EK E VEJETASYON-ARAZİ KULLANIMI-HABİTAT HARİTALANDIRMA RAPORU

Transkript

1 EK E VEJETASYON-ARAZİ KULLANIMI-HABİTAT HARİTALANDIRMA RAPORU YUSUFELİ BARAJI VE HES PROJESİ ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ RAPORU

2 İÇİNDEKİLER 1. GİRİŞ 1.1. Mevcut Durum Ek Vejetasyon-Arazi kullanımı-habitat Çalışmalarının 1 Hedefleri ve Kapsamı 1.3. Raporun Yapısı 2 Sayfa 2. MATERYAL METHOT 2.1. Genel Yaklaşım Yusufeli Projesi'nin Özellikleri Proje Bölgesinin Tanıtımı Geçmiş Saha Çalışmaları Saha Çalışmalarının Planlanmasına dair 9 Genel Yaklaşım ve Harita Hazırlanması Alan Araştırmalarının Coğrafi Kapsamı (Araştırma 11 Bölgesi) ve Örnek Alma Alanlarının Seçimi Saha Araştırması Çizelgesi Saha Araştırmasından Önceki Hazırlıklar Saha Araştırmasının Organizasyonu ve Saha 24 Takımı Uydu Görüntülerinin İşlenmesi ve Harita Hazırlıkları Faunanın ve Bitki Örtüsünün ve Toprak Kullanımı 28 Çalışmalarının Metodolojisi Araştırma Bölümlemelerinin ve Flora Örnekleme 29 Konumlarının Kararlaştırılması Araştırma ve Örnekleme Metodları Türlerin Teşhisi Korunma/Tehlike Altında olma Bitki Örtüsü/Habitat Sınıflaması Arazi Kullanımı Sınıflandırması (Gözleme Dayalı) Fauna ve Habitat Çalışmalarının Metodolojisi Memeliler Kuşlar Herpetofauna (Sürüngenler ve Amfibikler) Balık Omurgasızlar Ulusal ve Uluslararası Türler SONUÇLAR 3.1. Flora ve Bitki Örtüsü Kara ve Su Faunası ve Habitatları Alan Kullanımı 60 ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ RAPORU Revizyon : F İçindekiler Sf i / iv

3 EKLER Ek A. Kaynaklar Ek B. Çalışma Alanında Bulunan Flora Türleri Listesi Ek C. Çalışma Alanında Bulunan Karasal Fauna Türleri Listesi Ek D. Çalışma Alanında Bulunan Balık Türleri Listesi Ek E1. Çalışma Alanının Vejetasyon ve Endemik Haritası Ek E2. Çalışma Alanının Habitat Haritası Ek E3. Çalışma Alanının Arazi Kullanım Haritası TABLOLAR LİSTESİ Page Tablo E.2.1 Saha Araştırması Çizelgesi 21 Tablo E Saha Ekibi 26 Tablo E.3.1 Endemik (Türkiye için) ve/veya Türkiye Kırmızı Veri 36 Kitabı, IUCN, Bern, CITES listelerine göre Çalışma Alanında Tespit Edilen Flora Türleri Tablo E.3.2 Çalışma Sahası içindeki Bitki Örtüsü Topluluklarının 43 Rakıma göre Dağılımı Tablo E.3.3 Çalışma Sahasında Saptanan IUCN, Bern ve CITES 48 Listelerindeki Fauna Türleri Tablo E.3.4 Çalışma Sahasında Tespit Edilen Ulusal ve Uluslararası 50 Nitelikteki Memeliler Tablo E.3.5 Çalışma Sahasında Tespit Edilen Ulusal ve Uluslararası 53 Nitelikteki Kuşlar Tablo E.3.6 Çalışma Sahasında Tespit Edilen Ulusal ve Uluslararası 56 Nitelikteki Sürüngen ve İkiyaşamlılar Tablo E.3.7 Çalışma Sahasında Tespit Edilen Ulusal ve Uluslararası 59 Nitelikteki Balık Türleri Tablo E.3.8 Çalışma Sahası İçindeki Alan Kullanımı 61 ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ RAPORU Revizyon : F İçindekiler Sf ii / iv

4 ŞEKİLLER LİSTESİ Page Şekil E.1.1 Yusufeli Baraj Alanı ve Baraj Gölü Bölgesi, Yeni Yollar 3 ve Etkilenen Yerleşimler Şekil E.2.1 Çoruh Vadisi Yaban Hayatı Koruma Alanı 8 Şekil E.2.2 Çalışma Alanı 12 Şekil E.2.3 Ulaşılamayan Bölgeler 14 Şekil E.2.4 Çalışma Alanında Bitki Örtüsü Dağılımı 15 Şekil E.2.5 Flora Örneklem Alanları 17 Şekil E.2.6 Fauna Örneklem Alanları 18 Şekil E.2.7 Balık Örneklem Alanları 19 Şekil E.2.8 Arazi Kullanımı Kontrol Alanları 20 Şekil E.2.9 Saha Araştırmasının Zaman Çizelgesi ve Haritalama 22 Çalışmaları Şekil E.2.10 Türkiye'nin Bitki Dağılım Bölgeleri 31 Şekil E.3.1 Çalışma Alanı İçindeki Ana Bitki Örtüsü / Habitat Tipleri 41 Şekil E.3.2 Çalışma Alanı içindeki Bitki Örtüsü Toplulukları 42 Şekil E.3.3 Tarımsal Parsel Büyüklükleri (mülkiyeti göstermeyen) 62 Şekil E.3.4 Özel Arazi Parsel Büyüklükleri (mülkiyeti göstermeyen) 62 Şekil E.3.5 Kamu Arazisi Parsel Büyüklükleri 63 Ek B, C ve D Tablolar Listesi Tablo B1 Tablo B2 Tablo B3 Tablo C1 Tablo C2 Tablo C3 Tablo C4 Tablo C5 Tablo C6 Tablo D1 Tablo D2 Tablo D3 Alanda Tespit Edilen Flora Türleri Listesi Türkiye'de Önemli Olup Çalışma Alanında Tespit Edilen Flora Türlerinin Dağılımı Çalışma Alanında Vejetasyon Dağılımı Çalışma Alanında Tespit Edilen Memeliler Çalışma Alanında Tespit Edilen Kuşlar Çalışma Alanında Tespit Edilen Sürüngenler Çalışma Alanında Tespit Edilen İkiyaşamlılar Çalışma Alanında Tespit Edilen Omurgasızlar Çalışma Alanında Tespit Edilmiş Önemli Karasal Fauna Türlerinin Türkiye'deki Dağılımı Çalışma Alanında Tespit Edilen Balık Türleri Balık türlerinin örnekleme istasyonlarına göre dağılımı Çalışma alanında yakalanan balık türlerinin morfometrik özellikleri ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ RAPORU Revizyon : F İçindekiler Sf iii / iv

