Okul Öncesinde. Sınıf Yönetimi. Ed tör: Prof. Dr. Yaşare AKTAŞ ARNAS Yrd. Doç. Dr. Fatma SADIK

Transkript

1 Okul Öncesinde Sınıf Yönetimi Ed tör: Prof. Dr. Yaşare AKTAŞ ARNAS Yrd. Doç. Dr. Fatma SADIK

2 Editörler: Prof. Dr. Yaşare Aktaş Arnas Yrd. Doç. Dr. Fatma Sadık OKUL ÖNCESİNDE SINIF YÖNETİMİ ISBN DOI / Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. 2016, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 1. Baskı: Ekim 2016, Ankara Yayın-Proje: Ümit Dilaver Dizgi-Grafik Tasarım: Didem Kestek Kapak Tasarımı: Pegem Akademi Baskı: Vadi Grup Ciltevi A.Ş. İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 2284 Sokak No:105 Yenimahalle/ANKARA ( ) Yayıncı Sertifika No: Matbaa Sertifika No: İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: Yayınevi Belgeç: Dağıtım: Dağıtım Belgeç: Hazırlık Kursları: İnternet: E-ileti: pegem@pegem.net

3 Kitabın yazımında katkıda bulunan akadaşlarımız şahsında, geçmişte, bugün ve gelecekte kendini eğitime adayan tüm öğretmenlerimize...

4 BÖLÜMLER VE YAZARLARI BÖLÜM 1. SINIF YÖNETİMİNDE TEMEL KAVRAMLAR Yrd. Doç. Dr. Fatma SADIK BÖLÜM 2. SINIF YÖNETİMİNİ ETKİLEYEN ÇEVRESEL UNSURLAR Yrd. Doç. Dr. Mustafa YAŞAR BÖLÜM 3. FİZİKSEL ORTAMLARIN PLANLANMASI Prof. Dr. Yaşare AKTAŞ ARNAS BÖLÜM 4. KURAL VE PROSEDÜRLER Doç. Dr. Ayten İFLAZOĞLU SABAN BÖLÜM 5. ÖĞRETİMİN YÖNETİMİ Yard. Doç. Dr. Özlem KAF BÖLÜM 6. OKUL ÖNCESİ SINIFLARINDA ZAMAN YÖNETİMİ Yrd. Doç. Dr. M. Sencer BULUT ÖZSEZER BÖLÜM 7. SINIF ATMOSFERİNİ OLUMLU YÖNDE GELİŞTİREN ETKİLİ İLETİŞİM BECERİLERİ Yrd. Doç. Dr. M. Sencer BULUT ÖZSEZER BÖLÜM 8. SINIFTA İSTENMEYEN DAVRANIŞLAR, NEDENLERİ, YÖNETİMİ Doç. Dr. Özkan ÖZGÜN BÖLÜM 9. DİSİPLİN YAKLAŞIMLARI Yrd. Doç. Dr. Fatma SADIK BÖLÜM 10. ÖZEL GEREKSİNİMİ OLAN ÇOCUKLAR Doç. Dr. Ayperi DİKİCİ SIĞIRTMAÇ

