Transkript

1

2 ISBN ÝSTANBUL BÜYÜKÞEHÝR BELEDÝYESÝ SANAT VE MESLEK EÐÝTÝMÝ KURSLARI (ÝSMEK) YAYINLARI Branþ Kitaplarý Serisi Yayýna Hazýrlýk: ÝSMEK Yayýn Editörlüðü Editör: Muhammet ALTINTAÞ Mizanpaj: Doðan SEVEN Tashih: Dilek CAN, Hatice GÖZLEMECÝ Baský: Numune ÝSTANBUL BÜYÜKÞEHÝR BELEDÝYESÝ SANAT ve MESLEK EÐÝTÝMÝ KURSLARI - (0212)

3 HAT SAN ATI TARÝHÇE, MALZEME VE ÖRNEKLER Dr. Süleyman BERK ÝSTANBUL BÜYÜKÞEHÝR BELEDÝYESÝ SANAT ve MESLEK EÐÝTÝMÝ KURSLARI - (0212)

4 Resim 1- Hattat Ali Haydar Bey in celî tâl ik zer-endud levhasý el-kâsibu habîbullah (Sultanahmed Camii). Birinci Cihan Harbi nde askerlik münâsebetiyle tanýþtýðým Macaristanlý ressam ve subay bir arkadaþým vardý, ara sýra Ýstanbul câmilerini, müze ve kütübhânelerini birlikte gezer, her çeþid san at eserlerini ziyâret ve tedkîk ederdik. Bir gün, Sultan Ahmed Câmii ndeki Melek Paþazâde Ali Haydar Bey merhûmun ta lîk celîsi el-kâsibu habîbullah levhasý önünde bulunuyorduk. Arkadaþým ona bakdý da, sonra bana dönerek: --- Dostum! Bu sizin yazýlarda bir hâl var. Çok dikkat ediyorum, ilk bakýþta sâde bir renk, geometrik bir sessizlik, baktýkça harekete geliyor, canlanýyor, cilveleniyor. Önce bir tatlý bakýþ, arkasýndan yavaþ yavaþ içe süzülen canlý bir akýþ, sessiz bir armoni içinde rûhu oynatan metafizik bir mûsiki var. Lâkin ondaki âhengi kulaklar duymuyor, içler dinliyor, dinledikçe bir baþka âleme yükseliyor. Bakarken ne oluyor anlamýyorum, içimi içine çeken büyüleyici bir çehre, bir güzellik denizi, sevimli titreþimlerle gönlümü ferahlatan bir hava, derken bir melek sesi ve nefesi kadar gizli ve ýlýk bir okþayýþ ve sarýlýþ içinde kalýyorum; o, ben; ben o oluyoruz gibi bir þey oluyor, sizde de böyle þeyler olur mu? demiþti. Mahmud Bedreddin Yazýr, Medeniyet Âleminde Yazý ve Ýslâm Medeniyetinde Kalem Güzeli, c. I, s. 69 4

5 BAÞKAN DAN... Hüsn-i hat yani yazýlarýn en güzeli Tarih boyunca kalem tutan zarif eller, yazýyý nesilden nesile geliþtirerek güzel sanatlar seviyesine çýkartmýþlardýr. Özellikle Osmanlýlar zamanýnda özel ilgi gören bu sanatýmýz, padiþahlar tarafýndan dahi icra edilmiþtir Gerek padiþahlar gerekse halk tarafýndan çok sevilen hat sanatý, Latin alfabesine geçiþten sonra geleneksel sanatlarýmýz arasýndaki seçkin yerini almýþtýr. Bir dünya baþkenti olan kültürler beþiði Ýstanbulumuz, bütün sanatlarda olduðu gibi hat sanatýnda da önemli bir merkez olmuþtur. Nice hattat, tarihin tozlu sayfalarýna, þehrimizin adýný altýn harflerle kazýmýþlardýr. Osmanlýlar zamanýnda en parlak devrini yaþayan hat sanatýnýn, en nefis örneklerine, Ýstanbulumuzun simgesi haline gelen ulu minarelerde, yüce kubbelerde, hüzünlü mezar taþlarýnda kýsacasý hemen hemen bütün tarihi yapýlarýmýzda rastlamaktayýz. Bir hazine deðerindeki el yazmasý kitaplarýmýz, kütüphanelerde muhafaza edilen, müzelerde örnekleri sergilenen müstesna eserlerimiz de o dönemlerden bizlere kalan kýymetli yadigârlardýr. Geçen zaman, geliþen teknoloji ve deðiþen insan yaþamý, sanattaki incelikleri yok etmek için büyük gayret sarfetse de, geleneksel sanatlarýmýz ÝSMEK gibi kurumlar vasýtasýyla yaþatýlmakta, büyük bir özveri, titizlik ve itina ile geleceðe aktarýlmaktadýr. Kültürel deðerlerimize sahip çýkmamýz gerektiði gerçeði bütün açýklýðý ile önümüzde durmaktadýr. Çünkü geçmiþine sahip çýkmayan toplumlarýn geleceði de parlak olmamakta, böylelikle tarih sahnesinden silinip giden nice insan topluluðu bulunmaktadýr Yaygýn eðitimin ilkeleriyle gerçekleþtirilen bir yetiþkin eðitimi organizasyonu olarak tanýmlanan ve Ýstanbul Büyükþehir Belediyesi nin önemli sosyal doku projelerinden biri olan ÝSMEK, bugün gerek ulaþtýðý yüz binlerce kursiyer sayýsý, gerek eðitim verdiði 193 kurs merkezi ve 97 branþýyla adeta dünyanýn en büyük halk üniversitesi haline gelmiþtir. Genç, yaþlý, kadýn, erkek, özürlü, mahkum ayýrt etmeksizin toplumun her kesimine ulaþan ÝSMEK sadece ücretsiz eðitimleri ile deðil, seminerleri, sergileri, alanýnda önemli bir boþluk dolduran yayýnlarý ile de toplumsal bir hizmete imza atmaktadýr. Alanýnda uzman usta öðreticileri vasýtasýyla elleri geleceðe uzanan deðerli sanatkârlar yetiþtiren ÝSMEK, hazýrladýðý branþ kitaplarý ile sanat dünyasýna bir ýþýk tutmaktadýr. Saygýdeðer hat sanatçýsý ve ÝSMEK hat usta öðreticisi Süleyman Berk Beyefendi nin Hat Sanatý kitabý ÝSMEK Yayýn Editörlüðü bünyesinde yayýna hazýrlamýþtýr. Bu sanat kokan, enfes kitapta emeði geçen herkese de ayrý ayrý teþekkürlerimi sunuyorum Sanatla güzelleþen, sevgi, saygý ve hoþgörü dolu bir yaþam dileklerimle 5

6 FOTOÐRAF DÝZÝNÝ Mehmed Özçay: 12, 20, 24, 27, 32, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 46, 48, 49, 52, 54, 55, 56, 57, 58, 59, 61, 64, 65, 66, 67, 68, 86, 78, 82, 83, 84, 100, 102, 106, 107, 110, 112, 114, 118, 119, 121, 126, 127, 128, 129, 130, 131, 132, 133, 136, 135, 140, 141, 142, 143, 146, 160, 161, 162, 163, 164, 165, 166, 167, 168, 169, 170, 175, 176, 177, 181, 182, 183, 184, 186, 187, 192, 193, 197, 210, 215, 216, 227, 228, 229 Mustafa Yýlmaz: 6, 7, 8, 9, 13, 14, 17, 18, 47, 53, 60, 74, 77, 85, 86, 87, 88, 89, 90, 91, 92, 93, 98, 104, 115, 116, 120, 122, 123, 124, 134, 137, 171, 173, 174, 175, 188, 191, 194, 195, 196, 206, 207, 211, 212, 213, 214, 219, 225 Bahadýr Taþkýn: 2, 3, 4, 5, 10, 21, 22, 23, 26, 30, 31, 33, 34, 63, 72, 73, 80, 95, 144, 179, 190, 222, 223, 224 Dr. Aras Neftçi: 1, 28, 29, 71, 138 Yavuz Özdemir: 117, 145, 172, 180, 185 Turgut Engin: 51, 96, 97, 125, 178 Abdüsselam Ferþadoðlu: 11, 36, 94 Hâdiye Cangökçe: 19 ve Mehmed Þevki Efendi Meþkleri Muhittin Serin Arþivi: 221 Ali Toy Arþivi: 189, 217, 218, 220, 226 Antik A.Þ. Arþivi: 15, 50, 69, 75, 81, 105, 135 Turan Sevgili Arþivi: 209 6

