Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İslam Hukuk Usulü II

Transkript

1 Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İslam Hukuk Usulü II -Ders Planı- Dersin konusu: manaya delaletinin kapalılığı bakımından lafızlar [hafî-müşkilmücmel-müteşâbih] Ön hazırlık: İlgili tezler: hakkı ünsal mehmet akyüz osman şahin şükrü özbuğday hafî -müşkil -mücmel -müteşâbih müteşabihâtın bilinebilirliği sorunu mücmel-müteşabih hadisler ve açıklama yolları kur ân-ı kerîm deki müşkil ifadeler ve çözüm yolları kur'an-ı kerim'deki mana yönünden müteşabih ayetler ve bunlarla ilgili görüşler İlgili makaleler: yakup çiçek müşkilü l- kur an m. zeki duman müteşâbihâtın te vili hadi marifet muhkem ve müteşabih ahmet erkol nassın anlaşılmasında te vil ve müteşabih sorunu yusuf ışıcık kur anda temel iki kavram: te vil ve müteşabih murat sülün mahiyet, sebep ve çözümleri çerçevesinde müşkilü l-kur an zekeriya pak müteşabih kavramının semantik alanı üzerine bir değerlendirme İlgili videolar: Temel materyal: zekiyyüddin şaban islam hukuk ilminin esasları : (usulü l-fıkh) [hafî] s abdülkerim zeydan el-veciz fî usûli l-fıkh [el-hafî] s ders sorumlusu: yard. doç. dr. mustafa hayta 23 nisan 2015

2 manaya delaletinin kapalılığı bakımından lafızlar lafzı [sîga] dışında bir emr-i ârızadan [hariç] kaynaklanan nas kapalılık lafzından [sîga] kaynaklanan kapalılık الخفي/ hafî kapalılığı konuşanın beyanına ihtiyaç duymadan mücerret teemmül ile izâle olunan lafız kapalılığı konuşanın beyanına ihtiyaç duymadan teemmül ile izâle olunamayan lafız المشكل müşkil/ Konuşanın izah ve beyanına memul olup kapalılığı zâil olan lafız konuşanın izah ve beyanına memul olmayan dolayısıyla kapalılığı zail olmayan lafız المتشابه/ müteşâbih المجمل/ mücmel