5 ÖN SÖZ Tüm eğitim sistemleri okullar aracılığıyla çocukların ve gençlerin çağın gereklerine uygun yetişmesini, yaratıcı, üretken, sorumluluk sahibi, etkili bireyler olarak gelişmelerini sağlamaya çalışır. Bu amaca yönelik olarak eğitim programları hazırlanır, uygulanır, sonuçları değerlendirilir ve toplumsal gelişmelere bağlı sürekli olarak geliştirilir. Ancak eğitim programları ne kadar iyi hazırlanırsa hazırlansın, program gerçek başarısını uygulamada gösterir. Bir bakıma eğitim programı öğretmenin elinde can bulur, bireye sağlayacağı katkı öğretmenle şekillenir. Bu nedenle öncelikle programı uygulayan, çocukların ve gençlerin okul ortamında gelişiminden sorumlu olan öğretmenlerin çağın gereklerine uygun olarak yetiştirilmesi gerekmektedir. Etkili öğretmenin nitelikleri her zaman tartışılan ve tartışılmaya devam edecek bir konudur. Çünkü öğretmen, sadece sahip olduğu bilgilerle değil, düşünce biçimi, olaylar karşısındaki tutum ve davranışları ve sahip oldukları insani niteliklerle çocukları etkileme gücünde olan en önemli kişilerden biridir. Eğitim ortamının düzenlenmesi, eğitim uygulamalarının gerçekleştirilmesi, bir etkinlikte öğretmenin ve çocukların üstlendikleri roller ve sınıf düzeninin sağlanması büyük ölçüde öğretmenin özelliklerine bağlıdır. Herkesin iyi öğretmen ya da nitelikli öğretmen kimdir? sorusuna verebileceği bir cevap ya da tanımlamak için kullandığı özellikler vardır. Bazılarına göre öğrenmeyi kolaylaştıran, başarıyı artıran öğretmen iyidir. Bazılarına göre çocuklara sevgiyle yaklaşan, değer verdiğini hissettiren öğretmen iyidir. Veliye göre, okul yöneticisine göre, çocuğun yaşına göre öne çıkan özellikler değişse de genel olarak etkili öğretmenlerin, mesleki açıdan donanımlı, insani olarak iletişime açık ve olumlu bir rol model olması gerektiği vurgulanmaktadır. Mesleki açıdan donanımlı öğretmenler yetiştirmek onlara meslekleriyle ilgili bilgileri vermenin yanı sıra birçok beceriyi de kazandırmamızı gerektirmektedir. Bu becerilerden bir olan sınıf yönetimi sadece olumlu davranışlar geliştirmeyi desteklemesi açısından değil, öğretmenin eğitsel becerilerini hayata geçirmesini kolaylaştırması açısından da önemlidir. Çünkü iyi yönetilemeyen sınıflarda öğretmenin etkili eğitsel uygulamalar yapması mümkün değildir. Bu kitabın yazılış amacı, özellikle okul öncesi öğretmenleri ve öğretmen adaylarına sınıf yönetimi konusunda yardımcı olmak ve yönetsel becerilerini geliştirmelerine rehberlik etmektir. Böyle bir amaca yönelmemizdeki temel neden, ülkemizde sınıf yönetimi konusunda yazılmış kitapların genellikle ilköğretimi temel alması, okul öncesi öğretmenlerine ve öğretmen adaylarına bu konularda rehberlik edecek yayınların

6 viii Okul Öncesinde Sınıf Yönetimi olmamasıdır. Okul öncesi dönem çocuklarının eğitimsel ve gelişimsel ihtiyaçları diğer yaş gruplarındaki çocukların ihtiyaçlarından çok farklıdır. Bu nedenle küçük çocuklarla çalışan öğretmenlerin sınıf yönetim davranışları ve uygulamaları, ilköğretim ve ortaöğretimde görev yapan öğretmenlerden farklı olmalıdır. Alanında uzman sekiz öğretim üyesinin ilgili alanyazını titizlikle incelenmesiyle hazırlanan bu kitabın, Eğitim Fakültelerinin Temel Eğitim Bölümü Okul öncesi Öğretmenliği Ana bilim Dalında okutulmakta olan Sınıf Yönetimi derslerine kaynak oluşturacağı, bu alanda çalışan tüm eğitimcilere, yöneticilere ve öğretmenlere rehberlik edeceği düşünülmektedir. On bölümden oluşan kitap sınıf yönetimiyle ilgili temel kavram ve ilkelerin yanı sıra okul öncesi eğitim kurumlarında yaşanan yönetim sorunları ve sınıfların etkili bir şekilde nasıl yönetileceği ile ilgili bilgiler ve örnekler sunmaktadır. Öncelikle dikkatli ve özverili çalışmaları nedeniyle kitapta katkıları bulunan bütün arkadaşlarımıza çok teşekkür ederiz. Kitabın baskıdan önceki şeklini okuyup eleştirilerde bulunan değerli meslektaşlarımıza ve basıma hazırlanması ve baskısında emeği geçen herkese içtenlikle teşekkür ederiz. Ekim 2016, Adana Editör: Prof. Dr. Yaşare AKTAŞ ARNAS Yrd. Doç. Dr. Fatma SADIK