7 ÝÇÝNDEKÝLER Önsöz... 8 Genel Kýsaltmalar I. BÖLÜM Hat Sanatý Tarihi Ýslâm Yazýsýna Genel Bir Bakýþ Arap Yazýsýnýn Doðuþu Ýslâm Yazýsýnýn San at Olarak Çeþitlenmesi Emevîler Döneminde Yazý Abbasiler Döneminde Yazý Selçuklular da Celî Yazý Osmanlý Yazý San atýnda Ekoller Þeyh Hamdullah ve Ekolü Hattat Ahmed Karahisâri ve Ekolü Hâfýz Osman Efendi ve Ekolü San atý Ýsmail Zühdî Efendi ve Ekolü Mustafa Râkým Efendi ve Ekolü Mustafa Râkým ýn Celî Sülüs te Yaptýðý Yenilik Mahmud Celâleddin Efendi ve Ekolü Mehmed Þevki Efendi ve Ekolü Hattat Sâmi Efendi ve Ekolü II. BÖLÜM Yazý Çeþitleri Hat Sanatýnda Yazý Çeþitleri Aklâm-ý Sitte Sülüs Nesih Muhakkak Reyhâni Tevkiî Rikaa (Ýcâze Hattý) Diðer Yazý Çeþitleri Kûfi Dîvâni Celî Dîvâni Ta lik Rik a III. BÖLÜM Hat Sanatýnda Kullanýlan Malzemeler Kalem Okuma Parçasý (Kamýþ Kalem) Kâðýt Kaðýdýn Boyanmasý ve Aherlenmesi Mühre Mürekkep Mýstar Kalemtraþ Mürekkep Hokkasý Yazý altlýðý Makta IV. BÖLÜM Hat Sanatýnda Tuðra Formu Tuðranýn Kýsýmlarý Sere Beyze Tuð ve Zülfe Kol (Hançer) Hattat Mustafa Râkým ýn Tuðra da Yaptýðý Yenilikler V. BÖLÜM Ýcâzetnâme Hat San atýnýn Diplomasý (Ýcâzetnâme) VI. BÖLÜM Celî Bir Yazýnýn Hazýrlanýþý Celî Sülüs Bir Hat Levhasýnýn Hazýrlanýþ Safhalarý VII. BÖLÜM Lügatçe ve Deyimler Lügatçe ve Deyimler Bibliyografya VIII. BÖLÜM Hat San atýndan Örnekler IX. BÖLÜM Hattat Mehmed Þevki Efendi nin Sülüs Nesih (TSMK-GY 190/1) Hattat Halim Özyazýcý nýn Rik a Meþkleri...167

8 ÖNSÖZ Son yýllarda klasik san atlara karþý büyük bir ilginin olduðu bilinmektedir. Hat, Tezhip, Ebru, Minyatür, Cilt gibi klasik san atlarýmýza olan ilgi, bu sanatlarýn tarihine ve kullanýlan araç-gereçlere olan ilgi ve talebi peþinden getirmiþtir. Bu ilgi, yazý san atýndaki geliþimi hýzlandýrdýðý gibi, yazý san atý ve geleneksel san atlar üzerine yapýlan çalýþmalarý da artýrmýþtýr. Yüksek lisans ve doktora tezleri yanýnda, nitelikli yayýnlar dikkat çekici seviyeye ulaþmýþtýr. Ýstanbul Büyükþehir Belediyesi Sanat ve Meslek Eðitimi Kurslarý, sanat eðitimi konusunda Ýstanbul da büyük bir görevi yerine getirmektedir. Yeni baþlayan kursiyerlere yönelik sanat eðitimi yanýnda, ileri seviyedeki kursiyerlere açtýðý tekâmül ve ihtisas kurslarýyla ciddi bir sanat eðitimi vermektedir. Sanat eðitimi alan kursiyerlere pratik eðitim yanýnda, öðretilen sanatýn tarihi ile ilgili akademik bilgi verilmesine ve seminerler düzenlenmesine gayret edilmektedir. Yazý san atý sýký bir usta-çýrak iliþkisi ile öðrenilmektedir. Hoca ile talebe dersi bire bir yapmaktadýr. Talebenin, hocanýn sözlerine ve eline dikkat kesilmesi gerekmektedir. Hoca nýn kendisine verdiði dersi dikkatle çalýþmasý yanýnda, güzel örneklerin devamlý incelenmesinin yazý taliminde önemi büyüktür. Tarihte ekol sahibi hattatlar, kendilerinden önce gelmiþ usta hattatlarýn eserleri üzerinde uzun süre çalýþarak ekollerini oluþturmuþlardýr. Osmanlý nýn ekol sahibi hattatý Þeyh Hamdullah, kendinden önceki önemli hattat Yâkut un eserleri üzerinde çalýþmýþ, Hâfýz Osman da Þeyh Hamdullah yazýlarý üzerinde çalýþarak ekollerini tesis etmiþtir. XVIII. yüzyýl hattatý Ýsmâil Zühdî Efendi ve XIX. asrýn dâhi hattatý Mustafa Râkým, Hâfýz Osman ýn yazýlarý üzerinde uzun tedkîkatlar yaparak, yazýda söz sahibi hattatlar olmuþlardýr. Sâmi Efendi nin terakkîsinde, eline geçen Ýsmâil Zühdî nin bir murakkaa sýnýn büyük tesiri olmuþtur. Tarihte olduðu gibi bugün de, Ýslâm yazý san atýnda öncülüðü ülkemiz yapmaktadýr. Bunda, þüphesiz bu san atýn sýký bir usta-çýrak iliþkisiyle öðretilmesinin rolü büyüktür. Asýrlarýn oluþturduðu kuvvetli bir gelenek, yazýyý bozulmadan günümüze taþýmýþtýr. Yazý san atýnýn öðrenilmesinde önemli rolü olan güzel örneklerin Ýstanbul da olmasý, sanatýn merkezi olarak burayý göstermektedir. Müze ve kütüphânelerde, özel koleksiyonlarda, dîni ve sivil mimâri eserlerde önemli yazý örnekleri bulunmaktadýr. Hazýrlanan bu kitap, meraklýsýna, yazý san atý ile ilgili gerekli bilgiyi vereceði gibi ana kaynaklara yönlendirme görevini de yerine getirecektir. Dipnotlarda ve bibliyografyada zikredilen eserler, bu konuda gerekli yerlere yönlendirecektir. Daha ilk bölümde, Arap yazýsýnýn kaynaðý, yazýnýn sanata doðru seyri ve hat sanatýnýn çýkýþ kaynaðý ile ilgili bilgiler verilmiþtir. Yazý sanatýndaki önemli 8

9 ilk dönemlerden sonra, Osmanlý nýn hat sanatýna katkýlarý ve hat sanatýnýn kilometre taþlarý, muhtasar da olsa bu kitapta yer alan ana konulardýr. Ýslâm san atýnda kullanýlan yazý çeþitleri; aklâm-ý sitte ve diðer yazý çeþitleri tek tek ele alýnarak incelenmiþtir. Hat San atý nda kullanýlan malzemelere ayrý bölüm ayrýlmýþtýr. Kamýþ kalem ve çeþitleri, kamýþ kalemden baþka kullanýlan kalemlerde bahsedilmiþtir. Aherli kaðýt ve kaðýdýn terbiye edilmesi, aherlenmesi bu bölümde anlatýlmýþtýr. Kalem açmada kullanýlan kalemtýraþ, kalem aðzýnýn kat ve þakkedilmesinde kalemin konulduðu makta, örnekleriyle verilmiþtir. Ýnce ruhlu sanatkârlarýn, özenli malzemeleri arasýnda mürekkep hokkasý ve divitin ayrý bir yeri bulunmaktadýr. Tarih boyunca nice sanatkârýn çok büyük emeklerle hazýrlattýðý bu malzemelerin numûneleri ilgili bölümde yer almaktadýr. Geçmiþte sanatkârlarýn kullandýðý âletleri görmesi ve tanýmasý, hat talebesi ile birlikte hat meraklýlarýna da nostalji yaþatacaðý muhakkaktýr. Hat San atý nda ayrý formuyla önemli yeri olan tuðra hakkýnda geniþ bilgi verilerek tarihî perspektiften bakýlmýþtýr. Bir baþka önemli konu, bir hat levhasýnýn meydana getiriliþ safhalarý bütün ayrýntýlarýyla altýncý bölümde anlatýlmýþtýr. Eser yedi ana bölümden oluþmaktadýr. Yedinci bölümde hat sanatýnýn þeçkin örneklerinden bir demet sunulmuþtur. Ayrýca, hattat Halim Özyazýcý nýn nesih ve rik a meþkleri de bu bölüme konmuþtur. Yazý sanatýyla ilgili ana kaynaklar, seçme bibliyografyada yer almaktadýr. Konularla ilgili daha geniþ ve derin bilgi bu kaynaklardan edinilebilecektir. Yazý sanatýnda üstad hattatlarýn eserlerinin neþri çok önemlidir. Hat talebesinin bunlar üzerinde yapacaðý tetebbûlar, onu mutlaka sanatýnda ileri noktalara taþýyacaktýr. Katalog kýsmýnda mümkün olduðunca fazla eser konulmasýna gayret edilmiþtir. Levha yanýnda mimâri eserler üzerinde bulunan kitâbelerden de örnekler verilmiþtir. Ayný bölümde, geçmiþ hattatlarýmýz yanýnda günümüzün güzîde sanatkârlarýndan Ali Toy, Mehmet Özçay ve Osman Özçay ýn eserlerinden örnekler verilmiþtir. Bu sanatlarýn, bir geçmiþ zaman sanatý olmayýp günümüzde de hakkýyla icrâ edildiðini göstermesi bakýmýndan bu üç güzîde sanatkârýmýzýn eserleri verilmiþtir. Yazý sanatýnýn tarih olmaktan kurtulduðunu bu eserlerden anlayabiliriz. Fotoðraflar büyük ölçüde þahsî arþivimden alýnmýþtýr. Bunun yanýnda, sanatkâr dostum Ömer Faruk Dere, basým merhalesindeki eseri Hattat Hâfýz Osman Efendi kitabýndan bazý fotoðraflarla, fotoðraf arþivinde yer alan Topkapý Sarayý Müzesi Güzel Yazýlar Bölümü 190/1 numaralý hattat Mehmed Þevki Efendi nin sülüs nesih meþk murakkaasýnýn fotoðraflarýný hiç tereddütsüz kullanmamýz için vermesinden dolayý teþekkürü hak etti. Meþkler bölümünde, Mehmed Þevkî Efendi nin sülüs-nesih meþkleri yanýnda, XX. asrýn önemli hattatý Halim Özyazýcý nýn ( ) rik a meþkleri konulmuþtur. Antalya eþrafýndan Hüseyin Tulpar Bey e, Halim Hoca nýn meþklerini neþre müsaade ettikleri ve koleksiyonuma kazandýrdýklarý için minnet borçluyum. Merhum Emin Barýn koleksiyonundan çekimlere izin veren Tevfik Barýn a, ayný zamanda ÝSMEK ten mesâi arkadaþlarým Dr. Münevver ve Dr. Kaya Üçer çiftine koleksiyonlarýný istifademe cömertçe açtýklarý için teþekkür ediyorum. Öncelikle bu eserin yayýnlanmasýný saðlayan Ýstanbul Büyükþehir Belediye Baþkaný Sayýn Kadir TOPBAÞ Beyefendi ye, kendilerinden devamlý feyzaldýðým hocalarým Prof. Dr. Muhittin Serin ve Prof. M. Uður Derman beylere; fotoðraflarý çeken sanatkâr dostlarým Mustafa Yýlmaz, Bahadýr Taþkýn, Dr. Aras Neftçi, Abdüsselâm Ferþadoðlu, Turgut Engin ve Galata Mevlevihânesi Müzesi Müdürü Yavuz Özdemir e teþekkür ediyorum. Çalýþmalarýmda büyük desteðini gördüðüm vefakâr eþim Dilek hanýma her zaman þükran borçluyum. Kitabýn hazýrlanmasýnda azami dikkat ve titizlik gösterilmiþtir. Olabilecek hatalarýmýzýn mazur görüleceði ümidiyle Gayret bizden, baþarý Allah tan Dr. Süleyman BERK Ekim 2006 Akþemseddin- Fatih 9

