal Çevre Kirlili i ve Peyzaja Etkileri TARIM, ÇEVRE VE ÇEVRE K RL L Çevre Nedir? Çevre Kirlili i Nedir? TARIM VE ÇEVRE L fik LER TÜRK YE DE TARIMIN ÇEVRESEL ETK LER Su Kaynaklar Üzerine Etkileri Toprak Kaynaklar Üzerine Etkileri ÜN TE 6. ÜN TE 7. ÜN TE

6 vi çindekiler Biyolojik Çeflitlilik Üzerine Etkileri klim De iflikli i Üzerine Etkileri Tar m Topraklar n n Hatal Kullan m Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar ÜN TE Peyzaj Mimarl nda Bitki Materyalinin Kullan m lke ve Yöntemleri B TK MATERYAL (A AÇ, A AÇCIK, ÇALI VE YER ÖRTÜCÜLER) Bitkisel Malzemeyi Kullanma Esaslar Bitkisel Malzemede Ölçü Özelli i Bitkisel Malzemede Form Özelli i Bitkisel Malzemede Doku Özelli i Bitkisel Malzemede Renk Özelli i B TK LER N ÇEVRE KOfiULLARINA GÖRE KULLANIM LKELER Gölge Ortamlarda Geliflebilen A aç ve Çal lar Fazla Nemli Ortamlarda Geliflebilen A aç ve Çal lar Kurak Ortamlarda Geliflebilen A aç ve Çal lar Denize Yak n Alanlarda Geliflebilen A aç ve Çal lar S ca a Dayan kl A aç ve Çal lar Kent Koflullar na Dayan kl A aç ve Çal lar Kent çi Yollar çin Uygun A aç ve Çal lar B TK D K M YÖNTEMLER VE TEKN KLER Toprak Koflullar Fidan Materyalinin Seçimi Dikim Öncesi Haz rl klar Fidan Nakli Dikim Zaman Dikim Yöntemleri BÜYÜK A AÇLARIN TRANSPLANTASYONU BAHÇE Ç ÇEKLER N N TANIMI VE SINIFLANDIRILMASI Çok Y ll k Çiçekler Tek Y ll k (Mevsimlik) Çiçekler Bahçe Çiçekleri çin Toprak Haz rl Çimlendirme Ortamlar n n Sterilizasyonu Tohum Ekimi ve Çimlenme Fidelerin fiafl rt lmas ve Çiçek Parterlerine Fide Dikimi Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Sözlük Dizin

7 Önsöz vii Önsöz Günümüzde Türkçe karfl l n bulamad m z peyzaj, Frans zca da çevrenin tüm görünümü veya manzara anlam na gelen bir sözcüktür. Peyzaj, bulundu umuz herhangi bir yerde bizi çevreleyen fleylerin tümüdür. Daha genifl bir tan mlamayla, cans z ve canl biyolojik malzeme ile çevre ve mekan düzenleme bilim ve sanat d r. Bilimdir, zira planlama, tasar m ve uygulama çal flmalar nda jeoloji, hidroloji, jeomorfoloji, toprak bilimi, klimatoloji, dendroloji vb. bilimlerden yararlanmak zorunda oldu u için bilim; mimarl k, resim ve heykel sanat gibi sanatlardan yararland için de plastik bir sanatt r. Bütün bunlar n yan s ra peyzaj, toplumlar n örf ve adetlerini, yasalar n n yan s ra kültürlerinin tüm sosyal desenini de kapsar. Peyzaj, do a ile insan ve onun kültürünün de iflen oranlarda bir araya gelmifl ifllemlerinin bir ürünü olarak ortaya ç kar. Gerçekten iklim ve toprak koflullar n n hemen hemen ayn oldu u yerkürenin farkl bölgelerinde, onu kullanan insanlar n kültür düzeyleri, gelenekleri, sosyal ve ekonomik koflullar birbirine tamamen z t peyzajlar ortaya koyabilir. Örne in; birisi endüstri kullan mlar n n hakim oldu u bir yerleflme alan iken, di eri tamamen tar msal kullan fla yönelik yerleflim alan olabilir. nsan n ve toplumun içinde yaflad mekan ve çevrenin düzenlenmesi, özellikle ülke, flehir ve bölge planlanmas konular için flehir ve bölge planc lar yla mimar ve mühendislere, bunlar n yan s ra peyzaj mimarlar na önemli görevler düflmektedir. Çevre ve mekan düzenleme bilim ve sanat olarak tan mlanan peyzaj mimarl kendili inden ve kolay ö renilecek bir konu de ildir, ayr bir ö retimi ve e itimi gerektirir, bunun yan s ra özel yetenekle kavranabilecek özel bir meslek koludur. Bu kitab n, gelecekte peyzaj mimarl n meslek edinmek isteyecek ve lisans düzeyinde e itimini sürdürecek olan ö rencilerimiz için yararl olmas dile iyle. Editör Prof.Dr. Murat Ertu rul Yazgan

8 1PEYZAJ ÇEVRE VE TARIM Amaçlar m z Bu üniteyi tamamlad ktan sonra; Çevre kavram n tan mlayabilecek, Çevreyi oluflturan etmenleri, çevresel de erler kavram n aç klayabilecek, Çevre faktörlerini s n fland rabilecek, Çevre kirlenmesinin nedenleri ve sonuçlar aras ndaki iliflkiyi aç klayabilecek, Tar m gibi insan aktiviteleri ile çevre sorunlar aras ndaki iliflkileri aç klayabilecek, Çevre sorunlar n n önlenmesi için yap lmas gerekenleri ifade edebileceksiniz. Anahtar Kavramlar Çevre Çevre faktörleri Biyotik faktörler Abiyotik faktörler Çevre kaynaklar Çevre sorunlar Hava kirlili i Su kirlili i Toprak kirlili i Fauna ve flora Biyolojik çeflitlilik çindekiler Peyzaj Çevre ve Tar m Çevre Nedir? ÇEVRE NED R? ÇEVRE FAKTÖRLER ÇEVRE SORUNLARI VE NEDENLER ÇEVRE SORUNLARI Ç N ÖNLEMLER