3 manaya delaletinin kapalılığı bakımından lafızlar hafî müşkil mücmel müteşâbih kapalılık bakımından birinci dereceyi teşkil eder. hafî nin manasına/hükmüne delaleti zâhir de olduğu gibi açık olmasına rağmen harici bir sebepten dolayı kapsamındaki fertlerin bir kısmına delaletinde kapalılık bulunmaktadır. bir başka deyişle kapsamındaki bazı fertlere/sınıflara/olaylara tatbikatı ve uyarlanması halinde bunları kapsayıp kapsamadığı hususunda kapalılık (hufyet) bulunmaktadır. zira bu fertler/olaylar/sınıflar farklı bazı isim ve vasıflarla anılmaktadır. o halde buradaki kapalılık, lafzın sîgasında ve kalıbında değil, ilgili bazı olaylara ve fertlere tatbiki halinde zuhur etmektedir. bu durum, yöntem ve kaynak farklılıklarına bağlı olarak müctehidler arasında geniş tartışmalara yok açmıştır. hükmü: müctehid lafzın manasının/hükmünün kendilerine delaletinde kapalılık bulunan fertler ve olaylarda da tam olarak gerçekleştiği kanaatine varırsa ana lafzın o fert ve olayları da kapsadığına ve hükmün onlara da uygulanacağına karar verir. bu kanaate varamazsa aksi yönde hareket eder. ana lafız hırsızlık katl zina sınıflar/olaylar/fertler tarrar ve nebbâş azmettirmek livata/sihâk kapalılık bakımından ikinci sırada yer alır. hafi den farklı olarak, kapalılığı sîga/kalıbından kaynaklanan, kendisiyle kastedilen mananın ancak harici deliller veya derinlemesine düşünme (teemmül) yoluyla anlaşılabildiği lafızdır. hafî ile ortak yönü, kapalılığının ictihadla giderilebiliyor olmasıdır. işkâlin sebeplerinin üç ana başlıkta toplamak mümkündür. buna göre -sîgadan kaynaklana işkâl (müşterek lafızlar) -üsluptan kaynaklanan işkâl -naslar arasındaki tearuzdan kaynaklana işkâl hükmü: müşkil lafızdan kastedilen manayı ortaya çıkarmak ve devamında onunla amel etmek için araştırma ve teemmül gereklidir. bu yapılırken nasların birbirini açıklayıp acıkmadığına esbâb-ı nüzule, maslahata vs. dayanılır. kapalılık bakımından üçüncü derecede yer almaktadır. manaya delaletindeki kapalılık, sîgasından/lafzından kaynaklanan, kendisiyle ne kastedildiği akıl ve delille anlaşılamayan, sadece konuşandan bir beyan gelmesi halinde idrak edilebilen; bir başka deyişle anlaşılması mütekellimden soru üzerine ya da re sen gelecek bir açıklamaya bağlı olan lafızdır. bu yönüyle müşkil lafızdan farklılık taşır. bu nedenle mücmeldeki ictihad faaliyeti oldukça sınırlıdır. beyan öncesi lafızdaki icmal üç şeyden kaynaklanabilir: -kullanıldığı manada garabet -şer î dini ve ilim dallarına özgü ıstılahlar -karine ve teemmülle hangi manada kullanıldığı tayin edilemeyen müşterek lafzılar hükmü: kendisiyle ne kastedildiği mütekellim tarafından beyan edilinceye kadar tevakkuf etmek gerekir. mücmel lafız, vâfî ve şâfî (doyurucu) bir şekilde beyan edilirse müfessere dönüşür ve onun hükmünü alır. beyan bu nitelikte olmazsa müşkile dönüşür ve onun hükmünü alır. karîne ve delillerle üzerinde ictihad edilebilir hale gelir. kapalılık bakımında dördüncü derecede yer alır. manaya delaletindeki kapalılık, sîga/lafzından kaynaklan, kendisiyle ne kastedildiğini dünyada bilme ümit ve imkanı olmayan, [zira hem kitap ve sünnette beyan edilmemiş hem de akıl ve delille vakıf ve ıttılaı mümkün olmayan] bilgisini allah ın kendi inhisarına aldığı lafızdır. bu kısım kapalılık, a) müteşabihü l-lafz ve b) müteşabihi l-mana olmak üzere ikiye ayrılır. arap kelamında hususi bir anlam için vaz edilmediğinden manası bilinmeyen huruf-ı mukattaa 1. kısma; alllah ın sıfat ve fiilerine ilişkin lafızlar da 2. kısma dahildir. müteşâbih muhkemin karşıtı olarak konumlandırılmıştır. bu ise tamamen teorik olup açıklık-kapalılık şeklindeki 4 lü taksimi tamamlamak için mevzu-i bahis edilmiştir. mücmel ile müteşâbih, teemmül ile manasını fehm ve idrakini kabil olmamak hususunda birleşir. fakat kendilerine bir beyan ilişmesinin memul olup olmaması keyfiyetinden ayrılır. çünkü mücmelde, beyanın mütekellim tarafından gelmesi ümit edilir. müteşâbihte ise şâri den beyanın vürudu dahi umut edilmez. bu nedenle ümmet için manay-ı murada kesb-i vukuf etmek ümidi munkatı olur. hükmü: şariin ondan murat ettiği mananın hakkıyetine itikat etmekle beraber mesklek-i selefe göre tevilinden içtinap etmek; meslek-i halefe göre ise akıl ve şer a muvafık bir surette tevil eylemektir.