10 GENEL KISALTMALAR a.g.e. : Adý geçen eser a.g.m. : Adý geçen makale a.g.r. : Adý geçen risale a.mlf. : Ayný müellif bkz. : Bakýnýz c. : Cilt DÝA : Türkiye Diyânet Vakfý Ýslâm Ansiklopedisi Env. No. : Envanter Numarasý Haz. : Hazýrlayan h. : Hicrî IRCICA : Ýslâm Tarih San at ve Kültür Araþtýrma Merkezi ÝA : Ýslâm Ansiklopedisi ÝKMHS : Ýslâm Kültür Mirâsýnda Hat Sanatý m. : Milâdî MEB : Milli Eðitim Bakanlýðý nþr. : Neþreden ö. : Ölümü s. : Sahife sy. : Sayý TÝEM : Türk-Ýslâm Eserleri Müzesi ts. : Tarihsiz TSMA : Topkapý Sarayý Müzesi Arþivi TSMK-GY : Topkapý Sarayý Müzesi Kütüphanesi Güzel Yazýlar Bölümü TTK : Türk Tarih Kurumu 10

11 I. BÖLÜM HAT SANATI TARÝHÝ 11

12 1. 1. ÝSLÂM YAZISINA GENEL BAKIÞ Arap Yazýsýnýn Doðuþu Arap yazýsýnýn ortaya çýkýþý hakkýnda Ýslâmî kaynaklarda çok farklý ve çeþitli rivayetler mevcuttur. 1 Bu bilgiler ihtilâflý olduðu gibi kesin de deðildir. Merhum Nihad M. Çetin (ö. 1991) bu bilgi ve rivayetleri üç ana grupta toplamýþtýr. 2 Birinci görüþ: Yazýnýn kaynaðý tevkîfî, yani ilâhîdir. Buna göre, bütün yazýlarýn mucidi, ilk insan ve peygamber olan Hz. Âdem'dir. Hz. Âdem, yazýlarý balçýklar üzerine yazmýþ, Nuh tufanýndan sonra da her kavim kendi yazýsýný bulup öðrenmiþtir. Ýlk Arap yazýsýný öðrenen Hz. Ýsmail olmuþtur. Ýkinci görüþ: Arap yazýsýnýn "güney arabistan yazýsý" yahut "himyerî" yazýdan türediði þeklindedir. Yazý Güney Arabistan'dan, ticarî münasebetler sebebiyle, önce Þam bölgesine, daha sonra da Hicâz bölgesine intikal etmiþtir. Üçüncü görüþ ise: Arap yazýsýnýn nabat yazýsýnýn deðiþiminden elde edildiði þeklindedir. Bugün artýk ilmî araþtýrmalar sonucu kabul edilen görüþ, Arap yazýsýnýn nabat yazýsýndan türediði, hatta onun geliþmiþ bir devamý olduðu þeklindedir. 3 Nabatî yazýsýndan Arap yazýsýna geçiþ, IV. ve V. milâdî asýrda olmuþ, yazýnýn Hicaz bölgesine geçiþi, Havran, Petra ve el-ulâ üzerinden gerçekleþmiþtir. 4 Arap yazýsý, ârâmi halkasýyla Fenike yazýsýna baðlanmaktadýr. Arâmi yazýsýndan nabat yazýsý geliþtirilmiþ ve bundan da Arap yazýsý doðmuþtur. 5 Nabat yazýsýndan Arap yazýsýna geçiþteki merhaleleri görme imkâný verecek kitabelerin en eskisi Ümmü'l-Cimâl (m. 250) ve en-nemâre (m. 328) kitabeleridir. Bu kitabeler Araplara ait olduðu halde Nabat kültürünün etkisi ile nabat yazýsýyla yazýlmýþtýr. 6 Bahsedilen kitabeler dikkatlice incelendiðinde, ilk devir Arap yazýsýnýn, nabat yazýsý harf þekillerine yakýnlýðý görülebilir. Arapça, Süryâni dili ve yunanca olarak yazýlan Zebed Kitâbesi (m. 512), artýk nabat yazýsýnýn Araplarca benimsendiðini, Arapça nýn da yazý dili olarak kendini göstermeye baþladýðýnýn iþaretidir. Ýslâm'ýn doðuþu sýrasýndaki Arap yazýsý ile, Þam'ýn güneydoðusunda bulunan milâdî 528 tarihli Üveys kitâbesi ve Þam'ýn güneyinde bulunan, milâdî 568 tarihli Harran kitabelerindeki yazýlar arasýndaki benzerlik çok ileri bir seviyededir Ýslâm Yazýsýnýn Sanat Olarak Çeþitlenmesi Ýslâm'ýn ilk yýllarýnda yazýnýn, kullaným sahalarý ve kullanýlan malzemenin tesiri ile iki ayrý tarzý doðmaya baþladý. Bunlar mushaf, kitabe ve önemli vesikanýn yazýldýðý sert ve köþeli yazý ile günlük iþlerde kullanýlan yumuþak ve kavisli hatlarýn hâkim olduðu yuvarlak karakterli yazý tarzýdýr. 8 Yazýnýn asýl geliþme yolunu bulduðu yuvarlak karakterli yazýnýn kalýn kalemle yazýlmýþ þekline kalemü lcelîl adý verilmiþtir. Esasen, o devirde her iki karakterdeki yazýnýn kalýn kalemle yazýlan cinsine, bu ad verilmekte idi. 9 Osmanlý mektebinde celîl ismi celîye dönüþmüþ ise de 10 baþlangýçtaki celîl yazý ile Osmanlý celîsi arasýnda -ikisinin de kalýn yazýlmalarý dýþýnda- bir iliþki yoktur. Yazý Mekke'de mekkî, Medîne'de medenî adýný aldý. Hz. Ömer ve Hz. Ali hilâfetleri döneminde yazý Basra ve Kûfe'de, evvelâ geldiði þehirlere nispeten mekkî ve medenî olarak isimlendirildi; kýsa süre sonra da yazý þehirlere nispetle basrî 11 ve kûfî isimlerini aldý. Baþlangýcýndan beri, mushaf, kitabe ve önemli vesikanýn tespitinde kullanýlan sert ve köþeli yazý Kûfe þehrinde geliþtirilerek kûfî ismini aldý. 12 Böylece ilk defa yuvarlak karakterli yazý ve köþeli yazý isim ve vasýf olarak kesin olarak ayrýldýlar. Daha 1- Bkz. el-belâzurî, Fütuhu'l-Buldan, Çev: Mustafa Fayda, Ankara, Kültür Bakanlýðý, 1987, s ; Ýbnü'n-Nedim, el-fihrist, Beþrut, (ts), s. 4; el-kalkaþandî (Ahmed b. Ali), Subhu'l-A'þa, III, Beyrut, 1987, s ; Muhammed Hamidullah, Muhtasar Hadis Tarihî ve Sahife-i Hemmam Ýbn Münebbih, Çev: Kemal Kuþçu, Ýstanbul, Bahar Yayýnevi, (ts), s. 15; Ýsmail Hami Dâniþmend, Ýzahlý Ýslâm Tarihi Kronolojisi, I, Ýstanbul, Bâb-ý âli Yayýnevi, 1960, s ; Selahaddin el-müneccýd, Dirâsât fî târihi'l-hatti'l-arabî, Beyrut, Daru'l-Kitâbi'l-Cedîd,1972, s.12-27; Rýfký Melûl MERÝÇ, "Ýslâm Yazýsýnýn Menþei ve Ýntiþârý", (Der. Cüneyt EMÝROÐLU, Ýslâm Yazýsýna Dair), Ýstanbul, Sebil Yayýnevi1977, s. 101; Mahmûd Es'ad Efendi, Ýslâm Tarihi, Ýstanbul, Marifet Yayýnlarý, 1983, s ; Nihad M. ÇETÝN, Ýslâm Hat San'atýnýn Doðuþu ve Geliþmesi (Ýslâm Kültür Mirâsýnda Hat San'atý), s ; Ali ALPARSLAN, "Ýslâm Yazý Sanatý", Doðuþtan Günümüze Büyük Ýslâm Tarihi, c. XIV, Ýstanbul, Çað Yayýnlarý, 1993, s ; B. Moritz, Arabistan (Yazý) ÝA, I, ; Ýbrahim CUM'A, Dirâsât fi tatavvuri'l-kitabati'lkûfiyye, Dâru'l-fikri'l-arabiyye, ts., s Çetin, a. g. e., Çetin, DÝA, III, 276; a. mlf., ÝKMHS, B. Moritz, Arabistan (Yazý), ÝA, I, 499; Çetin, DÝA, III, 276; a. mlf, ÝKMHS, Müneccid, a. g. e., s. 19 ; Çetin, ÝKMHS, Çetin, DÝA, III, 276 ; el-müneccid, a. g. e., 19, Çetin, DÝA, III, 276 ; a. mlf, ÝKMHS, 14; Ali Aktan, Arap Yazýsýnýn Doðuþu, Geliþmesi ve Ýslâm Yazýsý Haline Gelmesi, Ýslâmî Araþtýrmalar, sy. 6 (1988), s. 62; Alparslan, Ýslâm Tarihi, XIV, Çetin, ÝKMHS, Çetin, ÝKMHS, Ali ALPARSLAN, Mimarî Yapýlarýn Yazý Sanatý Bakýmýndan Önemi, Boðaziçi Üniversitesi (Beþerî Bilimler) Dergisi, sy. 4-5, , s. 3; Çetin, ÝKMHS, Basrî hattan günümüze herhangi bir örnek gelmemiþtir. bkz. Müneccid, Ýbrahim Cum'a, a. g. e., 19-20; Müneccid, a. g. e., 75; Mustafa el-habýb, "Yazý Ýle Mimarînin Kaynaþmasý" Görüþ, sy. 12 (Aralýk 1977), s. 44; Çetin. ÝKMHS, 20-21; Alparslan, Ýslâm Tarihi, XIV, 458; Mübahat S. KÜTÜKOÐLU, Osmanlý Belgelerinin Dili (Diplomatik), Ýstanbul, Kubbealtý Neþriyatý, 1994, s. 54.