9 Çevre Nedir? ÇEVRE NED R? Günlük konuflmada çevre kelimesi s kl kla kullan l r ve farkl alanlarda, farkl anlamlar içerebilir. Örne in, ayn konu ile ilgilenen kimselerin bulundu u topluluk için sanat çevresi ya da siyaset çevresi ifadeleri kullan l rken, çevresi oldukça genifltir denildi inde tan d çok anlam tafl r. Yine kentlerin çevresi denildi inde, kentin etraf, yak n gibi anlam verir. Bu aç lardan bak ld nda çevre kavram oldukça genifl bir kapsamda alg lanabilir. Toplumsal bir varl k olan insan n içinde bulundu u aile, komfluluk iliflkileri, e itim, çal flma koflullar onun toplumsal çevresini oluflturur. Ayr ca insan n içinde yaflad, y llar içinde oluflan bilgi ve deneyimlerle oluflturdu u kentler, köy gibi yerleflim alanlar ise yapay fiziki çevresi olarak alg lanabilir. Daha genifl kapsam ile çevre, sosyal ve kültürel çevre ile birlikte fiziki çevreyi de kapsar. nsan etkileyen en önemli etmen çevre midir? Peki ya insan içinde bulundu u çevreden etkilendi i gibi çevresini de etkileyebilir mi? Tüm bu sorular n yan t çevrenin bileflenleri ile aç klanabilir. Her canl çevresindeki di- er canl lar ve cans z varl klar ile etkileflim içindedir. Çevreyi oluflturan bileflenler, fiziki koflullar (hava, su gibi) ile sosyal ve kültürel çevreyi kapsar. Çevre kavram nda insan ö esi öne ç kmaktad r. Ancak çevre kavramlar nda insan ögesinin öncelik almas, merkez olarak insan n de erlendirilmesi kimi zaman tart fl lan bir konu olmufltur. nsan n da do al çevrenin bir parças oldu u sav ile çevre tan mlan rken, tüm canl lar ve cans z elemanlar kapsayacak biçimde yap lmaktad r. Ekoloji, do a kavramlar n da içerecek biçimde çevre kavram ise, insanla birlikte di er canl lar (bitki, hayvan ve gözle görülmeyen organizmalar dahil) da lar, denizler, hava, toprak gibi tüm do al, insan ve kültürel geçmifli ile biçimlenen k rsal ve kentsel yerleflimler, endüstri alanlar gibi ortamlar da kapsar. Bir baflka ifade ile, çevre, organizman n var oldu u ortam ya da flartlard r. Fiziki çevre içinde yer alan bitki ve hayvan topluluklar, hava, su, toprak gibi koflullar da do al çevreyi oluflturur. Daha sonraki bölümlerde çevresel bir eleman olarak insan n di er çevre bileflenleri üzerindeki etkileri ile oluflan çevre sorunlar n inceledi- imiz de insan ve çevre iliflkisi daha da iyi anlayacaks n z. Farkl bilim alanlar nda pek çok çevre tan m yap lmaktad r. Toplum bilimcileri, çevreyi insanlar n ortak varl n oluflturan de erler bütünü olarak tan mlar. Çevre bileflenleri olarak adland r lan bu de erlerin her biri yaflamsal ve toplumsal olarak vazgeçilmez niteliktedir. Deniz, göl ya da hava gibi yaflam ortamlar, bitki, hayvan topluluklar, insan n tarih boyunca oluflturdu u kentler, köyler, birer çevresel de erdir.

10 4 Peyzaj Çevre ve Tar m Çevre, insan n ve di er canl lar n yaflamlar boyunca iliflkilerini sürdürdükleri ve karfl l kl olarak etkileflim içinde bulunduklar fiziki, biyolojik, sosyal, ekonomik ve kültürel bir ortam ifade eder. Çevre, insan etkinlikleri ve canl varl klar üzerinde hemen ya da uzunca bir süre içinde dolayl ya da dolays z bir etkide bulunabilecek fiziksel, kimyasal, biyolojik ve toplumsal etkenlerin belirli bir zamandaki toplam d r. Çevre, insan bitki hayvanlarla birlikte canl varl klar, cans z varl klar canl varl klar n eylemlerini etkileyen ya da etkileyebilecek fiziksel, kimyasal, biyolojik ve toplumsal tüm etkenleri içerir. Ayr ca, tüm bu etmenleri belirli bir zaman boyutu çevre kavram n n içeri ini tamamlamaktad r. Çevre, canl ve cans z varl klar n karfl l kl etkileflimlerinin bütünü olarak tan mlan r. Çevrenin canl (biyotik) ö eleri nüfus türleri, bitki örtüsü, hayvan toplulu u ve mikroorganizmalard r. Cans z (abiyotik) ö eler ise, iklim, hava, su ve yeryüzü yap s d r. Çevre, ya da fiziksel çevre, insan da içeren do al, kültürel, tarihi, sosyal, yapay ö eleri içinde bar nd ran ve bu olgular n birbirleri ile sürekli ve de iflken bir etkileflime u rad, biçim içerik ve kapsam insan ya da insandan ba ms z olarak geliflen, günlük yaflam n gerek ve amaçlar ile toplumsal de erlere uygun olarak de- iflen dinamik ve sürekli bir olgudur. Çevre, do al, yapay ve sosyal faktörlerin birbirleriyle bir arada ve belirgin bir etkileflim sistemi içerisinde bulunduklar bir ortamd r. Bu nedenle, canl lar n yaflamas n ve geliflmesi için çevrenin fiziksel, kimyasal ve biyolojik faktörlerinin bütünlü ünün sa lanmas gereklidir. Çevre için yap lan pek çok tan m vard r. Toplum bilimcilerine göre çevre çok genel anlam yla, insanlar n bir arada yaflamas n n sonucu olarak oluflan insan kümesini yani toplumu dolayl veya dolays z olarak etkileyen flartlar bütünüdür. nsanlar n ve di er canl lar n yaflama ortam n oluflturan hava, toprak ile birlikte denizler, göller, akarsular, batakl klar, kumsallar, ormanlar, tar m alanlar, dalyanlar, k rlar, da lar korunmas gerekli çevreyi oluflturan alanlard r. Bu alanlar tüm canl - lar n üreme ve beslenme ortamlar n oluflturur. Çevre canl ve cans z her fleyi kapsamakta, biyofiziksel, sosyal ve kültürel unsurlar içermektedir. Bunlardan birincisi insan n biyolojik ve fiziksel yan n, ikincisi ise insan n ekonomik, politik ve entelektüel aktivitelerini kapsamaktad r. Bu iki unsur birbirleriyle iliflkili ve birbirinin ayr lmaz parças d r. Dolay s ile insan çevresinden etkilendi i gibi çevresini de büyük oranda etkileyebilmektedir. Bir baflka çevre tan m nda, çevre kimi evrensel de erlerin bütünüdür. Bitki ve hayvan topluluklar, cans z varl klar, insan n tarih boyunca yaratt uygarl klar ve bunlar n ürünleri tüm insanl n ortak varl d r. Sonuçta çevreyi; canl lar n tüm sosyal, fiziksel, kimyasal ve biyolojik ifllevlerini sürdürdükleri, insanlar n ve di er canl lar n yaflamlar boyunca karfl l kl olarak etkileflim içinde bulunduklar fiziki, biyolojik, sosyal, ekonomik ve kültürel ortam olarak özetleyebiliriz. Sa l kl bir yaflam n sürdürülmesi ancak, sa l kl bir çevre ile mümkündür. Bir iliflkiler sistemi olan çevrenin bozulmas ve çevre sorunlar n n ortaya ç kmas, genellikle insan kaynakl etkenlerin do al dengeleri bozmas yla bafllam flt r. nsan n çevresiyle oluflturdu u do al dengeyi meydana getiren zincirin halkalar nda meydana gelen kopmalar, zincirin tümünü etkileyip, bu dengenin bozulmas na neden olmakta ve çevre sorunlar n oluflturmaktad r.