4

5

6 manaya delaletinin kapalılığı bakımından lafızlar

7 hafî و ال سار ق و ال سار ق ة ف اق ط ع وا أ ي د ي ه م ا ج ز اء بم ا ك س ب ا ن ك الا م ن ا هلل و ا هلل ع ز يز ح ك يم ع ن ع م ر و ب ن ش ع ي ب ع ن أ ب يه ع ن ج ذ ع ة و أ ر ب ع ين ث ن ي ة و ق ا ل: لا ي ر ث ع إ لى ع م ر ب ن الخ ط اب ف ج ع ل ع ل ي ه م اي ة م ن الا ب ل: ث لاث ين ج د ه ق ا ل: ق ت ل ر ج ل اب ن ه ع م د ا ف ر ف ال ق ات ل و ل و لا أ ني سم ع ت ر س و ل الله ص ل ى الله ع ل ي ه و س ل م ي ق و ل: " لا ي ق ت ل و ال د ب و ل د ه " ل ق ت ل ت ك و ث لاث ين ح قة (1) ت ذ كر و ن ل ع ل ك م ب ي ن ا ت ت آ ف ي ه ا و أ ن ز ل ن ا و ف ر ض ن اه ا أ ن ز ل ن اه ا س ور ة في ر أ ف ة هب م ا ا ت خ ذ ك م و لا ج ل د ة م اي ة م ن ه م ا و اح د ك ل ف ا ج ل د و ا و ال زا ني ال زان ي ة م ن ال م و م ن ين ط اي ف ة ع ذ اب ه م ا و ل ي ش ه د الا خ ر و ال ي و م اب هلل ت و م ن و ن إ نك ن ت م ا هلل د ين

8 müşkil ح ي ث م ن ف ا ت وه ن ت ط هر ن ف ا ذ ا ي ط ه ر ن ح تى ت ق ر ب وه ن و لا ال م ح ي ض في الن س اء ف اع ت ز ل وا أ ذ ى ه و ق ل ال م ح ي ض ع ن و ي س ا ل ون ك (222) و يح ب ا لت واب ين يح ب ا هلل إ ن ا هلل أ م ر ك م ال م ت ط ه ر ي ن و ق د م وا ش ي ت م أ نى ح ر ث ك م ف ا ت وا ل ك م ح ر ث ن س اؤ ك م وات ق وا لا ن ف س ك م ال م و م ن ين و ب ش ر م لا ق وه أ ن ك م و اع ل م وا ا هلل و ال م ط ل ق ات ي ت ر ب ص ن ا لا خ ر و ال ي و م اب هلل ي و م ن ن ك إ ن أ ر ح ام ه ن في ا هلل خ ل ق م ا ي ك ت م ن أ ن له ن يح ل و لا ق ر و ء ث لا ث ة ا ب ن ف س ه ن ع ل ي ه ن ال ذ ي م ث ل و له ن إ ص لا ح ا أ ر اد وا إ ن ذ ل ك في ب ر د ه ن أ ح ق و ب ع ول ت ه ن اب ل م ع ر و ف ح ك يم ع ز ي ز و ا هلل د ر ج ة ع ل ي ه ن و ل لر ج ا ل و إ ن ط ل ق ت م وه ن م ن ق ب ل أ ن تم سوه ن و ق د ف ر ض ت م له ن ف ر يض ة ف ن ص ف م ا ف ر ض ت م إ لا أ ن ي ع ف ون أ و ي ع ف و ال ذ ي ب ي د ه ع ق د ة الن ك ا ح و أ ن ت ع ف وا أ ق ر ب ل لت ق و ى و لا ت ن س و ا ال ف ض ل ب ي ن ك م إ ن ا هلل بم ا ت ع م ل ون ب ص ير

9 müşkil و ال ذ ين ي ت و ف و ن م ن ك م و ي ذ ر و ن أ ز و اج ا اب ل م ع ر وف و ا هلل بم ا ت ع م ل و ن خ ب ير أ ن ف س ه ن في ف ع ل ن ف يم ا ع ل ي ك م ج ن ا ح ف لا أ ج ل ه ن ب ل غ ن ف ا ذ ا و ع ش ر ا أ ش ه ر أ ر ب ع ة ا ب ن ف س ه ن ي ت ر ب ص ن ي ض ع ن أ ن أ ج ل ه ن الا حم ا ل و أ ولا ت يح ض ن لم و ال لاي ي أ ش ه ر ث لا ث ة ف ع دت ه ن ار ت ب ت م إ ن ن س اي ك م م ن ال م ح ي ض م ن ي ي س ن و ال لاي ي (4) أ ج ر ا ل ه و ي ع ظ م س ي ي ات ه ع ن ه ي ك ف ر ا هلل ي ت ق و م ن إ ل ي ك م أ ن ز ل ه ا هلل أ م ر ذ ل ك ي س ر ا أ م ر ه م ن ل ه يج ع ل ا هلل ي ت ق و م ن حم ل ه ن