13 sonralarý kûfi yazý geliþerek muhtelif bölgelerdeki ayný karakterdeki yazýlarýn ana ismi olmuþtur. 13 Kûfî yazý daha sonralarý çok farklý þekillerde tasnif edilmiþtir. Yapýlarýna göre yapýlan tasnifte kûfî yazý beþ kýsma ayrýlmýþtýr; 1- Basit kûfî, 2- Yapraklý kûfî, 3- Zemini süslü kûfî, 4- Örgülü kûfî, 5- Geometrik kûfî. 14 Yazýldýklarý bölgelere göre de kûfî yazý üç kýsma ayrýlmýþtýr; çýktýðý bölge ve çevresinde yazýlanlar kûfî, çýktýðý bölgenin doðusunda yazýlan ve farklý özellikleri bulunanýna meþrik kûfîsi, yine çýktýðý bölgenin batýsýnda yazýlana ise maðrip kûfîsi adý verilmiþtir. 15 Resim 2- Tûmâr yazýya bir örnek. (TSMK-K 882, 2a) Resim 4- Kûfi yazý. (TSMK-EH, 16, 6a) Meþrik kûfîsi ile maðrip kûfîsi arasýndaki merhalede kayravan kûfîsi ortaya çýkmýþtýr Emevîler Döneminde Yazý (41-132/ ) Hat sanatýnýn asýl geliþimi, daha çok yumuþak ve yuvarlak karakterli yazý üzerinde olmuþtur. 17 Bu geliþme en belirgin þekilde Emevîler döneminde baþlamýþtýr. 18 Emevîler döneminde meþhur hattat Kutbetu'l-muharrir kûfî yazý üzerinde deðiþiklik yaparak, dört çeþit yazý meydana getirmiþtir. Bunlar celîl, tûmâr, sülüs ve nýsf tan ibârettir. 19 Emevîler in sonu ile Abbasîler in ilk yýllarýnda yaþayan Kutbetü l-muharrir, daha önce kullanýlan ve kalem aðzý geniþliði belli olmayan celîl e nispeten, kalem aðzý Resim 3- Meþrik kûfisine bir örnek. (TSMK-EH 209, 2a) 13- Çetin, ÝKMHS, Ýbrahim Cum'a, a. g. e., Derman, ÝKMHS, Derman, ÝKMHS, Çetin, ÝKMHS, Çetin, ÝKMHS, Clement HUART, Les Calligraphes et Les Miniatures de L'orient Musulman, Paris, Ernest, Leroux, Editer, 1908, s. 12; Müneccid, a. g. e., 81; Alparslan, Ýslâm Tarihi, XIV, 459; Kütükoðlu, a. g. e.,

14 geniþliði belli olan tûmâr yazýyý icat etti. 20 Bu yazý daha sonra icat edilecek yazýlar için ana ölçü görevi görmüþtür. 21 Kalem aðzý geniþliði muayyen olmayan celîl kaleminin tûmar a mahsus kalem aðzý geniþliði 24 beygir (birzevn) kuyruðu kýlýdýr. 22 Bu da yaklaþýk 15 mm. ye eþittir ki 23 celî kaleminde de asgarî ölçü budur. Bu yazý resmî yazýþmalarda kullanýlmýþtýr. Tarihte ilk defa hattat unvaný ile karþýmýza çýkan þahýs Kutbetü'l-muharrir'dir. Kutbe, Arap hattýný sanat olarak geliþtiren ilk þahýs ve kendinden sonra gelen büyük hattatlar silsilesinin baþý olarak kabul edilir. 24 Ýsminde bulunan muharrir sýfatý, hattat anlamýna gelmektedir. Gerçek yazý sanatkârý ile yazýsý sadece güzel olaný birbirinden ayýran en eski kelime Muharrir dir. 25 Yazýyý sanatlý bir þekilde yazma endiþeleri olmayýp, sadece kitap istinsâhý ile uðraþanlara ise verrâk adý verilmiþtir. Uzun zaman sonra muharrir kelimesinin karþýlýðý hattat, verrak kelimesinin karþýlýðý ise kâtip olmuþtur. Muhtemelen milâdî XII. yüzyýldan itibaren muharrir sýfatýnýn yerini hattat sýfatý almýþtýr. 26 Baþlangýçta kalýn yazýlar için sadece celîl ismi kullanýlmýþtýr. Bu isim, çeþitleri oluþmamýþ biri yuvarlak diðeri düz karakterli yazýlarýn büyük boyda yazýlanlarýna verilen bir isim idi. 27 Celîl yazýnýn üst seviyedeki devlet yazýþmalarýnda kullanýlan kalem aðzý kalýnlýðý belirli olan cinsine, dürülüp, bükülen kâðýt yahut deriye nispeten tûmâr adý verildi. Kalemu'l-celîl'in ince boyda yazýlanýna kitap istinsâhýnda kullanýldýðý için neshî, verraklarca kullanýldýðýndan da verrâkî adý verildi; bu yazý ince muhakkak özelliði göstermektedir. Üst seviyedeki devlet yazýþmalarýnda kullanýlan kalemu't-tûmârýn üçte biri nispetinde olanýna üçte bir manasýna gelen sülüs adý verilmiþtir. 28 Emeviler döneminde devlet merkezi Þam'da yazý þâmî ismini almýþtýr ki bu yazý kûfî yazýnýn bir kolu olarak sayýlmýþtýr. 29 Emeviler döneminde þöhret bulmuþ bir diðer isim de Hâlid b. Ebi'l-Heyyâc'dýr; bu þahýs Medine'de Mescid-i Nebevî'nin kýble duvarýna Kur'an-ý Kerim'in son yirmi dört sûresini altýnla ve muhtemelen celîl kûfî ile yazmýþtýr. Emeviler döneminden o zamanýn hattýna delâlet edecek bir örnek zamanýmýza ulaþmamýþ, muhtemelen Abbasiler devrinde yok edilmiþlerdir. 30 Endülüs Emevileri nde kullanýlan celîl yazýnýn zemininde süsleme unsurlarý kullanýlmýþtýr. Dik harflerde zülfe kullanýlmamýþ, eliflerin alt uçlarý sol tarafa doðru kývrýlmýþtýr. Bazý harflerin uç kýsýmlarýna tomurcuk þeklinde çiçek konulmuþtur Abbâsîler Döneminde Yazý ( / ) Emeviler in sonu ve Abbâsîler in baþlarýnda kaynaklarýn bahsettiði iki önemli sanatkâr, yazýyý Kutbe'nin baþlattýðý yönde geliþtirmiþlerdir. Bunlardan biri ez-zahhak b. Aclân diðeri ise, Ýshak b. Hammad el-kâtip'tir. 31 Abbâsîler'in ilk devrinde yaþayan meþhur vezir ve ayný zamanda hattat olan Ebû Ali Muhammed b. Ali (Ýbn Mukle) (ö. 328/940), o zamana kadar uzun tecrübe ve arayýþlarla elde edilen harf þekillerini belli ölçülere baðladý. 32 Artýk kûfînin etkisinden kurtulup, aklâm-ý sitteye dönmeye baþlayan yazýya yeni bir þekil verdi. Bunda sahip olduðu Resim 5- Ali b. Hilâl Yazýsý ( TSMK-Baðdad 125, 34 a) 20- el-müneccid, a. g. e., 81; Çetin, ÝKMHS, Çetin, ÝKMHS, Kalkaþandî, a. g.e. III, 53; Çetin, ÝKMHS, Alparslan, DÝA, VII, Müneccid, a. g. e., Çetin, ÝKMHS, 21; 26- Çetin, ÝKMHS, Çetin, ÝKMHS, M. Uður Derman, "Selçuklu'dan Osmanlý'ya Celî Sülüs Hattýnýn Geliþimi", IV. Millî Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Semineri Bildirileri, Nisan 1994 (Ayrý Basým), Konya, Selçuk Üniversitesi, Selçuklu Araþtýrmalarý Merkezi, 1995, s. 91; bkz. Çetin, ÝKMHS, s ; Alparslan, Ýslâm Tarihi, XIV, ; el-kalkaþandî, a. g. e., s Müneccid, a. g. e., Müneccid, a. g. e., Çetin, ÝKMHS, Çetin, ÝKMHS,