11 1. Ünite - Çevre Nedir? 5 Nüfusun kentsel ve k rsal bölgeler aras ndaki da l mda çevre koflullar n etkilemektedir. Hava, su ve toprak kirlili i ile ilk kez nüfusun yo un oldu u kentlerde ve endüstri merkezlerinde karfl laflm fl ve bu kirlili in h zla dünyada yay lmas çevrenin bozulmas na neden olmufltur. Do al çevrenin tahribi, bir süre sonra insanlar n beslenme, enerji ve ham madde gibi gereksinimleri do al kaynaklar tehdit etmeye bafllam fl ve çevre kayg s tafl madan yürütülen sanayileflmenin çevreyi yok etti i anlafl lm flt r. Kalk nma ve rahat bir yaflam elbette her insan n hakk d r. Ancak rahat ve konforlu bir yaflam kadar yaflam n süreklili ini sa lamak için olumsuz sonuçlar en aza indirmek için bireysel ve toplumsal olarak herkesin de yapmas gereken sorumluluklar vard r. Çevre kavram n n belki de en ilginç özelli i, herhangi bir idari ya da siyasi s - n rlar içinde kalmad d r. Çevreyi oluflturan hava, deniz, göl ya da akarsular, kufllar, bal klar her zaman belirli bir siyasi s n r içinde de ildir. Dünyan n herhangi bir co rafyas nda çevre faktörlerinde görülen bir sorun tüm evreni etkileyebilmektedir. Bu nedenle, çevre kavram evrensel ve genifl bir kapsam içinde düflünülmelidir. Çevre, bu aç dan uluslararas d r. Çevreyi oluflturan su, hava, toprak gibi fiziksel etmenler ile kufllar,bal klar gibi varl klardan oluflan canl etmenler bir ülkenin ya da idari bir s n ra ba l olmaks z n nitelik de ifltirebilir. Bu aç dan kirlilik de s - n r tan mamaktad r. Çevre tan mlar, önceleri dar tan mlarla ortam, bulunulan yerin çevresi ya da insan yaflam n etkileyen do al ve yapay ö elerin tümü olarak yap lm flt r. Oysa de iflen ça m zda çevre, insan ve di er canl lar etkileyen, etkilenen tüm canl ve cans z unsurlarla birlikte bir zaman boyutunu da kapsayan kavram olarak geniflletilmektedir say l Çevre yasas da çevreyi canl lar n yaflamlar boyunca iliflkilerini sürdürdükleri ve karfl l kl olarak etkileflim içinde bulunduklar biyolojik, fiziksel, sosyal, ekonomik ve kültürel ortam olarak tan mlamaktad r. Çevre tan mlar n n farkl olmas n n nedeni, çevre kavram n n ne kadar kapsaml oldu unu göstermektedir. nsan merkezli, farkl disiplinlerden de erlendirildiklerinde çevrenin canl ve cans z varl klar etkiledi i gibi etkilenebilen, zaman boyutu ile de ele al nmas gereken bir kavram oldu u unutulmamal d r. Çevresel De erler Çevreyi oluflturan do al, kültürel, tarihi, estetik, görsel ve benzeri ö e ve özelliklerin tümü çevresel de erleri oluflturur. Belirli de erler tafl yan çevreler, do al çevreler, kültürel çevreler, do al ve kültürel çevreler olarak grupland r labilir. Do al Çevreler nsan etkisi olmaks z n oluflmufl, yer ald yörenin ya da bölgenin ekolojik koflullar na uygun olarak geliflmifl, do al dengenin korundu u, özgün do al de erlere sahip çevrelerdir. Bu tür çevrelerde fauna, flora, su varl, yaban yaflam, topo rafya, hava, toprak, morfolojik yap gibi do al özellikler söz konusudur. Baz ender özellikteki sulak alanlar, orman alanlar, jeolojik oluflumlar (Kapadokya, Pamukkale, Yedi Göller, Ihlara vadisi, Damlatafl Ma aras ) do al çevre örnekleridir. Fauna: S n rland r lm fl belli bir bölgede ya da dönemdeki hayvan toplulu unu verilen isimdir. Örne in baz hayvanlar belli bir alana mevsimlik gelirle ve bu gibi durumlara da yaz faunas, güz faunas olarak adland r l r. Fauna, ekosistemde bulunan hayvanlar n bütünüdür. Flora ise belirli zamanda, belirli bir yerde veya co rafi bölgelerde yetiflen çeflitli taksonomik s n ftaki bütün bitkilere verilen isimdir. Flora, belirli bir ekosistemde bulunan bitkilerin tümüdür. Türkiye floras, Akdeniz Floras v. b. olarak ifade edilir.

12 6 Peyzaj Çevre ve Tar m Hava Hava, canl lar n yaflam n sürdürebilmesi için gerekli olan solunum, sindirim, fotosentez gibi yaflamsal aktiviteler için temel ortamd r. Havada, atmosferik koflullara göre de iflen oranda su buhar ve farkl oranlarda gazlar bulunmaktad r. Hava, insan ve canl lar n yaflamlar için hayati öneme sahiptir. Yerküreyi saran gaz kütlesine atmosfer ad verilmektedir. Atmosferdeki hava tabakas n n kal nl 150 km. dir. Bunun sadece 5 km.si canl lar n yaflamas na elverifllidir. Havada yaklafl k olarak azot (%78), oksijen (%21), karbondioksit ve asal gazlar (%1) farkl oranlada bulunur. Havada bulunan gazlar üç grupta toplanabilir. Bunlar; Havada sürekli olarak bulunan ve oranlar de iflmeyen gazlar (azot, oksijen ve di er asal gazlar), Havada sürekli olarak bulunan ve miktarlar azal p ço alan gazlar ( karbondioksit, su buhar ve ozon), Havada her zaman bulunmayan gazlar (kirleticiler)d r. Su Su, do al çevre de eri olarak tüm canl lar n yaflamas için gereklidir. Dünyan n 3/4 ü sularla kapl d r. Yerüstü (göller, denizler, akarsular) ya da yer alt su kaynaklar n n çeflitli nedenlerle niteli inin bozulmas, azalmas önemli sorunlara neden olmaktad r. Örne in tar msal alanlar sulama amaçl yap lan göletler, enerji ya da tar msal amaçl tesis edilen barajlar akarsuyun ulaflt yerüstü su kaynaklar na tafl d suyu azaltmakta veya de iflik at klarla kirletmektedir. Toprak Toprak, tar msal aktiviteler, sanayi ve yerleflimler için vazgeçilmez unsurdur. Topra n fiziksel, kimyasal, biyolojik ve jeolojik yap s n n bozulmas na toprak kirlili i denir. Toprak yeryüzünün d fl n kaplayan, kayalar n ve organik maddelerin türlü ayr flma ürünlerinin kar fl m ndan meydana gelen, içerisinde ve üzerinde genifl bir canl lar alemi bar nd ran, bitkilere durak yeri ve besin kayna olan, belirli oranlarda su ve hava içeren bir maddedir. Toprak kirlili i nedenleri, yanl fl tar m teknikleri, yanl fl ve fazla gübre ile tar msal mücadele ilaçlar n kullanma at k ya da zehirli tehlikeli maddeleri topra a b - rakma sonucu ortaya ç kmaktad r. Kültürel Çevreler Kültürel çevreler, insan müdahale ve katk s ile biçimlenmifl, bir yörenin sosyal, ekonomik, kültürel ve yöresel özelliklerini tafl yan, belli amaçlar için oluflturulmufl, bir çok ifllevin gerçeklefltirildi i birimlerin birbiri ile hiyerarflik bir düzende bütünleflti i çevrelerdir. Kültürel çevreler, kimi zaman eski kültür ve birikimlerin bir yans mas olarak kendine özgü nitelik ve özelliklere sahip alanlar olarak ortaya ç karmaktad rlar. Eski uygarl klar n kal tlar olarak antik/arkeolojik sitler, dönem özellikleri ve estetik de er tafl yan tarihi sit alanlar, kentsel ya da k rsal yerleflimler birer kültürel çevre örnekleridir. Tar msal yerleflimler, tar m alanlar, k rsal ya da kentsel yerleflimler de insan eli ile oluflturulan binlerce y ll k deneyimlerle oluflturulan uygarl klar kültürel çevrelere örnektir.