10 mücmel إ ن الا ن س ا ن خ ل ق ه ل وع ا (19) إ ذ ا م سه ال ش ر ج ز وع ا (20) و إ ذ ا م سه الخ ي ر م ن وع ا ا ل ق ا ر ع ة (1) م ا ا ل ق ا ر ع ة ال م ن ف وش (5) ف ا م ا م ن أ د ر اك م ا ه ي ه (10) ر (2) و م ا أ د ر ا ك م ا ال ق ار ع ة (3) ي و م ي ك ون الن ا س ك ال ف ر ا ش ال م ب ث و ث (4) و ت ك ون في ع يش ة ر اض ي ة (7) و أ م ا م ن خ ف ت م و از ين ه (8) ف ا م ه ث ق ل ت م و از ين ه (6) ف ه و ح ام ي ة الج ب ا ل ك ال ع ه ن ه او ي ة (9) و م ا ال راك ع ين م ع و ار ك ع وا ال زك اة و آت وا ال صلا ة و أ ق ي م و ا أوصيت بثلاث مالي لمولاي

11 mücmel (hükmü) ال ذ ين ك ل و ن الر اب لا ي ق وم و ن إ لا ك م ا ي ق و م ال ذ ي ي ت خ ب ط ه ال شي ط ا ن م ن ال م س ذ ل ك ا ب ن ه م ق ال وا إ نم ا ال ب ي ع م ث ل الر اب ف م ن ج اء ه م و ع ظ ة م ن ر ب ه ف ان ت ه ى ف ل ه م ا س ل ف و أ م ر ه إ لى ا هلل و م ن ع ا د ف ا ول ي ك أ ص ح ا ب الن ا ر ه م ف ي ه ا خ ال د و ن و أ ح ل ا هلل ال ب ي ع و ح ر م الر اب ق ال ر س ول ا هلل ص ل ى الله ع ل ي ه و س ل م : «ال ذه ب اب ل ذه ب و ال ف ضة اب ل ف ضة و ال ب ر ابل ب ر و ال شع ير اب ل شع ير و الت م ر ابلت م ر و ال م ل ح اب ل م ل ح م ث لا بم ث ل ي د ا ب ي د ف م ن ز اد أ و اس ت ز اد ف ق د أ ر بى الا خ ذ و ال م ع ط ي ف يه س و اء»

12 müteşâbih عسق حم (2) ك ذ ل ك ي وح ي إ ل ي ك و إ لى ال ذ ين م ن ق ب ل ك ا هلل ال ع ز يز الح ك يم (1) (4) (3) (2) طه (1) اس ت و ى م ا أ ن ز ل ن ا ع ل ي ك ال ق ر آن ل ت ش ق ى إ لا ت ذ ك ر ة ل م ن يخ ش ى ت ن ز يلا مم ن خ ل ق الا ر ض و ال سم او ات ال ع ل ى ال رحم ن ع ل ى ال ع ر ش إ ن ال ذ ين ي ب اي ع ون ك إ نم ا ي ب اي ع ون ا هلل ي د ا هلل ف و ق أ ي د يه م ف م ن ن ك ث ف ا نم ا ي ن ك ث ع ل ى ن ف س ه و م ن أ و فى بم ا عاه د ع ل ي ه ا هلل ف س ي و ت يه أ ج ر ا ع ظ يم ا ك ل م ن ع ل ي ه ا ف ان (26) و ج ه و ي ب ق ى ر ب ك ذ و الج لا ل و الا كر ا م و اص ن ع ال ف ل ك ا ب ع ي ن ن ا و و ح ي ن ا و لا تخ اط ب ني في ال ذ ين ظ ل م وا إ ن ه م م غ ر ق و ن