15 Resim 6- Hasankeyf te bulunan Eyyûbiler dönemi Sultan Süleyman Camii celî sülüs kitabesi. hendese bilgisinin de etkisi vardýr. 33 Yazýyý düzene koyarken nokta, elif ve daireyi ölçü olarak aldý. 34 Noktayý harflerin boyu, elifi dik harflerin boyu, daireyi ise çanak þeklindeki harflerin geniþliði için ölçü olarak koydu. Böylece aklâm-ý sitteyi ölçü içerisine alýp düzene soktu. Ýbn-i Mukle kalem-i tûmâr-ý kûfi'den bahsetmiþtir ki, kendi ifadesiyle bu hat cinsi harflerinde yuvarlaklýk olmayan, tamamen düz hatlardan meydana gelen kûfidir. 35 Bu hat daha sonra ma'kýlî olarak isimlendirilmiþtir. Ýbn Mukle'den bir asýr sonra gelen ve onun mektebinin ikinci merhalesini temsil eden Ýbnü'l-Bevvâb (ö. 413/1022), Ýbn Mukle'nin seviyesine ulaþmak için, yýllarca onun yazýlarýný inceledi ve taklit etti; Ýbn Mukle yazýsýný geliþtirdi ve güzelleþtirdi. 36 Merhum Nihad M. Çetin'in ifadesiyle; "... benzerleri arasýnda ortak husûsiyetleri en bâriz þekilde taþýyan hat üslûplarýný seçti ve çok muhtelif kanallarýna yöneltti." 37 Ýbn Mukle ve Ýbnu l-bevvâb ýn celîl yazýsýna örnek elimizde olmamakla birlikte, Ýbnu l-bevvâb yolunda yazýlmýþ celîl bir yazý örneði mevcuttur. Ýbnü'l-Bevvâb'dan iki asýr sonra, Ebu'l-Mecd Cemâleddin Yâkût b. Abdullah el-musta'simî (ö. 698/1298), yazýya yeni bir nefes verdi. 38 Yakût uzun süre Ýbn Mukle ve Ýbn Bevvâb'ýn yazýlarýný inceleyerek, yazýda yeni bir tavýr ortaya koymuþtur. 39 Onun sayesinde aklâm-ý sittenin kâideleri daha bir belirginleþerek, yazý güzelleþmiþtir. 40 Yakût'un yaptýðý en büyük deðiþiklik, o güne kadar düz kesilen kalemin aðzýný eðri kesmesi ve eðimini artýrmasýdýr. 41 Daha önce de belirtildiði gibi Yâkut, Ýbn Mukle ve Ýbn Bevvâb yazýlarýndan istifade etmiþ, onlarýn 15 kaidelerine baðlý kalmýþsa da daha çok Ýbn Bevvâb'ýn yazýlarýna zerâfet kazandýrýp, bir üslûp meydana getirmiþtir. 42 Yâkût'un bilhassa muhakkak ve reyhânîde ortaya koyduðu estetik kurallar, âhenk ve nisbet Osmanlý hat mektebinin doðuþuna kadar Ýslâm âleminde ideal örnekler olarak kabul edilmiþtir. Mustakimzâde, Yâkût'un Kýbletü'l-Küttab (yazýcýlarýn öncüsü) diye þöhret bulduðunu kaydeder. 43 Abbâsîler'in siyasi hayatlarýnýn bitiþi ve Yâkut'un vefatýndan sonra Baðdat, san'at merkezi olma özelliðini kaybetmiþ, yerini önce Kâhire'ye daha sonra Ýstanbul'a býrakmýþtýr. 44 Fâtýmîler döneminde kûfî yazýnýn celîl örnekleri kullanýlmýþtýr. Bu dönemde celîl yazýnýn kullanýmýnda zeminde çiçek ve rûmî motifler bulunmaktadýr. El-Hakim 33- Ali ALPARSLAN, Ýbn Mukle'nin Ýslâm Yazýsýna Hizmeti, "Tarih Boyunca Paleografya ve Diplomatik Semineri 30 Nisan/2 Mayýs 1986 Bildirileri", Ýstanbul, Ýstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, 1986, s Adolf GROHMANN, Arabische Palãographie (I. Teil), Wien, 1967, s. 16; Issam el-said and Ayþe Parman, Geometric Concepts In Islamýc Art, World of Islam Festival Puplishing Company Ltd. London, 1976, s. 131; Alparslan, Ýslâm Tarihi, XIV, Müneccid, a. g. e., Çetin, ÝKMHS, 24; bkz. Mustakimzâde Süleyman Sa'deddin Efendi, Tuhfe-i Hattâtîn, Ýstanbul, Türk Tarih Encümeni Külliyatý, Ýstanbul, 1928, s ; Habib Efendi, Hat ve Hattâtân, Ýstanbul, 1305, s , ( sayfalar arasýnda Ýbn Bevvab'ýn yazdýðý hat ve kalem hakkýndaki kasîdesi "Kasîdei râiyye-i Ýbn Bevvâb maa Þerh" mevcuttur.); A. Süheyl ÜNVER, Hattat ALÝ BÝN HÝLAL Hayatý ve Yazýlarý, Ýstanbul, Yeni Laboratuvar Yayýnlarý ndan 1958, s Çetin, ÝKMHS, Selahaddin el-müneccýd, Yakût el-musta'simî, Beyrut, Daru'l-Kitâbi'l-Cedîd, 1985, s. 17; Çetin, ÝKMHS, Mustakimzâde, Tuhfe-i Hattâtîn, 575; Çetin, ÝKMHS, Alparslan, Ýslâm Tarihi, el-müneccid, Yâkut el-musta'simî, 28; Nihad M. ÇETÝN, "Yâkût Musta'simî, ÝA, XIII, 354; a. mlf., ÝKMHS, Çetin, a. g. e., Mustakimzâde, Muhittin SERÝN, Hattat Þeyh Hamdullah, Hayatý, Talebeleri, Eserleri, Ýstanbul, Kubbealtý Akademisi Kültür ve San'at Vakfý, 1992, s. 14.

16 Resim 7- Hasankeyf te bulunan Eyyûbiler dönemi Sultan Süleyman Camii çeþme üstü kitâbe. Camii, el-ezher Camii harim duvarý, el-akmer Camii nde bu örnekler görülebilir. Bu dönemden Halife el-muntasýr'ýn kudretli kumandanlarýndan Emirü'l-Cuyûþ Bedrü'l-Cemâlî tarafýndan yaptýrýlan El-Cuyûþî Camii (m. 1085) mihrabýnda bulunan tezyinî kûfî yanýnda mihrap içerisinde mevcut celî sülüs yazý önemli eserlerdendir. Fatýmî eserlerinden incelenen tüm yazýlarýn zeminlerinde tezyinat bulunmaktadýr. 45 Karahanlýlar döneminde tezyinî kûfî ve mâkilî ile birlikte celî sülüs tezyinatlý olarak kullanýlmýþtýr. Bu dönemde Namazgâh Camii yazýlarý makýlî, Özkent Celâleddin Hüseyin Türbesi portali tezyinî kûfî, Muhammed b. Nasr Türbesi nde ise tezyinî celî sülüs örnekleri yer almaktadýr. Buradaki celî sülüs yazý yalýn olarak deðil tezyinatla birlikte kullanýlmýþtýr. Gazneliler döneminde de mimarî eserlerde tezyinî kûfî kullanýlmýþtýr. Aslan Câzib Türbesi kubbe kasnaðý ve pencere üstleri tuðladan yapýlan parçalarla tezyinî kûfîye rastlanýr Selçuklular da Celî Yazý Selçuklular da mimarî eserlerde celî sülüs ve kûfî kullanýlmakla birlikte celî sülüs daha çok tercih edildi. Celî sülüs hem yalýn hem de zemini süslü olarak, kûfîler ise tezyinî olarak kullanýlmýþtýr. Bu dönemdeki yazýlarýn ortak özelliði harflerin cýlýz, dik harflerin yukarýdan aþaðý doðru incelmesidir. Ayrýca, yazýda kalem hareketlerinin özelliklerini görmek mümkün deðildir. Horasan Selçuklularý devrinde yapýlýp bünye deðiþikliði geçirmeden zamanýmýza kadar gelen camilerden, Zavare Mescid-i Cumasý'nda (m. 1136) bulunan kuþak Resim 8- Hasankeyf te bulunan Eyyûbiler dönemi Sultan Süleyman Camii çeþme üstü kitâbe Bu konudaki örnekler için bkz. Suut Kemal YETKÝN, Ýslâm Sanatý Tarihi, Ankara, Ankara Üniversitesi Ýlâhiyat Fakültesi, Türk ve Ýslâm Sanatlarý Tarihi Enstitüsü Yayýmlarý: 2, 1954, Levha,