7 İÇİNDEKİLER Bölümler ve Yazarları...v Ön Söz... vii BÖLÜM 1 SINIF YÖNETİMİNDE TEMEL KAVRAMLAR Giriş... 1 Sınıfın Yapısı ve Özellikleri... 2 Sınıfta Düzen... 6 Sınıf Yönetimi... 7 Sınıf Yönetiminin Boyutları... 9 Sınıf Yönetim Modelleri...10 Etkili Sınıf Yönetiminin İlkeleri...14 Kaynaklar...20 BÖLÜM 2 SINIF YÖNETİMİNİ ETKİLEYEN ÇEVRESEL UNSURLAR Giriş...25 Çocukların Özellikleri...26 Akranlar ve Akran Kültürü...28 Sınıfın Fiziksel ve Psikososyal Yapısı...30 Öğretmenin Kişisel ve Mesleki Özellikleri...32 Okul Yapısı...35 Aile...37 Toplumsal, Kültürel ve Sosyal Çevre...40 Kitle İletişim Araçları (Medya)...41 Kaynaklar...44 BÖLÜM 3 FİZİKSEL ORTAMLARIN PLANLANMASI Giriş...48 Fiziksel Ortamın Değişkenleri...48 Okul Öncesi Eğitim Binasının Özellikleri...52 Açık Hava Alanları (Okul Bahçesi)...53 Sınıflar ve Sınıflardaki Öğrenme Merkezleri...54

8 x Okul Öncesinde Sınıf Yönetimi Dramatik oyun merkezi...55 Kitap merkezi...56 Blok merkezi...56 Sanat merkezi...57 Müzik merkezi...57 Fen merkezi...58 Bilgisayar merkezi...58 Su ve kum merkezi...58 Kaynaklar...60 BÖLÜM 4 KURAL VE PROSEDÜRLER Giriş...64 Sınıf Kural ve Prosedürlerinin Tanımlanması...66 Sınıf Kurallarının Belirlenmesi...69 Sınıf kurallarının taşıması gereken özellikler...70 Kural belirleme sürecine çocukların katılımı...73 Kuralların Öğretilmesi...75 Kuralların Uygulanması...76 Sınıf Prosedürlerinin Planlanması...76 Etkinlikler sırasında yapılacak işlemlerle ilgili prosedürler...77 Grup aktiviteleri sırasındaki prosedürler...80 Diğer işlemler ile ilgili prosedürler...81 Kaynaklar...84 BÖLÜM 5 ÖĞRETİMİN YÖNETİMİ Giriş...87 Eğitim Etkinliklerinin Planlanması...88 Eğitim Etkinliklerinin Uygulanması...93 Eğitim Etkinliklerinin Değerlendirilmesi...96 Kaynaklar...100

9 İçindekiler xi BÖLÜM 6 OKUL ÖNCESİ SINIFLARINDA ZAMAN YÖNETİMİ Giriş Zaman Nedir? Zaman Yönetimi Sınıfta Zaman Yönetimi Sınıfta Zamanın Etkili Kullanılması Okul Öncesi Kurumlarda Günlük Eğitim Akışı Günlük Eğitim Akışı Hazırlanırken Düşünülmesi Gereken Zaman Blokları Günlük Eğitim Akışı Örnekleri Kaynaklar BÖLÜM 7 SINIF ATMOSFERİNİ OLUMLU YÖNDE GELİŞTİREN ETKİLİ İLETİŞİM BECERİLERİ Giriş Etkili İletişim ve Sınıf Yönetimi İlişkisi Sınıfta Etkili İletişim İçin Dikkat Edilmesi Gerekenler Çözüm iletileri Bastırıcı iletiler Dolaylı iletiler Sen Dili / Ben Dili Temel Dinleme Becerileri Edilgin dinleme Kabul ettiğini gösteren tepkiler Kapı aralayıcı iletiler Etkin dinleme Öğretmenime Not Kaynaklar...137