13 1. Ünite - Çevre Nedir? 7 Do al ve Kültürel Çevreler Do al, tarihi ve kültürel de erleri bünyesinde bar nd ran ve bu de erlerin bütünleflti i, bir arada doku oluflturdu u çevrelerdir. çerdi i do al oluflumlar ve kültürel varl klar ile Kapadokya bölgesi ayn zamanda do al ve kültürel çevre olarak örnektir. ÇEVRE FAKTÖRLER Canl varl klar n yaflamlar n n en az bir döneminde onlar etkileyen fiziksel, kimyasal veya biyolojik çevre elemanlar n n her birine çevre faktörü veya ekolojik faktör denir. Bütün organizmalar, bulundu u çevrenin çok de iflik nitelikte olan biyotik ve abiyotik faktörlerden etkilenirler. Canl varl klar do rudan veya dolayl olarak etkileyen ortam n her eleman na ekolojik faktör veya çevresel faktör denir. Biyotik faktörler (bitki, hayvan, insan, mikroorganizmalar) olmak üzere dörde ayr l r. Abiyotik Faktörler Cans z çevrenin tüm fiziksel ve kimyasal faktörlerini kapsar. Abiyotik faktörler de, canl varl klarla karfl l kl etkileflim içindedirler. Abiyotik çevre faktörleri genel olarak üç grupta toplan rlar. Bunlar; 1. klim özelliklerini ifade eden klimatik faktörler ( fl k, s cakl k, bas nç, rüzgâr, nem ve ya fl), 2. Topografik yap özelliklerinden kaynaklanan fizyografik faktörler (enlem, boylam, yükselti, bak, yeryüzü flekli vb.), 3. Toprakla ilgili faktörleri ifade eden, edafik faktörler (su durumu, topra n besin durumu, tuzluluk gibi toprak özellikleri)dir. Biyotik Faktörler Canl çevreyi oluflturan bitki, hayvan, mikroorganizma ve insanlar biyotik faktör olarak tan mlan r. Herhangi bir yaflam mekan nda biyotik çevreyi oluflturan canl varl klar yap, ifllev ve fizyolojik özellikleri bak m ndan çeflitlilik gösterir. Canl lar aras ndaki özellikle beslenme ile ilgili farkl l klar, ekosistem ve ekosistemdeki süreçler aç s ndan önemlidir. Çünkü besin; üreme, yaflam süresi, geliflme h z ve ölüm gibi canl lar n temel yaflamsal süreçleri üzerinde büyük etkiye sahiptir. Edafik Faktörler: Toprak ve toprakla ilgili özelliklerin oluflturdu u faktörlere denir. Toprak su, hava, organik, inorganik maddeler içerir. Topra n inorganik bölümünün kayna n yeryüzüne ç km fl ve ayr flt rma faktörlerinin etkisine maruz kalm fl kayaçlar oluflturur. Bitki, hayvan ve mikroorganizmalar n ölü art klar topraktaki organik maddenin kayna d r. ÇEVRE SORUNLARI VE NEDENLER Canl ve cans z varl klar n birbirleri ve çevreleri ile iliflkilerinin do al ortamda birbirlerine zarar vermeyecek biçimde kalmas ekolojik denge, di er bir ifade ile do al denge olarak tan mlan r. Do al çevrenin y prat lmas, bozulmas, kirletilmesi ile ekolojik dengenin bozulmas, insan dahil pek çok canl n n yaflamlar n da tehlikeye atan baz sonuçlar ya da daha do ru bir ifade ile çevre sorunlar n gündeme getirir. Çevre sorunlar insanlar n her türlü faaliyetleri sonucu havada suda ve toprakta meydana gelen olumsuz geliflmelerle do al dengenin bozulmas d r. Hava, su ve topra n zamanla niteli inin bozularak yaflan l rl n yitirmesi, yaflam ortamlar de iflti i ya da insan gereksinimleri u runa afl r tüketildi i için bitki ve hayvan topluluklar n n yok olmaya yüz tutmas, insan n ortak kültür miras n n bir parças olan tarihi çevreyi oluflturan ö elerin düflüncesizce tüketilmesi çevresel de erlerin yitirilmesinin göstergeleri aras ndad r.