5 Tablo D4 Tablo D5 Tablo D6 Tablo D7 Türkiye de tespit edilen balık türlerinin dağılımı ile ekonomik önemleri Çoruh, Barha, Oltu ve Tortum Nehirleri su örnekleme istasyonları gözlemleri Çoruh, Barha, Oltu ve Tortum Nehirleri su örnekleme istasyonları özellikleri Çoruh, Barhal, Oltu ve Tortum Nehirleri su örnekleme istasyonlarında su kalitesi ölçümleri ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ RAPORU Revizyon : F İçindekiler Sf iv / iv

6 1. GİRİŞ 1.1. Mevcut Durum Yusufeli Barajı ve Hidroelektrik Santrali Projesi (Yusufeli Projesi), Türkiye'nin Kuzeydoğu Karadeniz Bölgesi'nde, Çoruh Nehri üzerinde planlanmıştır. Proje, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü'nün (DSİ) Orta ve Aşağı Çoruh Nehri için hazırladığı beş projeden biridir ve KONSORSİYUM tarafından inşa edilecektir. Yusufeli Barajı bir kaya dolgu tipi barajdır. Barajın nehir yatağından yüksekliği 223 m, temelden yüksekliği 270 m ve nehir yatağının deniz seviyesinden yüksekliği (DSY) de 496 m'dir. Normal işletme koşulları altında baraj gölündeki yüksek su seviyesi 710 m (DSY) iken, düşük su seviyesi 670 m (DSY) olacaktır. Baraj gölünün tutabileceği en büyük su miktarı 2,130 x 10 6 m 3 ve etkili su tutma kapasitesi 1,080 x 10 6 m 3 olacaktır. Baraj gölünün toplam uzunluğu (Barhal, Tortum ve Oltu nehir kolları üzerindeki rezervuar kısımlarıyla beraber) yaklaşık 60 km olacaktır. Baraj gölünün yüzey alanı 33 km 2 olacaktır. Yusufeli Projesi'nin önerilen haliyle ilçe merkezi olan Yusufeli ilçe merkezinin tamamı ve üç köy sular altında kalacaktır. Bunun dışında 14 köyün ve bunlara ait arazilerin bir kısmı da sular altında kalacaktır. Baraj gölü bölgede kurulu bulunan karayolu ağını ve altyapı sistemini de bozacaktır. Bu sebeple Çoruh hidro-kalkınma planı içerisinde yer almadığı halde iki yolun yeniden inşası da (Artvin-Bayburt Yolu 55 km uzunluğunda yer değiştirme; Artvin-Erzurum Yolu 31 km uzunluğunda yer değiştirme) Yusufeli Projesi'nin kapsamına alınmıştır. Bu yeni yollar genel olarak baraj gölü sınırlarına paralel olarak uzanacaktır. Yusufeli baraj alanı ve baraj gölü bölgesi, yeniden yapılacak yollar ve etkilenen yerleşimler Şekil E.1.1'de gösterilmiştir. Yusufeli Projesi'nin çevresel etki değerlendirmesi (ÇED) çalışmaları 1997 yılının son çeyreğinde başlatılmıştır. ÇED sonuç raporu 1998 ortasında tamamlanmış ve DSİ'nin talebi üzerine 1999 yılında ve yıllarında yapılan ek çalışmalar yoluyla revize edilmiştir. Çevresel etki değerlendirmesi raporu Dünya Bankası Grubu'nun yönergeleri esas alınarak İngilizce olarak hazırlanmıştır (O.P Çevresel Etki Değerlendirmesi ve O.P Doğal Yaşam Alanları). Bu çalışmalar esnasında 'te rapor ERG'ye (projeyi finanse edecek ihracat kredisi ajansı) sunulmuş ve ERG tarafından yapılan gözden geçirme değerlendirmeleri temel alınarak ek vejetasyon-arazi kullanımı-habitat çalışmaları tasarlanmıştır Ek Vejetasyon-Arazi Kullanımı-Habitat Çalışmalarının Hedefleri ve Kapsamı Yusufeli Projesi için yapılan ek vejetasyon-arazi kullanımı-habitat haritaya dökme çalışmalarının hedefi Yusufeli Projesi Çevresel Değerlendirme Rapor (ÇDR) araştırma alanındaki bitki örtüsü, fauna habitat ve türler kadar arazi kullanımı hakkında da detaylı ek ve güncel bilgileri toplamak ve belgelemek ve bu bilgiyi Etki Değerlendirmesi ve Çevre Yönetimi Planı bölümlerinde daha etkili bir biçimde kullanmak amacıyla ÇDR Veritabanı Bölümü'nde kullanmaktır. Bunlara ek olarak arazi kullanımının haritaya dökülmesi Yeniden Yerleşim Eylem Planı'nın ihtiyaç duyduğu bilgiyi sağlamak amacıyla kullanılmıştır. Bundan başka bitki örtüsü ve fauna yaşam ortamının haritaya dökülmesi ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ RAPORU Revizyon : F Sf 1 / 63

7 projenin kapsamı içinde yer alan baraj ve enerji üretim tesisleri, malzeme alma ve boşaltma alanları ve inşaat şantiyelerine ek olarak proje kapsamına dahil edilen ek özellikler (yeni yollar ve yeniden yerleşim alanları) için kullanılmıştır Raporun Yapısı Raporun geri kalanı aşağıdaki bölümler şeklinde düzenlenmiştir: Bölüm 2 Aşağıda belirtilen çalışmaların yöntemlerini tarif etmektedir: flora ve bitki örtüsü çalışmaları ve bitki örtüsünün haritaya dökülmesi; kara ve su faunaları ve habitat çalışmaları; ve fauna yaşam alanlarının haritaya dökülmesi, ve arazi kullanımı çalışmaları ve arazi kullanımının haritaya dökülmesi Bölüm 3 Flora, fauna ve arazi kullanımı çalışmalarının sonuçlarını sunmaktadır. Ekler Bitki örtüsü, habitat ve arazi kullanımı haritalarını ve belirlenen türlerin listesini sunmaktadır. ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ RAPORU Revizyon : F Sf 2 / 63