10 xii Okul Öncesinde Sınıf Yönetimi BÖLÜM 8 SINIFTA İSTENMEYEN DAVRANIŞLAR, NEDENLERİ, YÖNETİMİ Giriş İstenmeyen/Problem Davranışların Tanımı Çocuk Gelişimi ve İstenmeyen Davranışlar Okul Öncesi Eğitimin Niteliği ve İstenmeyen Davranışlar Okul Öncesi Dönemde Karşılaşılan Bazı İstenmeyen Davranışlar Saldırganlık Yalan söyleme Hırsızlık Hile yapma İstenmeyen Davranışların Yönetimi Problemin kaynağını saptamak Gelişim dönemlerine özgü davranışlar Yetişkinlerin yanlış beklentileri Eksik beceriler Davranışın sonucunu anlamamak İstenmeyen davranışı öğrenme Karşılanmamış duygusal gereksinimler Ciddi problemler Kaynaklar BÖLÜM 9 DİSİPLİN YAKLAŞIMLARI Giriş Disiplin Disiplinde Kontrol Derecesi Disiplin Yaklaşımları Davranış Değiştirmeye Dayalı Disiplin Yaklaşımı (B.F. Skinner) Güvengen Disiplin Yaklaşımı (Atılgan Disiplin- L.Canter, M. Canter) Sosyal Disiplin Yaklaşımı (Ussal Sonuçlar- R. Dreikurs) Gerçeklik Terapisi Yaklaşımı (Kontrol Modeli- W. Glasser) Öğretimsel Yaklaşım (Grup Yönetimi- J. S. Kounin) Etkili İletişim Yaklaşımı (Öğretmen Etkililiği Eğitimi -T. Gordon) Kaynaklar...197

11 İçindekiler xiii BÖLÜM 10 ÖZEL GEREKSİNİMİ OLAN ÇOCUKLAR Giriş Kaynaştırma Eğitimi Öğrenme Güçlüğü, Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu Olan Çocuklar Görme Yetersizliği Olan Çocuklar İşitme Yetersizliği Olan Çocuklar Dil ve Konuşma Yetersizliği Olan Çocuklar Üstün Yetenekli Çocuklar Ortopedik Yetersizliği Olan Çocuklar Sonuç Kaynaklar...214

12 1. BÖLÜM SINIF YÖNETİMİNDE TEMEL KAVRAMLAR İÇİNDEKİLER Giriş Sınıfın Yapısı ve Özellikleri Sınıfta Düzen Sınıf Yönetimi Sınıf Yönetiminin Boyutları Sınıf Yönetim Modelleri Etkili Sınıf Yönetiminin İlkeleri Kaynaklar Giriş Sınıflar, öğretmen ve çocukların karşı karşıya geldiği ve eğitim etkinliklerinin gerçekleştiği özel bir yaşam alanıdır. Eğitim süresinin büyük bir kısmı bu yaşam alanında geçer ve çocuğun davranışlarında yarattığı etki açısından sınıflarda geçirilen yaşantıların önemi büyüktür. Öğretmenin temel görevi, çocukların eğitsel amaçlara ulaşmasına yardımcı olmaktır. Bu nedenle öğretmenlerin birçok bilgi ve beceriye sahip olması gerekmektedir. Öğrenmeyi desteleyecek etkinlikler planlayabilme, çocukların ilgisini yüksek tutma, çocuklarla iyi bağlar kurarak onları motive etme, çocuklar ve ailelerle nitelikli çalışmalar yapabilmek için etkili iletişim becerilerine sahip olma bu becerilerden bazılarıdır. Öğretmenlerin sadece çocukların olumlu davranışlarını destekleyebilmesi ve uygun olmayan davranışları iyileştirmesi açısından değil, aynı zamanda eğitimin niteliğini arttırma açısından da sahip olması gereken bir diğer beceri sınıf yönetimidir. Çünkü öğrenmeyi kolay-