14 8 Peyzaj Çevre ve Tar m Ekolojik Ayak zi: nsan n ya da toplumlar n, kurumlar n, kentlerin bar nma, beslenme, ulafl m, enerji gibi gereksinimlerinin karfl lanabilmesi için kulland do al kaynaklar nedeni ile, do a üzerinde oluflturdu u varsay lan etkiyi, izi ifade eder. Daha büyük evlerde yaflayan, daha çok ulafl m araçlar kullanan ya da beslenme al flkanl klar nda daha fazla ithal g da kullananlar n ekolojik ayak izlerinin büyük oldu u söylenebilir. Buna göre, zengin ülkelerin ya da daha fazla tüketen kifli ve kurumlar n ekolojik ayak izleri de büyük olacak, do a üzerinde yaratt klar etkide fazla olacakt r anlam tafl r. nsano lu varoluflundan bu yana çevresindeki do al kaynaklardan kendi amaçlar do rultusunda yararlanmaya ve do a üzerinde tüketici bir tutumla egemenlik kurmaya çal flm flt r. Dünyada özellikle II. Dünya Savafl ndan sonra h zlanan nüfus art fl çevre sorunlar için önemli bir h zland r c etmen olmufltur. Artan nüfusa paralel olarak bar nma, beslenme gereksinimleri ile do al kaynaklar üzerine olan bask da artm flt r. Bu taleplerin karfl lanmas için çevre ve çevre koruma düflüncesi önceleri romantik kayg lar olarak alg lanarak çevre konusu çok da ciddi olarak ele al nmam fl, ekonomik ve siyasi kayg larla çevre üzerinde büyüme politikalar tercih edilmifltir. Ancak, do al kaynaklar üzerine olan bu büyüme politikalar ve taleplerin karfl lanmas için yap lan bask lar tehdit haline gelmifl, do al kaynaklar n tükenmesi, habitatlar n kayb, pek çok türün yok olmas gerçe i ile karfl - laflan ülkeler sorunun romantizmden öte bir var olma ve gelecek konusu oldu- unun bilincine varm flt r. nsan faaliyetlerinin yo unlu unun, do al çevrenin kendini yenileme kapasitesinin üstüne ç kmas yla beraber çevre sorunlar n n ciddiyeti alg lanmaya bafllam fl ve önlem alma çabalar da artm flt r Nüfus art fl n n sonucu olarak k rdan kente göçler, düzensiz kentleflme, artan tar msal ve endüstriyel üretim gibi etkilerle do an n ekolojik tafl ma kapasitesi afl lm fl, insanl n gereksinimlerini karfl lamak için do al kaynaklar üzerine olan ve ekolojik ayak izi olarak tan mlanan etkileri dünyan n tafl yabilece i düzeyin üstüne ç kmas ile çevre sorunlar oluflmaktad r. H zla artan Dünya nüfusu, plans z endüstrileflme ve sa l ks z kentleflme, nükleer denemeler, bölgesel savafllar, verimi artt rmak için kullan lan tar m ilaçlar, yapay gübreler ve kimyasal baz maddeler giderek çevreyi kirletmektedir. Artan nüfusun gereksinimlerini karfl lamak amac yla ne pahas na olursa olsun üretim anlay fl, zamanla yerini Çevre Bilincine b rakmaya bafllam flt r. Kaynaklar n s n rs z olmad, planl ve etkin bir biçimde koruyarak kullan lmas gereklili i gündeme gelmifltir. Modern ça, insan yaflam n kolaylaflt ran ve h zland ran pek çok kayna a an nda eriflimi sa layan teknolojik olanaklar ve ilerlemeler ça d r. Ancak bunun yan s ra, insano lu pek çok problem de (hastal klar, kirlilik gibi) yüz yüze gelmek zorunda kalm flt r. H zl nüfus art fl, buna ba l olarak beslenme, enerji, e itim, çarp k kentleflme, sa l ks z sanayileflme, azalan hatta yok olan canl türleri, artan kirlilik ve iklim de- ifliklikleri dünyan n en önemli çevre sorunlar n oluflturmaktad r. Do an n temel fiziksel unsurlar olan hava, toprak ve su üzerinde zararl etkilerin oluflmas ile ortaya ç kan ve canl lar n yaflamsal faaliyetlerini olumsuz yönde etkileyen çevre sorunlar n n tümü çevre kirlili ini meydana getirmektedir. Asl nda do ay kirleten ve ekolojik dengeyi bozan bafll ca etken insan unsurudur. Do al sürecinde kendi kendini temizleme özelli i olan do a, insanlar n çeflitli faaliyetleri sonucu afl r olarak kirlenmekte ve bu özelli ini yerine getirememektedir. Bafll ca çevre sorunlar n ve kaynaklar flu flekilde özetleyebiliriz; Dünya nüfusunun h zla artmas ve buna paralel olarak kentleflme h z n n artmas çevre sorunlar n n bafll ca nedeni yani temel kayna d r. Nüfusun artmas demek, artan oranda bar nma, g da ve enerji gereksinimi demektir. Artan nüfusun talebini karfl layacak enerji, su, kömür, g da gibi malzemelere duyulan gereksinim artmas ile do al kaynaklar tüketme oran n da artmaktad r. Ormanlar n tahribi, yang nlar ve erozyon, Afl r otlatma ve do al bitki örtüsünün tahribi,

15 1. Ünite - Çevre Nedir? 9 Konutlardaki ve iflyerlerindeki s nmadan kaynaklanan (özellikle kalitesiz kömür kullan m vb.) hava kirlili i, Gürültü kirlili i, Kanalizasyon sular n n ar t lmaks z n al c ortamlara verilmesi ve sulamada kullan lmas, Sulak alanlar n ve göllerin kurutulmas, Arazilerin yanl fl kullan m, Kaçak avlanma, Televizyon, bilgisayar ve röntgen, tomografi vb. t bbi araçlar n yayg nlaflmas ile meydana gelen radyasyon, Radyoaktif kirlilik, elektronik kirlilik, Endüstriyel ve kentsel kaynakl gürültü Hava, su ve topraklar m z n her geçen gün artan oranlarda kirlenmesi ve önemli bir k sm n n kullan lamaz hale gelmesi, Özellikle kentlerin plans z genifllemeleri nedeni ile k rsal alanlar n kayb, Ozon tabakas n n incelmesi Yerkürenin, denizlerin, okyanuslar n s nmas ve kirlenmesi, Temiz ve içilebilir su kaynaklar n n azalmas, çevre kirlili i ve ba lant l olarak kanser gibi çevre koflullar ndaki olumsuzluklar nedeni ile geliflen ve ilerleyen hastal klara her geçen gün daha fazla insan n maruz kalmas, Sulak alanlar n kayb, Çeflitli canl türleri dahil olmak üzere do al alanlar ve do al yaflam alanlar - n n h zla tüketilmesi nedeni ile, biyolojik çeflitlili in azalmas, hatta baz türlerin geri gelmeyecek biçimde yok olmalar, Gürültü kirlili i. Çevre Sorunlar Nerelerde Görülmektedir? Çevre sorunlar n n en fazla görüldü ü yerler öncelikle hava, su, toprak ve fauna ve flora gibi do al kaynaklar üzerindedir. Havada, su ya da toprak oluflan sorunlar nedir? Bunun nedenleri nelerdir? Bu sorunlar n oluflumunda ve önlenmesinde yap lmas gerekenler neler olabilir? Birazda bu konu üzerinde tart fl ld nda, çevre kaynaklar ve sorunlar daha net anlafl lacakt r. Flora ve Fauna Üzerine Etkiler ve Biyolojik Çeflitlilik Biyolojik çeflitlilik kavram tüm canl organizmalar ve birbirleri içinde ve aras nda çeflitlili i tan mlamak için kullan l r ve bitkiler, hayvanlar, mantarlar ve mikro-organizmalar kapsar. Farkl seviyelerde karmafl k sistemler içinde ifade edilir. Biyolojik çeflitlilik, genetik çeflitlilik (belirli türler içindeki çeflitlilik), Tür çeflitlili i (farkl türler aras ndaki çeflitlilik) ve ekosistem çeflitlili i (dünyadaki farkl ekosistemler aras nda ve içindeki habitat, tür çeflitlili ini) kapsar. Biyolojik çeflitlilik farkl habitatlarda yaflayan kufllar, memeliler, böcekler, bitkiler, mikroplar gibi. yaflayan tüm canl organizmalar n çeflitlili idir. Ayn zaman da baz literatürler de k salt larak biyoçeflitlilik olarak da ifade edilir. Biyoçeflitlilik veya biyolojik çeflitlilik, genetik farkl l klara sahip de iflik canl türlerinden oluflan, ekosistem içinde de iflik ifllevlere sahip ve çeflitli ekosistemlere da lm fl bulunan, say ve tür bak m ndan zengin canl lar toplumunun oluflturdu u yaflam dünyalar n n ölçüsüdür denilebilir. Bu kavram, tüm canl organizmalar ve birbirleri içinde ve aras nda çeflitlili i tan mlamak için kullan l r ve bitkiler, hayvanlar, mantarlar ve mikroorganizmalar kapsar.