8 Şekil E.1.1. Yusufeli Baraj ve Rezervuar Alanı, Relokasyon Yolları ve Etkilenen Yerleşimler ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ RAPORU Revizyon : F Sf. 3 / 63

9 2. MATERYAL METHOT 2.1. Genel Yaklaşım Yusufeli Proje bölgesine (ve potansiyel etki alanını kapsaması amacıyla çevresine) dair veritabanı çalışmaları ilk olarak 1997 yılında başlamış ve 1998 ve 2002 yıllarında da devam etmiştir yılında yapılan ek vejetasyon-habitat-arazi kullanımının haritaya dökülmesi çalışmaları araştırma bölgesine (ve Yusufeli Proje bölgesine) dair bu bilgiye dayanılarak ve ÇED raporunun geliştirilmesi için ihtiyaç duyulan detayları sağlayacak biçimde ve de Yeniden Yerleşim Eylem Planı'nda (YYEP) ihtiyaç duyulacak mevcut arazi kullanımına dair temel bilgi ihtiyacını karşılayacak şekilde tasarlanmıştır yılında toplam beş saha ziyareti (Mayıs'tan Eylül'e kadar) gerçekleştirilmiştir. Saha çalışmaları florayı ve bitki örtüsünü, kara ve su faunası ve yaşam alanlarını ve arazi kullanımını kapsamıştır. Saha çalışmaları bitki örtüsü, yaşam alanları ve arazi kullanımına dair güncel haritaları hazırlayabilmek için gerekli veriyi toplayacak biçimde yapılmıştır. Haritaya dökme işlemi sırasında bölgenin uydu haritaları da kullanılmıştır. Bu çalışmalar sırasında kullanılan yöntemin tanımlanması aşağıdaki bölümler şeklinde düzenlenmiştir: Saha çalışmalarında ve harita hazırlama çalışmalarında kullanılan yöntemin tanımlanabilmesi amacıyla projenin ve proje bölgesinin özet tanımlanması (Bölüm ve 2.1.2). Yine yöntemin tanımlanabilmesi amacıyla daha önce yapılan saha çalışmalarının özeti (çalışmaların tarihleri, kapsamları ve alanları) (Bölüm 2.1.3) yılındaki saha çalışmalarının planlanmasında ve haritaların hazırlanmasındaki genel yaklaşım (Bölüm 2.1.4) yılındaki saha araştırmalarının coğrafi kapsamının (ya da araştırma bölgesinin) belirlenmesi ve örnek alma sahalarının ( bölgelerin ) seçilmesi (Bölüm 2.1.5) yılındaki saha çalışmaları için iş takviminin belirlenmesi (Bölüm 2.1.6). Saha çalışmaları hazırlık çalışmaları (Bölüm 2.1.7). Saha çalışmalarının ve saha ekibinin örgütlenmesi (Bölüm 2.1.8). Uydu görüntülerinin işlenmesi ve harita hazırlama (Bölüm 2.1.9). Flora ve vejetasyon, yeryüzü ve sucul fauna ile arazi kullanımı çalışmalarında uygulanan ayrıntılı metodolojiler Bölüm 2.2 ve Bölüm 2.3 te verilmiştir. 1 Daha önceki veritabanı çalışmalarının sonuçları Yusufeli ÇED raporunda sunulmuştur: ENCON Environmental Consultancy Co., March Yusufeli Dam and Hydroelectric Power Plant Environmental Impact Assessment Report (Rev D). Ankara. ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ RAPORU Revizyon : F Sf 4 / 63

10 Yusufeli Projesi'nin Özellikleri Yusufeli Barajı ve HES Projesi kil çekirdekli bir kaya dolgu barajı, bir yer altı tipi enerji santralini ve bunlara bağlı şalt sahası, kamp alanları ve ulaşım ve servis yolları gibi tesisleri kapsamaktadır. Baraj alanı Çoruh Nehri ile bunun önemli yan kollarından birisi olan Oltu Nehri'nin karışma noktalarından yaklaşık 800 m aşağıda yer alacaktır. Barajın, deniz seviyesinden yükseliği (DSY) yaklaşık 500 m olan nehir yatağından yüksekliği 223 m'dir. Su tutumuna başlanmasının ardından barajın en dolu olduğu dönemdeki (en yüksek su seviyesi, m) baraj gölü alanı 33 km 2 olacaktır. Baraj gölünün yaklaşık uzunluğu toplamda (Barhal, Tortum ve Oltu nehir kollarındaki göl alanı da dahil olmak üzere) 60.0 km olacaktır. Normal işletme sırasında su seviyesi en yüksek m (DSY) ve en düşük su seviyesi m (DSY) olacaktır. Baraj gölünün depolayabileceği maksimum su miktarı 2,130 x 10 6 m 3 ve etkili depolama kapasitesi de 1,080 x 10 6 m 3 olacaktır. Toplamda bir ilçe merkezi ile 17 köy Yusufeli Projesi'nden doğrudan ya da dolaylı olarak etkilenecektir. Bunlar ilçe merkezi olan Yusufeli ile Alanbaşı, Arpacık, Bahçeli, Bostancı, Çeltikdüzü, Çevreli, Çıralı, Darıca, Dereiçi, Irmakyanı, İşhan, Kılıçkaya, Kınalıçam, Küplüce, Morkaya, Tekkale ve Yeniköy köyleridir. Bunlar içinden Yusufeli ilçe merkezi ve Çeltikdüzü, Yeniköy ve Irmakyanı köyleri doğrudan etkilenen yerleşim yerleridir ve buralar tamamen Yusufeli Barajı nın suları altında kalacaktır. Bu yerleşim yerlerinin konumları Şekil E.1.1'de görülebilir. Yusufeli ilçe merkezinin yeniden yerleşimi için iki farklı seçenek, Kılıçkaya ve İşhan, belirlenmiştir. Bu olası kentsel yeniden yerleşim alanları da Şekil E.1.1'de görülebilir. Bugüne kadar kırsal yeniden yerleşim alanlarının konumları belirlenmemiştir. Yusufeli Projesi'ne Yusufeli Barajı'nın suları altında kalacak olan ana yol ağının yerini alacak iki yol güzergahı da (Artvin-Bayburt Yolu'nun 55 km'lik kısmı; Artvin-Erzurum Yolu'nun 31 km'lik kısmı) eklenmiştir. Bu yollar genel olarak baraj gölü sınırlarına paralel olarak yapılacaktır (bkz. Şekil E.1.1) Proje Bölgesinin Tanıtımı Çoruh Nehri'nin, kimi kısımları Yusufeli baraj gölünün suları altında kalacak olan üç ana kolu bulunmaktadır. Barhal Nehri, Yusufeli Baraj Alanı'nın yaklaşık dokuz kilometre yukarısında sol taraftan Çoruh Nehri ile buluşmaktadır. Yusufeli Baraj Alanı'nın yaklaşık 800 m yukarısında sağ taraftan Oltu Nehri, Çoruh Nehri ile buluşurken Oltu Nehri'nin Çoruh Nehri ile buluştuğu noktadan yaklaşık yedi kilometre yukarıda Tortum Nehri sol taraftan Oltu Nehri'ne katılmaktadır. Baraj yatağında ortalama yıllık akış hızı m 3 /saniye'dir. Bu akışın yarısından fazlası (yaklaşık yüzde 60) Nisan-Haziran döneminde gerçekleşmektedir. En yüksek aylık akış Mayıs ayında (yaklaşık 32 m 3 /saniye) ve en düşük aylık akış Ocak ve Şubat aylarında (yaklaşık 4 m 3 /saniye) gözlenmiştir. ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ RAPORU Revizyon : F Sf 5 / 63