17 Resim 9- Hattat Ali b. Yahya Sûfi nin celî sülüs hat ile yazdýðý Amasya II. Bâyezid Camii Kitabesi þeklinde kûfî yazýnýn zemini kývrýk dallý motiflerle süslenmiþtir. 46 Ayný dönemden Ardistan Mescid-i Cumasý nda (m. 1160) kubbeye geçiþ bölgesinde ve mihrapta zemini kývrýk dallý motiflerle süslü celî sülüs örneklerini görmek mümkündür. Burada celî sülüs satýr esasýna göre yazýlmýþtýr. 47 Anadolu Selçuklularý döneminde mimarî eserlerde kûfî, muhakkak ve celî sülüs yazý kullanýlmýþtýr. Bu dönem eserlerinden yazýlarýyla dikkat çeken Divriði Ulu Camii (m. 1129) portalinde zemini süslü celî sülüs kullanýlmýþtýr. Burada dik harfler oldukça uzun ve harfler küttür. Milâdî 1253 yýlýnda I. Alaaddin Keykubad'ýn kýzý Hond Hatun tarafýndan inþa olunan Erzurum Çifte Minareli Medresesi yazýlarý da celî sülüs ile olup zemininde kývrýk dallý motifler bulunmaktadýr. Yazýlar o dönemin özelliðini aksettirmektedir. Anadolu Selçuklularý döneminden Konya Sýrçalý Medrese (m. 1242), yine ayný dönemden Divriði Sitti Melîk Türbesi (m. 1195) portali, Divriði Ulu Camii (m. 1229) inþâ kitabesi yazýlarýnda celî sülüs zemini kývrýmdal rûmî ve geometrik desenlerle süslüdür. Aksaray Sultan Haný portali (m. 1229), Konya Ýnce Minareli Medrese (m. 1258) portali ve Konya Karatay Medresesi (m ) yazýlarý örgülü kûfî ve ma'kýlî yazý kullanýlmýþtýr. Kubbe kasnaðýnda kullanýlan kûfî, o zamana kadar görülen yazýlardan farklýlýk göstermektedir. Tercan, Mama Hatun Kümbeti, Selçuklular ýn bir kolu olan Saltuklular dan kalma abidevî bir eserdir. Burada kûfî ve celî sülüs yazý kullanýlmýþ, celî sülüs yazý zemininde kývrým dallý motifler yeralmýþtýr. Kitabelerdeki celî sülüs harfleri yayvan olup, dik harfler yukarýdan aþaðý doðru incelmektedir. 48 Bu dönem celî sülüsünün ortak özelliði, harflerin çok basit ve küt, dik harflerin yukarýdan aþaðý doðru incelmesidir. Yazýlarda Osmanlý döneminde göreceðimiz estetik, kalem hareketlerinin hakký ve özellikleri, istifte harflerin birbirini kucaklamasý gibi güzellikleri görmemiz mümkün deðildir. Bu dönemde yazýlan kûfî yazýlar celî sülüse göre daha baþarýlý sayýlabilir. 49 Orta Asya da Hâkim Tirmizî Türbesi nde bulunan celî yazýlar çok baþarýlý, istif ve harfler mükemmeldir. Dik harfler dengeli bir þekilde daðýtýlmýþ diðer harflerin daðýlýmýnda da çok baþarýlý olunmuþtur. XIV. yüzyýla ait olan bu mezarýn yazýlarýndaki baþarý Osmanlý da ancak XVI. yüzyýlda yakalanabilmiþtir. Semerkand, Bibi Haným Camii nin gerek çini üzeri gerek taþ üzerine mahkûk celî yazýlarýnýn harfleri tenâsüb olarak oldukça baþarýlý ve canlýdýrlar. XV. yüzyýl baþlarýna 46- Suut Kemal YETKÝN, Ýslâm Mimarisi, Ankara, Ankara Üniversitesi Ýlâhiyat Fakültesi, Türk ve Ýslâm Sanatlarý Tarihi Enstitüsü Yayýnlarý: 2, Ankara, 1959, s YETKÝN, a. g. e., YETKÝN, a. g. e., Bazý müellifler, bu dönemdeki celî sülüslere neshî adýný vermiþlerdir ki, bu isimlendirme yanlýþtýr. Zirâ bu yazýlarýn üslûp ve kaide açýsýndan böyle isimlendirilmesi mümkün deðildir. Bkz. A. Survey of Persian Art, London, 1939, s ; Semra ÖGEL, Anadolu Selçuklularý nýn Taþ Tezyînâtý, Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1987, s

18 Resim 10- Ali b. Yahyâ Sûfi nin Topkapý Sarayý Bâb-ý Hümâyûn üzerindeki celî sülüs Müsennâ kitabesi; Tuðra Sultan II. Mahmud a ait olup, Hattat Râkým tarafýndan çekilmiþtir. ait olan bu yazýlarda, istifteki çizgi uyumu zamanýna göre dikkat çekici seviyededir. Kûfî yazýnýn mimarî eserlerde kullanýmý Anadolu Selçuklularý na kadar devam etmiþ, Osmanlý da Fatih devrine kadar da zaman zaman süs unsuru olarak kullanýlmýþ, Fatih devrinden sonra kûfi yazý bu alanda yerini tamamen celî sülüse terk etmiþtir OSMANLI YAZI SANATI NDA EKOLLER Ýslâm yazý sanatý en hýzlý geliþmeyi Osmanlý hat 50- Alparslan, Beþerî Bilimler Dergisi,

19 Resim 11- Hattat Þeyh Hamdullah tarafýndan celî sülüs hatla yazýlan Ýstanbul Davud Paþa Camii kitâbesi. mektebinde yaþamýþtýr. Özellikle Fatih Sultan Mehmed döneminden itibaren, yazý sanatýnda ekoller geliþmiþ ve yaklaþýk her yüz yýlda bir geliþme yaþanmýþtýr. Osmanlý döneminde yazýda görülen ilk ciddi geliþme hattat Yahya Sûfi 51 ve oðlu Ali b. Yahya Sûfi 52 ile görülür. Yahya Sûfi nin Fatih Camii avlu pencerelerinde iç ve dýþ kýsmýnda bulunan yazýlar incelendiðinde, harflerin hareke ve süs iþaretlerinden arýndýrýlmýþ hâli göze çarpar. Ancak harflerde istenen olgunluk henüz yoktur. Harfler satýh üzerine dengeli bir biçimde yayýlmýþ durumdadýr. Dik harfler, özellikle Fatih Camii avlu pencereleri iç taraftaki yazýlarda uzunca ve hâlâ küt bir haldedir. Bu dönemin belirgin bir özelliði, dik harflerin üzerinde satýr halinde kûfi yazý bulunmaktadýr. Ayný özelliði, hattatý belli olmayan Çinili Köþk yazýlarýnda da görmekteyiz. Yalnýz burada üst kýsýmda bulunan yazýlar muhakkak hattý iledir. 53 Ali b. Yahyâ Sûfi nin yazýlarý, Fatih Camii kitabesinde harfler satýra nisbeten yayýlmakla beraber, dik harflerin yer yer kümelendiði görülmektedir. Kitabe hareke çok az, tezyinî iþaretler ise yok denecek kadardýr. Bu kitabede baþarýlý olmasa da istif denemesine giriþilmiþtir. Ali Sûfî nin, sekiz yýl sonra yazdýðý, Topkapý Sarayý Bâb-ý hümâyun kitabesi, kitabe üstü müsennâ âyet, 54 sað kapý yuvasýndaki âyet 55 ile sol kapý yuvasýndaki ketebe yazýlarý þüphesiz Râkým a kadar celî sülüsün en güzel örnekleri olarak kabul edilmektedir. 56 Bu kitabelerde, harf yapýsý olarak çok mükemmel bir seviye yakalanmýþtýr. Fatih Camii kitabesine göre harflerde kalem hakkýnýn halâvetini görmek mümkündür. Bâb-ý hümâyun kitabelerinin istifi çok girift ve baþarýlýdýr; özellikle müsennâ âyet, istif olarak mükemmeldir. Müsennâ yazýnýn alt kýsmýnda bulunan tarih kitâbesi, girift istifi ve devrine göre harflerin yapýlarýndaki güzellik dikkat çekmektedir. Kitabe harf yapýsý ve istifi ile bütünüyle deðerlendirildiðinde, Râkým öncesi mükemmel bir örnek olarak kabul edilebilir. Ayný dönemde sülüs ve nesih yazýda Yâkut el-musta sýmî üslûbu hâkimdir. Fatih döneminden sonra temelleri II. Bâyezid in valiliði döneminde Amasya da atýlan aklâm-ý sitte deki uyanýþ, II. Bâyezid in padiþah olmasý ve Þeyh Hamdullah ýn Ýstanbul a gelmesiyle hýz kazanmýþ ve aklâm-ý sitte de yeni bir devre baþlamýþtýr. Bu dönemde özellikle sülüs ve nesih yazý büyük bir geliþme dönemine girmiþtir Þeyh Hamdullah Hayatý ve Ekolü Osmanlý Hat Ekolü nün kurucusu olan Þeyh 51- Yahya Sûfî: Edirnelidir. Abdullah Sayrafî yi taklit etmiþtir. 882/1477 de vefat etmiþtir. Fatih Camii þadýrvanlý avlusunda pencere üstü Fatiha sûresi kendisinindir. (bkz. Nefeszâde, 46; Suyolcuzâde, 43; Mustakimzâde, ; Ekrem Hakký AYVERDÝ, Fatih Devri Hattatlarý, 49-50; Rado, 46.) 52- Ali b. Yahya Sûfî: Yahya Sûfî nin oðludur. Fatih devri hattatlarýndan olup özellikle celî sülüs ve müsennâ yazýda üstat idi. Celî sülüs te açtýðý çýðýr Râkým a kadar devam etmiþtir. Yazýlarýnda harflerin tenâsübü, terkibin mükemmeliyeti ve harflerin satýra diziliþteki baþarýsý, hemen fark edilir. (bkz. Nefeszâde, 47; Suyolcuzâde, 83; Mustakimzâde, 333; Ayverdi, a. g. e., 16-21; Rado, 46.) 53- Fatih Camii ve Çinili Köþk yazýlarý için bkz. Tahsin Öz, Topkapý Sarayý nda Fatih Sultan Mehmet II. ye Ait Eserler. Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1953, s (Resim 27) ; Abdülhamit Tüfekçioðlu, Erken Devir Osmanlý Mimarîsinde Yazý, Ankara, Kültür Bakanlýðý, s Hicr Sûresi, Saff Sûresi, Alparslan, Beþerî Bilimler, 7; (Kitâbeler ve okunuþlarý ile ilgili bkz. Abdurrahman 19