16 10 Peyzaj Çevre ve Tar m Tar msal aktiviteler dahil olmak üzere pek çok nedenle (kentleflme, yanl fl arazi kullan m gibi etkilerle flora ve fauna olumsuz olarak etkilenmektedir. Örne in tar msal amaçl sulama yapmak amac ile sulak alanlardan suyun çekilmesi buralar n kurumas na dolay s ile bu ortamlar da yaflayan fauna ve floran n da kayb na neden olmaktad r. Yine tar msal amaçl olarak tarlalarda an z veya ot yak lmas nedeni ile pek çok omurgas z hayvan da yok olmaktad r. Biyolojik çeflitlilik milyonlarca y ll k bir evrimin miras d r. nsano lunun, bu ekolojik miras üzerinde çok fazla olumsuz etkileri olmaktad r. Nitekim son 200 y l içinde kaybolan tür say s, kentleflme, tar msal aktiviteler gibi nedenlerle 65 milyon y l öncekinden çok daha fazla olmufltur. Biyolojik çeflitlili in konusunda özellikle ülkemizde karfl lafl lan sorunlar flöyle özetlenebilir. Büyük ölçekli baraj projeleri, sular n ak fl yönünün de ifltirilmesi, sanayi ve evsel kirlilik, kurutma ve slah çal flmalar, afl r ve yasad fl bal kç l k, bilinçsiz avlanma, denetimsiz saz kesimi ve yak lmas ile turizm etkinliklerinden kaynaklanan bask, sulak alanlara ve dolay s yla biyolojik çeflitlili e verilen büyük zararlard r. Yerleflim yerlerinden ve sanayi tesislerinden kaynaklanan deniz kirlili i de önemli sorun alanlar ndan birini oluflturmaktad r. Sulama sistemlerinin yerlefltirilmesi, tarla açma, zararl larla mücadele ilaçlar n n kullan lmas, afl r otlatma gibi tar m, hayvanc l k etkinlikleri biyolojik de erler üzerinde önemli bask larda bulunmaktad r. Baraj, santral, otoyol, havaalan, köprü, fabrika, gibi büyük projelerin haz rl k aflamalar nda biyolojik çeflitlili e verece i zarar yeterince hesaba kat lmamaktad r. K y larda inflas yap lan ikinci konutlar, verimli tar m topraklar ve do al denge üzerinde olumsuz etkiler yaratmaktad r. Denizlerimizdeki kazalar, petrol s - z nt lar, turizm tesisleri, yol çal flmalar, biyolojik çeflitlili i tehdit eden di er geliflmelerdendir. Avlanma, saptanan kurallara ba l olarak yürütülmemekte, avlanmada uygun olmayan araçlar kullan lmakta, a gözü geniflli ine dikkat edilmemekte ve nesli tükenmekte olan türler avlanmaktad r. Flora ve fauna üzerine olan olumsuz etkiler, biyolojik çeflitlilik kayb na neden olmaktad r. Özelilikle kara ya da göl, akarsu ya da denizlerde yaflayan canl lar yaflam ortamlar na olan bask lar, beslenme, g da, bar nma ve üreme faaliyetlerini etkilemekte bu da soylar n n tükenmesine kadar varan geri dönüflümsüz sonuçlara neden olmaktad r. Hava Kirlili i Hava kirlili i ne demektir? Hava içinde bulunan ve oranlar de iflen ya da havada her zaman bulunmayan gazlar n nedenleri nelerdir? Hava kirlili i, canl lar n sa l - n olumsuz yönde etkileyen ve/veya maddi zararlar meydana getiren havadaki yabanc maddelerin normalin üzerinde miktar ve yo unlu a ulaflmas d r. Yani, havada kat, s v ve gaz fleklinde yabanc maddelerin insan sa l na, canl yaflam na ve ekolojik dengeye zarar verecek miktar, yo unluk ve sürede atmosferde bulunmas hava kirlili i olarak ifade edilebilir. Çeflitli nedenlerle (h zl nüfus art fl, plans z kentleflme, sanayileflme gibi) atmosfere b rak lan kirleticiler havan n do al bileflimini bozar ve hava kirlili ine neden olur. Hava kirlili i, üretim tüketim faaliyetleri sonucunda ortaya ç kan at klarla hava tabakas nda kirlilikler oluflmakta bu da canl lar için olumsuz etkiler yapabilmektedir. Hava kirlili inin kaynaklar üçe ayr l r;

17 1. Ünite - Çevre Nedir? 11 Is nmadan kaynaklanan hava kirlili i: Düflük kalorileri ve kükürt oran yüksek kömürlerin yayg n olarak kullan lmas ve yanl fl yakma tekniklerinin uygulanmas hava kirlili inin bafll ca nedenidir. Motorlu tafl tlardan kaynaklanan hava kirlili i: nüfus art fl, otomobile ba- ml yaflam stili ya da gelir seviyesindeki art fl gibi nedenlerle her geçen gün trafi e ç kan araç say s nda art fl olmaktad r (Çizelge 1.1). Türkiye statistik Kurumu (TÜ K), 2010 Aral k ay na iliflkin Motorlu Kara Tafl tlar statistikleri ne göre, 2009 y l nda 14 milyon 316 bin 700 olan toplam trafikteki araç say s 2010 da yüzde 5,44 art fl gösterdi. Ayn verilere göre; 2000 y l nda 4 milyon 422 bin 180 i otomobil olmak üzere 8 milyon 320 bin 449 adet olan tafl t say s, 2010 y l sonu itibar yla 7 milyon 544 bin 871 i otomobil olmak üzere 15 milyon 95 bin 603 e yükseldi. Say s h zla artan motorlu tafl tlardan aç a ç kan egsoz gazlar, hava kirlili ine yol açan önemli etkendir. Endüstriden kaynaklanan hava kirlili i: endüstri tesislerinin hatal yer seçimi, çevre korunmas aç s ndan gerekli önlemlerin al nmamas (baca filtresi, ar tma tesisi olmamas vb.) uygun teknolojilerin kullan lmamas, enerji üreten yakma ünitelerinde vas fs z ve yüksek oranda kükürt içeren yak tlar n kullan lmas, hava kirlili ine sebep olan etkenlerin bafl nda gelmektedir. Y l Toplam (Motorlu Kara Tafl t ) Otomobil Çizelge 1. 1 Çizelge A: Y llara Göre Türkiye de Toplam Motorlu Kara Tafl t Say s Kaynak: Türkiye statistik Kurumu, 2010 Hava kirlili i ile insan, bitki ve hayvan topluluklar n n yaflam ortamlar olumsuz etkilenmektedir; hatta tür kayb na yol açan sonuçlar görülebilmektedir. Hava kirlili i, canl lar n sa l üzerinde olumsuz etki yapt gibi onlar n yaflam ortamlar n n niteliklerini de bozmakta, yan s ra di er canl lar n varl n da tehdit eden olumsuz etkilere neden olabilmektedir. Endüstri, s nma da kullan lan fosil yak tlar ile ormanlar n tahribi ve arazi de ifliminde de etkileri ile atmosferdeki karbondioksit miktar n n %5 oran nda artt tespit edilmifltir. Kirli olarak tan mlanan bir havada karbondioksit, karbon partikülü, karbonmonoksit, ozon, kükürtdioksit oran ndaki de iflimlerle, tar msal üretim alanlar nda ürün kayb na neden olmaktad r ve ormanlara zarar vermekte, insan sa l (psikolojik ve fizyolojik olarak) üzerinde olumsuz etkilere neden olmaktad r. Hava kirlili i, farkl biçimlerde toprak, su kaynaklar n da etkileyebilmektedir. Örne in, havada bulunan kirleticiler asit ya murlar ile topra a ulaflmakta, top- Asit Ya murlar ; Asit ya murlar, çeflitli endüstriyel faaliyetler, konutlarda s nma amaçl kullan lan yak tlar, fosil yak tlara dayal olarak enerji üreten termik santraller ile egzos gazlar havay kirletmekte ve kükürtdioksit (SO 2 ), azotoksit (NO), hidrokarbon ve partikül maddelerin, havada as l kalarak su partikülleri ile tepkimeye girerek asit oluflturmakta ve ya murlarla birleflerek asit ya murlar olarak yeryüzüne inmektedir.