11 Sarp topoğrafya ve baraj ve baraj gölü alanında Çoruh vadisinin jeolojik özellikleri bitki örtüsü oluşumu ve dağılımını etkilemektedir. Baraj yatağının civarında Çoruh nehir yatağının yüksekliği m iken baraj gölünün sonunda bu yükseklik m'ye ulaşmaktadır ve baraj gölünü çevreleyen dağların zirveleri deniz seviyesinden 1800 m ila 2000 m kadar yüksektedir. Baraj alanının ve baraj gölü alanının zeminin büyük kısmı granit kayalardan oluşmaktadır. Benzer biçimde proje bölgesi de neredeyse hiç bir düzlüğün bulunmadığı dağlık bir bölgedir. Bölgenin sarp topoğrafyası nedeniyle proje bölgesinin neredeyse yarısı çıplak kayalarla ve taşlarla kaplıdır. Genel olarak eğim yüzde 30'dan fazladır ve toprağın derinliği 0 ila 20 cm arasında değişmektedir. Proje bölgesindeki sarp eğimler zayıf bir bitki örtüsüyle kaplıdır. Genel olarak ağaçlar dağınık biçimde akıntı boyunca yer alan köylerde görülmekteyken dağ yamaçlarında da tesadüfen bulunmaktadır. Baraj bölgesinde, her iki yanda da çıplak kayalardan oluşan sarp uçurumlar bulunmaktadır ve bu uçurumlarda da çok zayıf bir bitki örtüsü gözlenmektedir. Yusufeli Baraj gölünün suları altında kalacak olan bölgede de çoğunlukla dağınık ağaçlar, fundalıklar ve otlak alanlarından oluşan zayıf bir bitki örtüsü bulunmaktadır. Bitki örtüsü bölgede daha homojen olmakla beraber Çoruh Nehri ve Oltu ve Barhal kollarında bir ölçüde farklılıklar bulunmaktadır (bkz. Bölüm Şekil E.2.4). Proje bölgesi dağlık bir alanda bulunduğu için tarımsal topraklar çok sınırlı durumdadır. Bu sebeple bütün tarımsal faaliyetler yoğun emek gücü gerektirmektedir. Pirinç üretimi ve seracılık görece düz arazilerin bulunduğu vadi tabanı ve vadi yamaçlarında yaygındır. Yamaçlarda inşa edilen teraslarda da tarımsal üretim yapılmaktadır. Çoruh Nehri Vadisi'nin Yusufeli Proje alanını da kapsayan bir kısmı Yaban Hayatı Koruma Alanı olarak sınıflandırılmıştır. İlk kez 1980 yılında bölgedeki yaban hayatı korumak amacıyla sınıflandırılan bu yaban hayatı koruma alanı, Çoruh Vadisi'nde Türkiye Milli Parklar, Av ve Yaban Hayatı Koruma Genel Müdürlüğü tarafından 1991 yılında oluşturulmuştur. Başlangıçta 8,700 hektar olarak belirlenen bu bölge daha sonra 2001 yılında 21,200 hektara çıkarılmıştır. Bu tip bölgelerde bütün türler için avlanma bir yıllık döngüler dışında yasaklanmıştır ve ağır biçimde cezalandırılmaktadır. Yusufeli Projesi nedeniyle Çoruh Vadisi Yaban Hayatı Koruma Bölgesi'nin 459 hektarı sular altında kalacaktır. Bu yaban hayatı koruma bölgesinin konumu Şekil E.2.1'de gösterilmiştir. Bu bölgede koruma altında bulunan en önemli türler vahşi keçi (Capra aegagrus) ve Alp dağkeçisi'dir (Rupicapra rupicapra). Çoruh Nehri Vadisi pek çok av kuşunun göç yolu üzerinde olması nedeniyle aynı zamanda ornitolojik olarak da önemlidir. Sonbahar boyunca pek çok türden binlerce kuşun, paleoarktik bölgesi av kuşlarının kuzey-güney göç rotası üzerinde yer alan Çoruh Nehri Vadisi'nden geçtiği görülebilir. (Göçmen kuşlar genelde termal hava akıntılarını izlemeyi tercih ederler ve bu nedenle de termal hava akıntılarının daha zayıf olduğu derin vadilerden uzak dururlar. Bu göçün başlangıç bölgeleri Kuzey Avrupa, Rusya ve Kafkasya ve varış bölgeleri de kuzey, orta ve güney Afrika'dır. Bu uzun yolculuk kısa bir zamanda tamamlanmak durumundadır ve kuşların varış noktalarına gün içerisinde vardıkları bilinmektedir. [Welty ve Baptista, The Life of Birds. Sounders College Publishing, dördüncü baskı]) Diğer yandan Çoruh Nehri Vadisi su kuşları için uygun yaşam alanları sunamamaktadır. Bataklık bölgelerin sayısı yetersizdir ve görece hızlı olan su akışı kıyı hattı boyunca göllerin ve göletlerin oluşmasına engel olmaktadır. ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ RAPORU Revizyon : F Sf 6 / 63