20 Resim 12- Hattat Þeyh Hamdullah tarafýndan nesih hatla yazýlan Kur an-ý Kerîm. (TSMK-YG 913) 20

21 Resim 13- Hattat Þeyh Hamdullah tarafýndan celî sülüs hatla yazýlan Ýstanbul Sultanahmed Fîruzaða Camii kitâbesi. Hamdullah, 1429 yýlýnda Amasya da dünyaya geldi. Babasý, Buhâra Türklerinden olan ve Amasya ya göç eden Mustafa Dede dir. Babasý ayný zamanda Sühreverdiyye tarikatinin þeyhidir. Þeyh Hamdullah, imzalarýnda daima babasýna izafeten ibnu þ-þeyh sýfatýný kullanmýþtýr. Þeyh Hamdullah ýn isminin baþýnda bulunan þeyh sýfatý, Okçuluk Tekkesi Þeyhi olduðundan verilmiþtir. Osmanlý yazý ekolündeki öncülüðünden dolayý kendisine kýblettü lküttâb, hattatlarýn öncüsü ; kýdvetü ehli l-hatt, hattatlarýn baþý gibi sýfatlar verilmiþtir. 57 Þeyh Hamdullah Amasya da ilim tahsili yanýnda, Hayreddin Mar aþî den Yâkut yolunda aklâm-ý sitte yi meþk etmiþtir. 58 Yâkut el-musta sýmî yazýlarý üzerinde uzun süren çalýþmalar yaptý. Þeyh Hamdullah yazýlarý incelendiði zaman, Yâkut harflerinin en güzellerini alarak ekolünü oluþturduðu görülür. 59 Amasya da vali olan II. Bayezid ile dostluk kurdu ve ona hat dersleri verdi. II. Bayezid tahta çýktýktan kýsa bir süre sonra Þeyh de Ýstanbul a gelerek Saray a intisap etti. Þeyh in sanat hayatýndaki gerçek terakkî Ýstanbul a geliþinden sonra baþlamýþtýr. 60 Padiþah kendisine, yazý yazarken hokkasýný tutacak kadar ilgi göstermiþ ve kendisini devamlý desteklemiþtir. Resim 14- Þeyh Hamdullah ýn Karacaahmed 8. adada bulunan Kabir Kitabesi. 21 Þeyh Hamdullah ýn kaynaklarda, ömrü boyunca 47 Kur ân-ý Kerîm, sayýsýz en âm ve Kur an cüzü yazdýðý kaydedilmiþtir. Ýstanbul Bâyezid, Sultanahmed Firuzaða, Davud Paþa Edirne Bâyezid Camii celî sülüs kitabeleri Þeyh ÞEREF, Topkapý Sarayý Humâyunu, TOEM, 1 Kanûn-i evvel 1326, cüz, 5, s. 174; Ekrem Hakký AYVERDÝ, Fatih Devri Mimarîsi, Ýstanbul Fetih Cemiyeti Neþriyatý, Ýstanbul, 1953, s. 143, 146, 150, 303, 310, 315.) 57- Süleyman Sa'deddin, Tuhfe-i Hattâtîn, Ýstanbul, Türk Tarih Encümeni Külliyatý, 1928, s Tuhfe-i Hattâtîn, 58; Melek Celâl. Þeyh Hamdullah. Ýstanbul, 1948, s. 6; M. Uður Derman. Ýslâm Kültür Mirâsýnda Hat San atý, Ýstanbul, IRCICA, 1992, s. 191; Muhittin Serin. Hattat Þeyh Hamdullah. Ýstanbul, Kubbealtý Neþriyâtý, 1992, s Serin, Þeyh Hamdullah, Derman, ÝKMHS, 191

22 Hamdullah hattý iledir. 61 Sultan II. Bâyezid, Þeyh Hamdullah tan Yâkut üslûbu dýþýnda bir tavýr geliþtirmesini arzu etmiþ, ayrýca kendisine Saray hazinesinde bulunan Yâkut yazýlarýný vermiþtir. Uzun araþtýrmalardan sonra Þeyh, Yâkut un yazýlarýndan seçmeler yaparak Osmanlý Hat Mektebi nin temellerini atmýþtýr. 62 Þeyh Hamdullah ile birlikte Mushaf yazýmýnda reyhâni hat yerine nesih yazý kullanýlmýþtýr. Yâkut mektebinde Mushaf kitabetinde aklâm-ý sitte nin karýþýk olarak kullanýmý da terk edilerek sadece nesih yazýya öncelik verilmiþtir. Aklâm-ý sitte, Þeyh Hamdullah mektebi ile olgunluk kazanmýþ, koltuklu kýt a yazýmý da Þeyh Hamdullah ile baþlamýþtýr. Þeyh Hamdullah nesih yazýda, Yâkut taki durgunluk ve donukluðu kaldýrarak, canlýlýk ve kývraklýk getirmiþtir. Harflerin yapýsýna büyük deðiþiklik getirmiþ, harflerin satýra oturuþu düzelmiþtir. Hareke ve harfler birbirleri ile uyumlu hâle gelmiþlerdir. Yazý bütünüyle uyumlu bir hüviyet kazanmýþtýr. 63 Þeyh Hamdullah mektebinde aklâm-ý sitte de gösterilen baþarý, maalesef celîde gösterilememiþtir. Harfler hâlâ küt ve basit, istif de karýþýktýr. Yine de celi ile yazdýðý kitabeler, celi sülüs yazýnýn tarihi geliþimi içerinde önemli bir yere sahiptir yýlýnda vefat eden Þeyh Hamdullah ýn cenâze namazýný, devrin Þeyhülislâmý Zenbilli Ali Efendi Ayasofya Camii nde kýldýrmýþtýr. Þeyh Hamdullah, Üsküdar Karacaahmed Mezarlýðý na defnedilmiþtir. Kabri hâlâ ziyaret edilmektedir Hattat Ahmed Karahisâri ve Ekolü Doðum tarihi kesin olarak bilinmeyen Ahmed Þemseddin Karahisâri nin, Afyon da doðduðu imzalarýndan anlaþýlmaktadýr. Yazýlarýna attýðý imzalarýnda Esedullâhi Kirmâni nin talebesi olduðunu kaydetmiþtir. Esedullahi Kirmâni, Yâkut ekolüne baðlý bir hattattýr. Karahisâri, Þeyh Hamdullah ýn yazý talebelerinden Ýshak Cemâleddin Halvetî ye intisab ederek tasavvuf yoluna da girmiþtir. Kaynaklarda uzun boylu, zayýf yapýlý ve temiz Resim 15- Hattat Karahisari hattýyla sülüs karalama. giyimli, nur yüzlü, Arapça ve Farsça ya vâkýf, üç dille þiir söyleyebilecek kadar kültürlü bir zat olduðundan bahsedilir. Çocuðu olmadýðýndan, yazý talebesi ve kendinden sonra yolunu devam ettiren Hasan Çelebi yi evlatlýk almýþtýr. H. 963/ 1556 yýlýnda doksan yaþlarý civarýnda vefat etmiþ, Sütlüce de Ýshak Cemâleddin Halvetî nin yanýna gömülmüþtür. 64 Þeyh Hamdullah tan sonra Kanuni döneminde hattat Karahisâri tarafýndan Yâkut ekolüne dönüþ görülmüþtür. Karahisâri, aklâm-ý sitte de Yâkut ekolüne yeni bir güzellik kazandýrmýþtýr. Fakat, geliþen Þeyh ekolü karþýsýnda tutunamayarak kendisinden bir nesil sonra terkedilmiþtir. 61- Muhittin Serin, Þeyh in 30 Mushaf, 50 En am-ý þerîf ve cüz, 121 murakaa ve kýt a, 8 ilmî eser ve altý duâ mecmuasýný tespit etmiþtir. Bkz. Serin, Þeyh Hamdullah, Konu ile ilgili daha geniþ bilgi için bkz. Nefeszâde Ýbrahim Efendi. Gülzâr-ý Savâb, Ýstanbul, Güzel Sanatlar Akademisi Neþriyatý, 1939, s. 48; Tuhfe-i Hattâtîn, ; Melek Celâl, Þeyh Hamdullah, Yâkût yazýsý ile Þeyh Hamdullah yazýsýnýn geniþ mukayesesi için bkz. Serin, Þeyh Hamdullah, Ahmed Karahisârî nin hayatýyla ilgili daha geniþ bilgi için bkz. Menâkýb-ý Hünerverân, 25; Nefeszâde, 59-60; Suyolcuzâde, 9-10; Habib, Hat ve Hattâtân, 84-86; A. Süheyl ÜNVER, Hattat Ahmet Karahisari, Ýstanbul, 1964, 13 s

23 Resim 16- Hattat Karahisari tarafýndan muhakkak ve reyhani hatlarýyla yazýlan mushaf. (TSMK-H.5) Karahisâri nin özellikle celî sülüste terkip kabiliyeti vardýr. Þeyh Hamdullah da harf mükemmeliyeti yanýnda Karahisâri deki terkip mükemmeliyeti de olsaydý, Râkým la yakalanan geliþme daha erken olabilirdi. Karahisâri, celî 23 yazýda istif ve terkip bakýmýndan Þeyh Hamdullah tan ileridir Ali ALPARSLAN. Osmanlý Hat Sanatý Tarihi, Ýstanbul, Yapý Kredi Yayýnlarý, 1999, s. 56.