18 12 Peyzaj Çevre ve Tar m rakta biriken kirleticiler bitki dokusunu bozmakta, topra n verimlili ini azaltmakta, tar msal üretimin düflmesine neden olmaktad r. Hava kirlili i ile, küresel ölçekte dünyan n s nmas ile iklim de ifliklikleri, kutuplarda buzullar n erimesi ile deniz seviyesinin yükselmesi ile tar m topraklar n n sular alt nda kalmas anlam na gelmektedir. Ayr ca dünyay çevreleyen ozon tabakas, kloroflorokarbon bilefliklerinin atmosfere yay lmas sonucu incelmektedir. Ozon tabakas n n incelmesi ise, güneflten dünyaya yay lan ve canl lar için zararl olan morötesi fl nlar n (ultraviole) yeterince tutulamamas anlam na gelir. Ozon tabakas n n incelmesi de bu aç dan hava kirlili inin önemli bir sonucudur. Gürültü de hava kirlili i içinde ele al nan hava ile ba lant l bir çevre sorunudur. Gürültü, istenmeyen ve rahats z edici sesler olarak tan mlan r, kayna kentsel nitelikli (trafik gibi) olabilece i gibi karayolu, havaalanlar, rayl sistem ve sanayi tesisleri olabilir. Gürültü düzeylerinin fliddetlerine göre, s n fland r lmada, 0-30 db aral çok sessiz, db orta derecede, dbgürültülü, db çok gürültülü olarak de erlendirilir. Örne in bir uzay roketi 170 db dir, kulak a r s, sinir hücrelerinin bozulmas na kadar varan olumsuz etkileri söz konusudur. Kalabal k trafik gürültüsü ise ortalama 70 db dir. Bu de erde çok gürültülü olarak s - n fland r l r ve insan sa l üzerinde fizyolojik ve psikolojik olarak olumsuz etkileri vard r. Sera etkisi ve küresel s nma, asit ya murlar gibi sonuçlar da, yine hava kirlili- i ile ba lant l konulard r. Sera Etkisi ve Küresel Is nma Atmosferdeki gazlar, güneflten gelen ve atmosferi geçerek yeryüzünü s tan fl nlar n bir k sm n tutar ve yeryüzünün s kayb na engel olurlar. Atmosferdeki baz gazlar ise, daha fazla s tutma özelli indedir. Atmosferin de s y geçirme ve s y tutma özelli i vard r. Atmosferin s y tutma yetene i sayesinde sular n s cakl dengede kal r. Böylece nehirlerin ve okyanuslar n donmas da engellenmifl olur. Bu flekilde oluflan, atmosferin s tma ve yal tma etkisi sera etkisi olarak ifade edilir. Son y llarda atmosferdeki karbondioksit (CO 2 ) miktar hava kirlenmesine ba l olarak h zla artmaktad r. Metan, ozon ve kloroflorokarbon (CFC) gibi sera gazlar çeflitli insan aktiviteleri ile atmosfere kat lmaktad r. Bu gazlar n tamam n n s tutma özelli i vard r. Küresel s nma, teorisi ilk olarak 23 Haziran 1988 tarihinde, NASA n n iklimbilimcisi James E. Hansen taraf ndan ortaya at lm flt r. James E. Hansen yeryüzü atmosferindeki sera gaz n tespit etmifl ve bunun dünyan n iklimini nas l de ifltirdi- ini ve de ifltirece ini aç klamaya çal flm flt r. Küresel s nmay sade bir tan mlama ile atmosfer, okyanuslar ve kara kütleleri yüzeyindeki s cakl ktaki yükselme olarak tan mlanabilir. Bu s nmaya kömür, petrol ve do al gaz gibi fosil yak tlar n yak lmas sonucu atmosfere dahil olan sera gazlar n n neden oldu u san lmaktad r. Sera etkisi ile Dünyam z ayd nlatan ve s tan enerjinin kayna günefltir. Güneflten gezegenimize ulaflan k sa dalgal radyasyon, fl ktan s ya dönüflmek suretiyle dünyam z s t r. Yeryüzü, bu radyasyonun bir k sm n uzun dalgal k z lötesi fl n olarak uzaya geri yans t r. Bu uzun dalgal k z lötesi fl nlar n büyük bölümü uzaya geri dönerken, bir bölümü dünya atmosferinde sera gazlar vas tas yla tutulu kalmaktad r. Atmosferde k z lötesi fl nlar n tutulmas ve yans t lmas s ras nda, t pk seradaki camlar gibi s y muhafaza etme özelliklerinden dolay bu gazlara sera gaz ad verilmifltir. Bu gazlar n atmosfer içindeki miktarlar n n artmas ile atmosfer, gü-