12 Çoruh, Oltu ve Tortum nehirlerinde ağırlıklı olarak bulunan balık türü cyprinid iken alabalık sadece Barhal Nehri'nde bulunmaktadır. Araştırma bölgesinde bulunan bütün balık türleri, ülkede geniş coğrafi alanlarda bu türlere uygun yaşam alanları bulunması sebebiyle, Türkiye'deki farklı akarsu havzalarında yaygın olarak bulunmaktadır. Araştırma bölgesinde eğlence ve ticaret amacıyla balıkçılık yapılması çok yaygın değildir ve Çoruh Nehri'nin kolları nehrin kendisiyle karşılaştırıldığında balıkçılık için daha fazla tercih edilmektedir. Yusufeli ilçe merkezinin üst kotlarında Barhal kolu üzerinde alabalık çiftlikleri bulunmaktadır. ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ RAPORU Revizyon : F Sf 7 / 63

13 Şekil E.2.1. Çoruh Vadisi Yaban Hayatı Koruma Alanı ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ RAPORU Revizyon : F Sf. 8 / 63

14 Geçmiş Saha Çalışmaları Yusufeli Proje bölgesi ve potansiyel etki alanının biyolojik çevresine dair geçmişte yapılan araştırmalar 1997, 1998 ve 2002 yıllarında gerçekleştirilmiştir. Bu çalışmalar karasal ve su kaynaklarını kapsamış ve flora ile fauna türleri kadar habitat tanımlarını içermiştir. Bu çalışmalar, araştırma bölgesindeki flora ve bitki örtüsü türlerinin tanımlanması ve karasal ve su faunasının (memeliler, kuşlar, sürüngenler, ikiyaşamlılar, kuşlar ve omurgasızlar) tanımlanmasını ve biyolojik kaynaklar üzerindeki potansiyel etkilerin belirlenmesini hedeflemiştir. Bu hedeflere ulaşmak amacıyla biyolojik çevreye dair bilginin toplanmasında aşağıdaki araçlardan faydalanılmıştır: İlgili literatür. Saha araştırmaları sırasında araştırma bölgesinde yaşayanlarla kurulan iletişim. Proje bölgesinde Ocak ve Nisan 1998 ve Mart ve Ağustos 2002 tarihleri arasında yürütülen saha çalışmaları. Flora ve bitki örtüsü toplulukları için yaklaşık 70 km uzunluğunda ve 2 km genişliğindeki yollar, inşaat alanları ve tesislerini de kapsayan 60 km uzunluğundaki baraj gölü alanını ve baraj gölünün yaklaşık 5 km yukarısı ve aşağısını içeren bir bölge araştırılmıştır. Bu çalışmalar deniz seviyesinden 1,000 m yüksekliğe kadar olan bölgeyi kapsamaktadır. Karasal fauna türleri için de flora ve bitki örtüsü toplulukları için tarif edilen alan ve dahası neredeyse yaban hayatı koruma alanının sınırları içinde kalan bölgenin bütünü ele alınmıştır. Saha çalışmaları sırasın su faunası için araştırılan bölge Çoruh Nehri ve Barhal, Oltu ve Tortum nehirleri boyunca baraj gölü sınırları içinde kalan alanlarla Yusufeli Barajı'nın aşağısında İnanlı Köyü'ne kadar olan alanı kapsamaktadır Saha Çalışmalarının Planlanmasına dair Genel Yaklaşım ve Harita Hazırlanması 2004 yılında gerçekleştirilen ek saha çalışmaları, daha önce yapılan çevresel veritabanı bilgilerine dair çalışmaları güncelleştirmek ve detaylandırmayı ve güncel bitki örtüsü, habitat ve arazi kullanımı haritalarını hazırlamak için gerekli bilgiyi toplamayı amaçlamıştır. Bu nedenle 2004 saha çalışmalarının planianmasındaki temel fikir bölgenin uydu görüntülerini elde etmek ve saha çalışmasını bölgeye dair daha önceki bilgiler ışığında tasarlamaktır. Uydu görüntülerinin saha çalışmaları sırasında kullanılacak taslak çalışma haritalarının çizilmesinde kullanılması ve saha çalışmalarının planlanmasında yardımcı olması ve örnek alma bölgelerinin tesbitinin kararlaştırılmasında kullanılması planlanmıştır. Bölüm 2.1.6'da daha detaylı bir biçimde tartışıldığı gibi saha çalışmalarının bölgedeki bitki örtüsünün oluşmaya başlaması ve balık yumurtlama döneminin geçmesinin beklenmesi amacıyla Mayıs 2004'te başlaması kararlaştırılmıştır. Uydu görüntüleri ilk olarak Mayıs 2004'te çekilmiş ancak yüksek bulut yoğunluğu nedeniyle yeterli kalitede görüntüler elde edilememiştir. Saha çalışması 2004 Mayıs ayı ortalarında başlamış ve örnek alma ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ RAPORU Revizyon : F Sf 9 / 63