13 2 Okul Öncesinde Sınıf Yönetimi laştıracak şekilde sınıf düzenini oluşturulduğu ve uygulama süresince bu ortamın etkili yönetildiği sınıflarda çocuklar daha iyi öğrenme olanaklarına kavuşurlar. Bu nedenle öğretmenlerin sadece eğitici olarak değil, etkili bir sınıf yöneticisi olarak da yetiştirilmeleri gerekmektedir. Yeni bir beceri kazanmak bir süreç gerektirir. Bir diğer ifadeyle öğretmenler bilgi edindikçe ve uygulama yaptıkça etkili öğretmen olma yolunda ilerleme kaydederler. Diğer becerilerde olduğu gibi sınıf yönetiminde beceri kazanmanın ilk adımı, bu görevin temel özellikleri hakkında bilgi edinmedir. Bu nedenle bu bölümde sınıfın yapısı ve temel özellikleri, sınıfta düzen ve yönetim kavramları, sınıf yönetiminin boyutları ve sınıf yönetim modellerinin genel özellikleri açıklanmıştır. Verilen bilgilerin öğretmen ve öğretmen adaylarına konuya geniş açıdan bakma ve sınıf yönetimini bütünsel olarak algılama fırsatı vereceği düşünülmektedir. Sınıfın Yapısı ve Özellikleri Her insan farklı kişisel özelliklere, inançlara, değerlere, kültürel birikime ve beklentilere sahiptir. Bu nedenle, çocuklar her ne kadar aynı gelişim özelliklerine sahip olsalar da okula karşı tutumları, alışkanlıkları, konuşma ve dinleme becerileri birbirinden farklıdır. Aynı zamanda sınıf ortamını ve sosyal ilişkiler ağını oluşturan bu özellikler, hem öğretmen ve çocuğun sınıf içi davranışlarını, hem de çocukların okulla ilgili duyuşsal özelliklerini etkilemesi açısından son derece önemlidir (Erden, 1998). Ök, Göde ve Alkan a göre (2003) her sınıfın sahip olduğu sosyal dinamikler şunlardır: Sınıf, ortak amaçları ve özellikleri olan bir gruptur. Yeni bilgiler öğrenmek, öğrencilerin ortak amacıdır. Öğrenciler bu amaca ulaşmak için birbirleriyle etkileşime girer ve grup oluştururlar. Bireylerin grup içindeki davranışları, tek başlarına gösterdikleri davranışlardan farklıdır. Bireyin davranışları içinde bulunduğu grubun dinamiğine göre değişir. Grubun birey üzerinde toplumsal baskı kurma etkisi vardır. Öğrenciler sınıf içinde bazı durumlarda bireysel olarak yapmak istemedikleri eylemleri, sınıfta yalnız kalmamak, sadece gruba uyum sağlamak ve grup tarafından dışlanmamak için daha kolay yapabilmektedirler. Her grubun kendine özgü değerleri ve normları vardır. Bunlar sınıfın ortak kültürünü oluşturur.

14 Sınıf Yönetiminde Temel Kavramlar 3 Bu durumda öğretmenin sınıf içinde meydana gelen olaylar ve bu olaylar karşısında çocuğun davranışlarını anlamak için sınıf ortamını göz önünde bulundurması, sağlıklı bir sosyal bir ortam yaratmak için çocukların okulun değer ve normlarına uygun ortak değerler geliştirmelerine yardımcı olması gerekmektedir. Aksi takdirde çocuklar, kendi değer ve normlarını geliştirerek sınıfta uygun olmayan davranışların artmasına ve sınıf düzenin bozulmasına neden olabilirler (Kağıtçıbaşı, 1988). Ekolojik yaklaşım da çocuğun içinde bulunduğu çevre ile birlikte ele alınmasının daha doğru bir anlayışa götüreceğini savunmaktadır (Bronfenbrenner, 1994). Çocuğun gelişimi üzerinde çevresel faktörleri inceleyen ekolojik yaklaşım kuramı dört ana sistem üzerinde kurulmakta ve çocuğun gelişimini doğrudan veya dolaylı etkileyen/etkileyebilecek olan tüm faktörler iç içe geçmiş alanlar şeklinde gösterilmektedir Makrosistem Ekosistem Mezosistem Mikrosistem Çocuk Şekil 1. Ekolojik Perspektif (Bacanlı, 2002, 192) Çocuğa en yakın olan mikrosistem, çocuğun içinde bulunduğu, yüz-yüze etkileşim kurduğu, onun için önemli kişilerden oluşur. Çocuğun öğretmeniyle ilişkileri, anne-babasıyla ilişkileri, akraba ve arkadaşlarıyla ilişkileri bu alanda yer alır. Bu alandaki öğeler çocuğun başarısını ve davranışlarını doğrudan etkiler. Mezosistem, çocuğun ilişkide bulunduğu insanların birbirleriyle kurdukları ilişkileri ve birbirlerine karşı samimiyetlerini kapsar. Çocuğun okul, aile ve sınıf dışındaki arkadaşları (akran grupları) ve bunlar arasındaki etkileşimden oluşan sosyal iliş-