19 1. Ünite - Çevre Nedir? 13 nefl yoluyla Dünya m za sa lanan s n n tutulmas n tekrar geriye b rak lmas n sa layan bir yal tkana dönüflmektedir. Sera gaz çeflitleri sera gazlar tabii olarak do- ada bulunurlar ve ayr ca insanlar n çeflitli faaliyetleri sonucu ortaya ç karlar. Küresel s nmaya ba l iklim de iflikli inin etkileri yaln z küresel olmad gibi, bölgesel ve zamansal farkl l klar da oluflturabilmektedir. Örne in; Dünyan n baz bölgelerinde kas rgalar, seller ve taflk nlar gibi fliddetli hava olaylar n n fliddetlerinde ve s kl klar nda art fllar olurken, baz bölgelerinde uzun süreli ve fliddetli kurakl klar ve bunlarla iliflkili çölleflme olaylar daha fazla etkili olabilmektedir. Bu tip bir iklim de iflikli i, öngörülemeyen veya tahmin edilemeyen çevresel, sosyal ve ekonomik sonuçlar oluflturabilir. Geliflmekte olan ülkeler ve bu ülkelerde yaflayan en yoksul kesimler, iklim de iflikli inin olumsuz etkilerine en çok maruz kalacaklar aras nda yer almaktad r. Bu ülkeler, ayn zamanda büyüme ve kalk nma ihtiyaçlar için daha fazla enerji hizmetlerine ihtiyaç duymaktad r. Küresel s nman n, özellikle yüksek yaz s cakl klar, orman yang nlar, ya fllar n ve su kaynaklar n n azalmas, deniz seviyesi yükselmesi, kurakl k ve çölleflme, zararl lar n ve salg n hastal klar n artmas gibi öngörülen olumsuz yönlerinden, baz ülkelerde oldu u gibi Türkiye nin de etkilenmesi kaç n lmazd r. Yerkürenin fl n m dengesini bozan bu zorlaman n iklim üzerindeki en önemli ve en belirgin etkisi, yerküre s cakl n art rma e ilimi göstermesidir. Kyoto Protokolünde insan aktiviteleri sonucu ortaya ç kan emisyonlar içinde yer alan alt sera gaz ndan karbondioksit (CO 2 ), metan (CH 4 ) ve diazotmonoksit (N 2 O) in küresel s nma içindeki paylar %74 olarak belirtilmektedir. Küresel s nman n etkileri dünya üzerindeki tüm yaflamlar sera etkisi ile yak ndan iliflkilidir. Sera etkisi olmayan bir dünya yaklafl k 33 C lik bir so uma ile karfl karfl ya kal r ki, bu da dünyam z n bir kutuptan di erine buzlarla kaplanmas anlam na gelmektedir. Ancak, sera gazlar n n atmosferde afl r bir flekilde artmas da sürekli s nma fleklinde dengelerin bozulmas tehdidini yaratmaktad r. Dünyan n ortalama yüzey s cakl 15 C dir. Geçti imiz yüzy lda bu s cakl k 0,6 C lik bir art fl göstermifltir. K talar üzerindeki s cakl k okyanuslar ve denizlere oranla daha fazla artm flt r. Karbondioksit (CO 2 ) ve s y tutan di er gazlar n miktar ndaki art fl, atmosferin s s n n yükselmesine nedeni ile oluflan küresel s nman n potansiyel etkilerinin afla daki konularda olaca bildirilmektedir. Bunlar, Buzullar n erimesi ve okyanuslarda su seviyesinin yükselmesi. Çeflitli tahminlerde, önümüzdeki yüzy lda deniz seviyesinin 20 cm ile 40 cm yükselebilece i ihtimalini göstermektedir. Denizlerdeki yükselme, k y ekosistemlerinde büyük de ifliklikler yaratacak, denizlere yak n alçak düzlüklerde yeni batakl klar meydana gelecektir. Denizlerin karalar üzerinde ilerlemesi ile oluflacak arazi kay plar n n yan nda k y erozyonlar nda da art fl görülecektir. Mevsimler baz bölgelerde daha uzun olmaya bafllayacak, k fl ve gece s - cakl klar, yaz ve gündüz s cakl klar ndan daha fazla artma e iliminde olacakt r. Küresel s nmaya ba l olarak geçti imiz yüzy lda kar örtüsü ve buzul boyutlar nda küçülmeler izlenmifltir lar n sonlar ndan bu yana kuzey yar küre de kar örtüsünde %10 luk azalma oldu. klim de ifliklikleri, sanayi devriminden sonra atmosferde CO 2 nin iki kat na ç k fl 2030 y l na kadar muhtemel iklimsel de iflikliklerinin olaca n iflaret etmektedir. Ik göze çarpan de iflim s cakl ktaki art fllar olacakt r. Küresel s nma fliddetli f rt nalar n s kl k ve fliddetini de ifltirecektir. Bunlar s nan okyanus sular n n üzerlerindeki hava kütleleri s tmalar sonucunda gerçek-

20 14 Peyzaj Çevre ve Tar m leflecektir. kincisi, buna ba l olarak ya fl rejimleri, toprak nemi ve tar msal üretimi ilgilendiren di er iklimsel faktörlerde de iflim meydana gelecektir. Deniz seviyesinin yükselmesi toprak kayb n n yan nda ayr ca k y ya yak n temiz su kaynaklar n n denizle birleflmesine neden olacakt r. Küresel s nma ayn zamanda deniz suyu s cakl n da artt rarak tafl y c bant üzerinde etkili olacakt r. E er bu s nma tafl y c bant n alttan ve üstten giden ak nt lar aras ndaki s cakl k fark n azalt lsa ve bu s rada fazla ya fl nedeniyle okyanuslar n tuzluluk oran düflerse bu ak nt sistemi durabilir. Okyanus tortullar üzerinde yap lan araflt rmalar geçmiflte bu ak nt n n birkaç kez durdurdu unu ortaya koymufltur. Bugün böyle bir duraksama kuzey Avrupa ikliminde bir so umaya neden olabilir. Örneklerden anlafl ld gibi küresel s nman n etkisi her yerde ayn olmayaca ndan iklim kuflaklar nda, yaflam ortamlar nda kaymalar meydana getirece i beklenmektedir. S cakl k art fl insan sa l üzerinde etkili olacakt r. Ayr ca böcek yumurtalar n n ölmesini sa layan gece ve k fl so uklar n n hafiflemesi önemli bir sorun olacakt r. Örne in; S tma tafl yan sivrisinekler 17 C nin alt nda ancak 1-2 gün yaflayabilir. 5 C lik bir küresel s nma bunlar n do al yaflam alanlar n n geniflletecek ve her y l fazladan 1 milyon kiflinin s tmadan ölmesine neden olacakt r. Ayr ca baz bölgelerde kurak dönemlerin ard ndan gelen afl r ya fllar n virüs mutasyonlar n h zland racakt r. Bu nedenle sadece s tma de il, bugün kuzey enlemlerde az rastlanan baz hastal klara daha s k rastlanacakt r. Çölleflme gibi olas olumsuz sonuçlar do urmaktad r. klim de iflikli i biyolojik çeflitlili i de tehdit etmektedir. Türlerin pek ço- unun yeni flartlara yeterince h zl uyum sa layamay p yok olmas beklenmektedir. Tüm bu de iflimler çok k sa sürelerde yafland için canl lar n bu h zl de iflime ayak uydurmalar mümkün de ildir. Canl lar binlerce hatta milyonlarla ifade edilen süreçlerde meydana gelen de iflimlere ayak uydurabilirler. Küresel s nma ile 2050 ye kadar bitki ve hayvan türlerinin dörtte birini yok edece i, 65 milyon y l önce dinozorlar n dünyada silinmesinden sonra yaflanacak en kötü türsel tükenme olaca özellikle vurgulanmaktad r. Sera gazlar emisyonlar ile iklim de iflimi sorununa çözüm olaca düflünülmüfl olan nükleer santrallerin de radyoaktif kirlilik oluflturabilece i önemli bir tart flma konusudur. Nükleer santrallerin enerji sorununa çözüm olaca inanc da teknolojik sorunlar ve güvenlik nedeni ile bilim çevrelerince flüpheli görülmektedir. Örne- in Kanada da, teknolojik sorunlar ve güvenlik nedeni ile nükleer santrallerinin 1/3 ü kapat lm flt r. Nükleer santrallerin radyoaktif at klar n n güvenli flekilde depolanmas n n yan nda nükleer santrallerin ömürlerini tamamlad ktan sonra sökümlerinin güvenli bir flekilde gerçeklefltirilmelerinin de maliyeti oldukça zor ve yüksektir. Bu nedenle, farkl özellik ve boyutlarda kazalar n olmas ile ortaya ç kacak radyoaktif kirlilikte önemli bir konudur. Radyoaktif maddelerin do rudan veya bulaflt klar maddeler üzerinde yaym fl oldu u fl nlar n topark, hava su ve bitkilere, besin zinciri ile de hayvan ve insanlara kolay ve h zl bir flekilde geçmesi radyoaktif kirlenmenin en tehlikeli özelli idir. Canl lar n yap s na giren fl nlar canl hücrelerde, hücreleri oluflturan elektron dengesini, çevrimini bozmakta, normal ifllevini yapamayan hücreler canl n n ölmesine, hasta olmas na ve pek çok olumsuz genetik etkilere neden olmaktad r.