15 bölgeleri araştırma bölgesine dair eski bilgilere ve ulaşılabilir durumda olan 1/25,000 ölçekli topoğrafik haritalar üzerinde yapılan çalışmalara dayanılarak belirlenmiştir. (Topoğrafik haritalar saha çalışmaları esnasında arazide de kullanılmıştır.) Daha önceden belirlenen örnek alma bölgelerine ek olarak örnek alma saha çalışmaları esnasında gerekli görülen başka bölgeleri de kapsayacak biçimde genişletilmiştir. Haziran 2004'te çekilen uydu görüntüleri kabul edilebilir bulunmuş ve Temmuz, Ağustos ve Eylül 2004 tarihlerinde gerçekleştirilen saha çalışmalarında alanda kullanılmak üzere bu uydu görüntülerini temel alan taslak çalışma haritaları hazırlanmıştır. (Uydu görüntüleri Quickbird yüksek çözünürlüklü, gerçek renkli görüntülerdir. Uydu görüntülerine dair daha ayrıntılı bilgi Bölüm 2.1.9'da sunulmuştur.). Bu nedenle incelenen bitki örtüsü türlerine ve topluluklarının sınırları taslak uydu görüntüleri haritaları üzerinde Temmuz 2004'de sahaya yapılan ziyarette gösterilmiştir. Bitki örtüsü türlerinin çiziminde yüksek ve ulaşılması güç bölgelerde bulunan bitki örtüsünü gözlemlemek ve doğrulamak amacıyla dürbün kullanılmıştır. Daha sonra Ağustos 2004'te yapılan saha ziyaretinde, tanımlanan endemik türlerin oluşumu taslak haritalar üzerinde gösterilmiştir. Bunun ardından bitki örtüsü ve endemik türler üzerine hazırlanan taslak çalışma haritaları mevcut bitki örtüsü haritasını elde etmek amacıyla sayısal veritabanına aktarılmıştır. Fauna yaşam alanlarının haritalandırılması saha kayıtlarına ve gözlemlere dayanılarak hazırlanmıştır. Bütün çalışma takımları (flora ve fauna takımları) saha çalışmaları sırasında gözlemlerinin ve örneklerinin konumlarını GPS (global positioning system - küresel yer belirleme sistemi) koordinatlarını kullanarak kaydetmişlerdir. Bu flora ve bitki örtüsüne dair verinin fauna yaşam alanları ve türlere ait veriyle uyuşturulmasına olanak sağlamıştır. Daha sonra flora ve fauna çalışmalarından elde edilen veriler ve gözlemlerin derlenmesiyle önemli yaşam alanlarını, habitat işlevlerini ve fauna hareketlerini (özellikle kuşlar) gösteren haritalar hazırlanmıştır. Arazi kullanımı türlerine (sulanan, yağmurla beslenen, nadasa bırakılmış, otlak) dair alanda taslak çıkarılması elverişsiz bulunmuştur çünkü Ek E3'te yer alan arazi kullanımı haritasından da görülebileceği gibi, araştırma alanındaki tarımsal araziler genelde küçüktür ( metrekare). Ekime uygun toprakları sınırlandıran sarp topoğrafyaa nedeniyle çoğu vadi yatağında bulunan tarımsal araziler doğrudan uydu görüntüleri kullanılarak sayısallaştırılmıştır. Arazi kullanımı türlerini doğrulamak ve Haziran 2004'ten bu yana meydana gelen olası değişimleri kaydetmek amacıyla Eylül 2004'te ek bir saha ziyareti yapılmış ve Eylül'deki arazi kullanımı daha önceki saha gözlemleri (Mayıs-Temmuz) ve uydu fotoğraflarındaki renkler aracılığıyla elde edilen verilerle karşılaştırılmıştır. Araştırma bölgesinin sadece bir kısmındaki pek çok tarlada bölgede yaygın olarak uygulanan ürün rotasyonu nedeniyle Temmuz ve Eylül 2004 arasında ürün türlerinin değiştiği görülmüştür. Bu nedenle ürün rotasyonu modelleri de gözlem ve köylülerle yapılan görüşmeler aracılığıyla araştırılmıştır. ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ RAPORU Revizyon : F Sf 10 / 63

16 Alan Araştırmalarının Coğrafi Kapsamı (Araştırma Bölgesi) ve Örnek Alma Alanlarının Seçimi 1998 ve 2002'de yapılan geçmiş çalışmalarda karasal araştırma 1,000 m yükseklikle sınırlandırılmışken baraj gölündeki azami su yüksekliğinin yaklaşık 712 m olacaktır. Bu kapsamın belirlemesinde sular altında kalacak bölgede ve daha yüksekte yer alan yakın bölgelerde bulunan flora türlerinin ve habitat özelliklerinin belirlenmesi hedeflenmiştir. Dolayısıyla bu türlerin yüksekliğe göre dağılımları belirlenmiş ve projenin bitki örtüsü, flora ve fauna türleri ve populasyonları üzerindeki etkilerinin önemi bunların bölgedeki dağılımları temelinde daha iyi değerlendirilmiştir yılında gerçekleştirilen ek vejetasyon-habitat-arazi kullanımı haritalama çalışmaları 1,000 m yüksekliğe kadar olan aynı karasal araştırma alanını kapsamaktadır. Yeniden yapılan yollar baraj gölü sınırlarına paralel ya da daha yüksekte olması nedeniyle bunlar da araştırma bölgesine dahil edilmiştir. 1,000 m yüksekliğin kapsanması aynı zamanda yeniden yapılacak yollar için yaklaşık bir kilometrelik bir tampon bölge (baraj gölü sınırlarının zıt tarafından) sağlamaktadır. Buna ek olarak Yusufeli Ilçe merkezi için belirlenen iki olası yeniden yerleşim alanı da, Kılıçkaya bölgesi ve İşhan bölgesi, araştırma bölgesine dahil edilmiştir. Araştırma bölgesinin bu temel özellikleri (710 m ve 1,000 m yükseklik, yeniden yapılacak yollar, Yusufeli ilçe merkezi için belirlenen olası yeniden yerleşim alanları) Şekil E.2.2'de gösterilmiştir. Daha önceki araştırmalarda Yusufeli Baraj yatağının 3 ila 5 km aşağısıyla Yusufeli Baraj gölünün3 ila 5 km yukarısını kapsayan bölgede su numunelerinin alımı da yapılmıştır yılında yapılan su araştırmaları da bu bölgeyi kapsamakta, buna ek olarak nehrin Yusufeli Baraj yatağından 20 km aşağıda yer alan Artvin Baraj yatağına kadar olan kısmı da (gelecekte yapılması planlanan Artvin Baraj gölününbütünü) kapsanmıştır (balık numune alanları için bkz. Şekil E.2.7). Uydu görüntüleri yukarıda bahsedilen yaklaşık 340 km 2 büyüklüğündeki (karasal ve su) araştırma alanını kapsamaktadır. (Haritalama ve uydu görüntülerine dair detaylar izleyen bölümde sunulmuştur; Bölüm ) Uydu görüntülerinin kapsamı da Şekil E.2.2'de gösterilmiştir. Dolayısıyla, Şekil E.2.2'de şunlar görülebilir: baraj gölü bölgesi (normal su seviyesi: 710 m); 1,000 m konturu, karasal çalışmaların genişletildiği yükseklik; Yusufeli ilçe merkezi için olası yeniden yerleşim alanları, Kılıçkaya ve İşhan yeniden yapılacak yollar; yeniden yapılacak yollar için 1,000 m tampon alanı; ve yukarıda belirtilen bütün özellikleri ve Çoruh Nehri'nin aşağısına su çalışmalarının genişletildiği Artvin baraj alanına kadar uzanan bölgeyi içine alan uydu görüntüsü kapsama alanı (340 km 2 ). ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ RAPORU Revizyon : F Sf 11 / 63