15 4 Okul Öncesinde Sınıf Yönetimi kiler ağıdır. Örneğin, öğretmenin aile ile olan ilişkisi, çocuk üzerine odaklıdır ve ilişkinin varlık nedeni çocuğa bağlıdır. Çocuğun başarısı üzerinde mikrosistem kadar olmasa da önemli bir etkiye sahiptir. Çocuk başka bir kuruma gittiğinde öğretmen ve aile ilişkisi biter. Ekosistem, mezosistemin bir uzantısı olarak da düşünülebilir. Çocuğun içinde bulunduğu ama direkt olarak etkileşimde bulunmadığı insanları ve öğeleri kapsar. Örneğin çocuk okul yönetimi, öğretmenler toplantısı vb. alanlarındaki öğelerle doğrudan ilişki içinde değildir ama bu öğeler çocuğun durumunu etkileme gücüne sahiptir. Son olarak makrosistem alanı ise, çocuğun içinde bulunduğu ülkenin durumunu ifade eder. Toplumun kültürü, değerleri, inançları, o andaki ekonomik durumu, yönetim biçimi, yaşanan toplumsal değişmeleri veya gelişmeleri ifade etmektedir. Bu alan, çocuğa en uzak alan olarak çocuğu dolaylı biçimde etkiler (Bacanlı, 2002, ; Bronfenbrenner, 1994, 40; Dönmez, 2004, 48). Sınıfların eko sistemlerini oluşturan bu özellikler açısından homojen olması mümkün değildir. Bunu yanı sıra sınıf ortamı eğitsel faaliyetlerin gerçekleştiği sosyal bir ortam olarak doğası gereği diğer yönetim alanlarından farklı özellikler de barındırmaktadır Sınıf yönetimi sınıfların bu yapısal özelliklerine göre biçimlenir. Bu nedenle öğretmenlerin sınıf yönetimiyle ilgili karar ve uygulamalarında aşağıdaki yapısal değişiklikleri de dikkate alması gerekmektedir (Weinstein, 1996): Çok boyutluluk: Sınıf çok sayıda olayın yaşandığı, aynı anda birçok faaliyetin gerçekleştiği bir yerdir. Bu özelliği sınıfı, tekdüze etkinlik gösteren herhangi bir yerden/kurumdan farklı kılmaktadır. Çeşitli etkinliklerin (sanat, drama, fen, müzik vb.) bir arada yapılması, çocukların arkadaşlıkları, öğretmenlerin sadece etkinliklerle ilgili açıklamalar yapmayıp aynı zamanda çocukların bakımlarıyla ilgilenmeleri, onlara rehberlik yapmaları, aile katılım etkinlikleri planlamaları sınıf ortamının çok boyutluluk özelliği içerisindedir. Öğretmenin sınıf ortamındaki tüm bu etkinlikleri kaynaştırabilmesi gerekmektedir. Eş zamanlılık: Sınıfta meydana gelen etkinliklerin aynı anda ya da arka arkaya gerçekleşmesidir. Öğretmen etkinlikleri uygularken bir yandan çocukların tepkilerini ölçer, yeni sorular düşünür, zamanı kontrol eder, kural dışı davrananları uyarır. Tüm bunlar doğal bir akış içerisinde gerçekleşmelidir. Öğretmene soru soran bir çocuk, sanat çalışması yapan çocuklar ve bir deney üzerinde çalışan çocukların görüntüsü aynı değildir. Bu durumda öğretmenin aynı anda çok farklı faaliyetleri yönetmesi gerekmektedir.