24 Resim 17- Kaynaklarda, inþâ edildiðinde Karahisârî tarafýndan yazýldýðý bahsedilen Süleymaniye Camii kubbe yazýsý, Sultan Abdülmecid zamanýndaki Fossati tamirinde Hattat Abdülfettah Efendi ye yazdýrýlmýþtýr. Resimde görülen kubbe yazýsý Hattat Abdülfettah Efendi ye aittir. Resim 18- Hattat Karahisârî talebesi Hasan Çelebi tarafýndan celî sülüs hat ile yazýlan Süleymaniye Camii kitâbesi. Karahisari nin müze, kütüphane ve özel koleksiyonlarda eserleri mevcuttur. Kaynaklara göre Süleymaniye Camii kubbe yazýsý ve külliyenin mutfak yazýsý Karahisârî nindir. Fakat, Süleymaniye kubbe yazýsý Fossati nin XIX. asýrdaki restorasyonunda hattat Abdülfettah Efendi tarafýndan, Râkým üslûbunda yeniden yazýlmýþtýr. 66 Ýstanbul Türk- Ýslâm Eserleri Müzesi nde bulunan bir En am daki müselsel besmele ve kûfi kompozisyon Karahisâri nin sanattaki farklý konumuna iþaret etmektedir. Özellikle müselsel besmeledeki duruþ güzelliðiyle birlikte 24 harflerdeki metin tavýrlar dikkat çekmektedir. 67 Topkapý Sarayý Kütüphânesi Hýrka-i Saadet Dairesi nde 5 numarada kayýtlý büyük boy Mushaf onun sanatýný aksettiren önemli 66- Süleymâniye Camii yazýlarý için bkz. M. Uður Derman, Süleymaniye Camii nde Hat Sanatý, Mimarî Mirasýn Bugünü. Ýstanbul, IRCICA, 1996, S Karahisâri nin bu eseri için bkz. Alparslan, Osmanlý Hat Sanatý Tarihi, 56; ayný eserde (s. 56) Karahisâri nin sanatý için yazýlan þu satýrlar dikkat çekicidir: Ahmed Karahisârî, aklâm-ý sitte de Yâkut-ý Musta sýmî ekolünü, Ýstanbul da yeniden, fakat ondan kat kat güzel bir noktaya ulaþtýrarak yaþatan ve onu lâyýkýyla temsil eden büyük bir sanatkâdýr. Bu yüzden, onun sanatýný temsil ettiði ekolün estetik anlayýþý içinde mütâlaa etmek îcâb eder. Sülüs yazýlarýnda ciddî ve azametli; muhakkak yazýlarýnda da âbidevî bir duruþ ve görünüþ sezilir. Hattâ sülüs ve celî yazýda istif ve terkip bakýmýndan Þeyh Hamdullah tan ileridedir.

25 Resim 19- Hattat Hâfýz Osman Efendi ye ait sülüs nesih bir kýt a. (TSMK-GY 146 6a) bir þâheserdir. 68 Kaynaklarda, Sinan Türbesi yazýlarý Karahisârî ye atfedilirse de tarih olarak mümkün deðildir. Zira, Sinan, Karahisârî den 32 yýl sonra vefat etmiþtir. Kezâ, Piyale Paþa Camii kapýlarý dýþýndaki yazýlarýn da Karahisârî ye ait olmasý mümkün deðildir. Zira, bu cami hattatýn vefatýndan 21 yýl sonra yapýlmýþtýr. Talebeleri arasýnda Hasan Çelebi (ö ten sonra), Ferhad Paþa (ö. 1574) ve Derviþ Mehmed (ö. 1591) sayýlabilir Hattat Hâfýz Osman Efendi ve Ekolü Hattat Hâfýz Osman Efendi h. 1052/1642 yýlýnda Ýstanbul Haseki de dünyaya gelmiþtir. Babasý, Haseki Sultan Camii müezzini Ali Efendi dir. Küçük yaþta Kur ân-ý Kerim i ezberlediði için kendisine hâfýz lakabý verilmiþtir. Köprülü Fâzýl Ahmed Paþa ( ) himâyesinde öðrenim görmüþ ve bu esnada yazýya ilgi duymuþtur. Yazýyý, önce I. Derviþ Ali den 69 meþk etmiþtir. Derviþ Ali, o sýralar çok yaþlý olduðundan, bu kabiliyetli genci, önde gelen talebelerinden olan Suyolcuzâde Mustafa Eyyûbi Efendi ye 70 gönderdi. Hâfýz Osman, Suyolcuzâde den h. 1070/1686 tarihinde, on sekiz yaþýnda icâzet aldý. Hâfýz Osman Efendi, Þeyh Hamdullah yazý ekolünün incelîklerini öðrenmek için Nefeszâde Seyyid Ýsmâil Efendi den 71 yeniden meþke baþladý. Bu meþkle, Þeyh vadisinin bütün özelliklerini öðrendi ve h. 1090/1678 den 68- Bu Kur an ýn Kültür Bakanlýðý tarafýndan 2000 ve 2003 yýlý olmak üzere iki defa týpký basýmý yapýlmýþtýr. 69- Tarihte hattat olarak adý geçen üç Derviþ Ali vardýr. Bunlar sýrasýyla; I. Derviþ Ali (ö. 1084/1673) ünlü hattat Hâfýz Osman ( ) ýn hocasýdýr. (bkz. Suyolcuzâde Mehmed Necib, Devhatü l-küttâb, Ýstanbul, Güzel Sanatlar Akademisi, 1942, s. 49; Müstakimzâde, 336; Derman, DÝA, IX, 191, 192); II. Derviþ Ali (ö. 1128/1716), I. Derviþ Ali den ayýrmak için Anbârizâde veya Ýmam Derviþ Ali diye de bilinir. (bkz. Suyolcuzâde, 50; Mustakimzâde, 338; Rado, 123; Derman, DÝA, IX, 192); III. Derviþ Ali (ö. 1200/1786), Hüseyin Hablî nin talebesidir. Kalenderhâne Camii imam-hatipliðini de yaptý. Râkým kendisinden meþketmiþtir. Râkým ýn bir devir nesih yazýlarý kendisine benzer. (bkz. Mustakimzâde, 340; Derman, DÝA, IX, ) 70- Suyolcuzâde Mustafa Eyyûbi: H. 1028/1619 tarihinde dünyaya geldi. Eyüp te doðduðu için Eyyûbî, Suyolcu Ömer Aða nýn oðlu olduðu için de Suyolcuzâde lâkabýyla anýlmaktadýr. Davhatü l-küttâb müellifi Suyolcuzâde Mehmed Necîb Efendi nin büyükbabasýdýr. Baþlangýçta Dede ismiyle bilinen bir hattattan ders almýþtýr. Bu zâtýn vefatý ile I. Derviþ Ali den aklâm-ý sitte meþkederek icâzetnâme almýþtýr. Sultan IV. Mehmed devrinin seçkin hattatlarýndandýr. Suyolcuzâde, Þeyh Hamdullah Mektebi nin son halkasý olarak kabul edilir; zîra yetiþtirdiði Hâfýz Osman yeni bir mektebin sahibi olmuþtur. Yetiþtirdiði en önemli talebeleri; Hâfýz Osman ( ), Hocazâde Mehmed (ö. 1695), Câbizâde Abdullah (ö. 1736) týr. Elli kadar mushaf, yüz kadar en am yazdýðý rivâyet olunur. 1097/1686 tarihinde vefat ederek Eyüpsultan da topraða verildi. Mezarý tahrip olunca, mezartaþý kitâbesi Ýstanbul Türk ve Ýslâm Eserleri Müzesi nde muhafaza altýna alýndý. Daha geniþ bilgi için bkz: Suyolcuzâde, 73; Mustakimzâde, ; M. Uður Derman, Hattat Suyolcuzâde Eyyûbî, Mustafa Efendi, Yeþilay, sy. 413 (Nisan 1968) s ; Rado, 104; Alparslan, Osmanlý Hat Sanatý Tarihi, ; Dere, Hâfýz Osman Efendi, Yüksek Lisans Tezi. 71- Nefeszâde Ýsmail Efendi: Ýstanbulludur; Nefeszâde olarak bilinir. Gülzâr-ý Savâb müellifi Nefeszâde Seyyid Ýbrahim Efendi nin akrabasýdýr. Sülüs ve nesih yazýyý Halid Erzurûmî den meþketmiþtir. Þeyh Hamdullah vâdisinde 25