17 Şekil E.2.2. Çalışma Alanı ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ RAPORU Revizyon : F Sf. 12 / 63

18 Saha Örneklemi ve Haritalama için Araştırma bölgesinin Erişilebilirliği Ana yol kimi zaman sağda kimi zaman da solda olmak üzere vadi yatağında bulunmaktadır ancak daha yüksek kesimlere çıkan köy yolları vardır. Daha iç kesimlerden (nehirden daha uzak yerlerden) başlayan diğer yollar da daha yüksek kesimlere erişimi olanaklı kılmaktadır. Araştırma bölgesindeki topoğrafyaa genel olarak sarptır ve araştırma bölgesinde seyahat etmek için kullanılan yollar esasen virajlı dar köy yollarıdır (genelde toprak yollar). Genellikle köylerin yakınlarında yayaların nehrin öbür yakasına erişimini sağlayan dar ağaç köprüler bulunmaktadır. Köylüler nehrin üzerinden eşyalarını taşımak istediklerinde daha çok ilkel kablolu sistemleri kullanmaktadır. Örneklem Alanlarının Seçimi Daha önce de belirtildiği gibi araştırma bölgesinde topoğrafyaa genel olarak sarptır ve araştırma bölgesinin kimi alanları erişime elverişsizdir (sarp yamaçlar ve sarp boğazlar, özellikle Yusufeli baraj alanının aşağısında kalan boğaz alanı) ve sadece erişilebilir bir konumdan gözlem yapılabilmiştir. Her ne kadar 1,000 m yüksekliğe erişilmesi hedeflendiyse de araştırma bölgesinin kimi kesimlerinde sadece 900 m yüksekliğe ulaşılabilmiştir. Dolayısıyla erişilebilirlik hem karasal hem de su numune seçim alanlarının belirlenmesinde etkili olan faktörlerden birisidir. Araştırma bölgesinin erişilemeyen kesimleri; örneğin, arabayla ya da yaya olarak ulaşılamayan bölgeler ve çok dik yamaç/vadi bölümleri ya da inip çıkmaya ve numune çıkarmaya uygun olmayan kesimler; Şekil E.2.3'te belirtilmiştir. Erişilemeyen bölgeler gerektiğinde dürbün kullanılması suretiyle erişilebilir kesimlerden (vadi yatağından, nehrin öbür tarafından) gözlemlenmiştir. Numune alma genellikle yolun olduğu yakada yapılmış ve gözlemler her iki yaka için de kayıt altına alınmıştır. Öbür yaka esas olarak fiziki kısıtlar sebebiyle (kimi zaman nehrin öbür yakasındaki bölgelere nehrin daha iç kısımlarından ulaşmak denense bile bu mümkün olmamaktadır) her zaman erişilebilir durumda değildir. Ancak gerekli olduğu düşünüldüğünde numune için her türlü araç ve yol, örneğin diğer yakaya nehirden daha iç kesimlerde bulunan yollar aracılığıyla arabayla ulaşmak -genelde daha yüksek kesimler için - ya da diğer yakaya arabalar için tehlikeli olabilecek eski ve dar yaya köprülerinden geçilmesi gibi, kullanılmıştır. Bölgeye dair daha önceki deneyimlerden de bilindiği ve 2004 yılındaki saha araştırmalarında da gözlemlendiği gibi, bitki örtüsü Çoruh, Oltu ve Barhal nehirleri kenarında bir ölçüye kadar farklılık gösterse de (step bitki örtüsü sadece Oltu kısmında görülmüştür), görece homojendir. Bu nedenle, flora örneklem bölgesinin seçilmesinde homojenlik bir başka etken olarak rol oynamıştır. Şekil E.2.4, araştırma bölgesindeki temel bitki örtüsü kategorilerini göstermektedir. ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ RAPORU Revizyon : F Sf 13 / 63

19 Şekil E.2.3. Ulaşılamayan Alanlar ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ RAPORU Revizyon : F Sf. 14 / 63

20 Şekil E.2.4. Çalışma Alanında Vejetasyon Dağılımı ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ RAPORU Revizyon : F Sf. 15 / 63

21 Her bir saha ziyaretinde bölgedeki homojenlik değerlendirilerek farklı numune alım alanları mercek altına alınmıştır. Ancak gözlemler bütün araştırma bölgesinde, araba içinde ve/veya arabayı durdurarak ve gerektiğinde yürüyerek ya da numune için yeniden seçilen bölgelere giderken yapılmıştır. Bir bölge örneklendikten sonra, bir sonraki numune bölgesi temel olarak aynı ve daha önceki çalışmalarda yapılan gözlemler temelinde, uydu görüntülerine (üçüncü saha araştırmasından başlayarak) dayanılarak ve seyahat sırasında belirlenmiştir. Arabayla seyahat etmenin görece yavaş bir yöntem olduğunu (çünkü seyahat esnasında kullanılan yollar genelde çok virajlı köy yollarıdır) belirtmek gerekmektedir ve bu durum özellikle deneyimli bir saha ekibine bitki örtüsü, habitat, arazi kullanımındaki değişiklikleri olduğu kadar kimi türleri ya da fauna türlerine ait izleri tespit etmekte önemli bir olanak sunmaktadır. Dolayısıyla her bir saha araştırmasında, araştırma alanının bütünü gözlemlenmiş ancak hepsinin örneği alınmamıştır çünkü ya buna ihtiyaç duyulmamıştır (örneğin, bölge bir önceki numune alım alanıyla aynı özelliklere sahiptir başka bir deyişle homojendir) ya da bölgeye erişmek mümkün olmamıştır. Daha önce de belirtildiği gibi, ilk iki saha ziyaretinde numune alım alanları araştırma bölgesine dair bilgilere ve erişilebilen topoğrafik haritalara dayanılarak tespit edilmiştir. Üçüncü saha araştırmasıyla beraber uydu görüntüleri de saha numune alım bölgelerini ve travers yolunu kontrol ve doğrulama amacıyla kullanılmaya başlanmıştır. Diğer bir deyişle bu görüntüler araştırma bölgesinin özelliklerini (homojenlik gibi) doğrulamak ve sadece gözlemlenebilen ulaşıma elverişli olmayan kesimlerin (yamaçlar ve sarp geçitler) durumunu kontrol etmeye yardımcı olmuştur. Dolayısıyla çalışmalar numunenin alımının dahil edildiği bölgeyi mümkün olduğunda genişletecek ve bütün bölgenin tamamen temsil edilebileceği bir numune yaratacak biçimde düzenlenmiştir (daha fazla bilgi için bkz. Bölüm 2.2). Flora numune bölgeleri Şekil E.2.5'te gösterilmiştir. Karasal fauna için numune alım bölgeleri türler hakkında varolan bilgiye ve gözlemlenen habitat uygunluğuna bağlı olarak seçilmiştir (daha fazla bilgi için bkz. Bölüm 2.3). Buna ek olarak araştırma bölgesi gezilirken gözlemler yapılmıştır. Karasal fauna örneklemi ve gözlem alanları Şekil E.2.6'da gösterilmiştir. Su örneklemi Çoruh Nehri'nin anakolunda ve esas yan kolları olan Oltu, Tortum ve Barhal nehirlerinde ve de bu nehirlere katılan daha küçük yan kollarda gerçekleştirilmiştir. Su örneklem alanlarının seçiminde, karasal örneklem alanlarının seçiminde olduğu gibi erişilebilirlik seçimi etkileyen temel faktörlerden birisidir. Mümkün olduğu kadarıyla görece daha uygun koşullara sahip yerlerde balık örneklemleri elde edilmeye çalışılmış ve buralar yakalanan balık sayısını tespit etmek için incelenmiştir. Daha ileri çalışmalar için balık örneklem istasyonları bu örneklem çabaları sonucunda belirlenmiştir. Çoruh Nehri'nin ve kollarının bu istasyonların bulunduğu kesimleri akıntılı ve yavaş bölgelerdir ve araştırma bölgesini temsil etmektedir. Su (balık ve su kalitesi) örneklem bölgeleri Şekil E.2.7'de gösterilmiştir. Arazi kullanımını doğrulamak için önceden uydu görüntülerine göre sınıflandırılan bölgeler Şekil E.2.8'de gösterilmiştir. Arazi kullanımını doğrulamak için seçilen örneklem bölgeleri tarımsal arazileri, meyva bahçelerini, seraları, vd. kapsamaktadır. Bunlara ek olarak camiler, okullar ve sağlık merkezleri gibi kamu altyapısının önemli parçaları da Eylül 2004'teki ziyaret sırasında tespit edilmiştir. ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ RAPORU Revizyon : F Sf 16 / 63

22 Şekil E.2.5. Flora Örnekleme Lokasyonları ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ RAPORU Revizyon : F Sf. 17 / 63

23 Şekil E.2.6. Fauna Örnekleme Lokasyonları ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ RAPORU Revizyon : F Sf. 18 / 63

24 Şekil E.2.7. Balık Örnekleme Lokasyonları v ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ RAPORU Revizyon : F Sf. 19 / 63

25 Şekil E.2.8. Arazi Kullanımı Tespit Lokasyonları ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ RAPORU Revizyon : F Sf. 20 / 63

26 Saha Araştırması Çizelgesi Yukarıda belirtildiği üzere, önceki saha çalışmaları Temmuz ile Nisan 1998 ve Mart ile Ağustos 2002 tarihleri arasında, üç sezonu kapsar biçimde yürütülmüştür. Eldeki verilerin analizinden sonra ve literatürde yer alan bilgiler ve çalışılan bölge hakkındaki bilgilere göre, 2004 yılı saha araştırması çizelgesi Mayıs-Eylül dönemini kapsar biçimde belirlenmiştir. Çalışma için seçilen dönem, baharda bitkilerin yeşerdiği dönemi, balıkların yumurtlama dönemini ve kuşların sonbahardaki göç dönemini kapsamaktadır saha araştırmasının tarihleri Tablo E.2.1 ve Şekil E.2.9 de gösterilmiştir. Tablo E.2.1. Saha Araştırması Çizelgesi Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül2004 Flora Bitki Örtüsü Karasal fauna flora ve Bitki örtüsü memeliler endemikler kuşlar sürüngenler ikiyaşamlılar flora ve endemikler flora ve endemikler flora ve endemikler Bitki örtüsü Bitki örtüsü uydu fotağraflarına göre hazırlanan haritaya göre endemikler uydu fotağraflarına göre hazırlanan haritaya göre omurgasızlar memeliler kuşlar sürüngenler ikiyaşamlılar omurgasızlar memeliler sürüngenler ikiyaşamlılar omurgasızlar kuşlar (göç) Su faunası balık balık balık balık Arazi kullanımı arazi kullanımı arazi kullanımı arazi kullanımı arazi kullanımı arazi kullanımı uydu fotoğrafları na göre hazırlanan haritalarla doğrulanmı ştır ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ RAPORU Revizyon : F Sf 21 / 63

27 2004 Arazi Çalışmaları Topoğrafik haritalar, veri toplama, vs. Arazi kullanımı için uydu görüntüsü hazırlama Nis Haz Tem Ağu Eyl Eki Flora ve vejetasyon Flora, endemikler, vej. toplulukları Vejetasyon sayılsallaştırması Endemik sayısallaştırması Vejetasyon haritasının hazırlanması Fauna Memeli/sürüngen/ikiyaşamlı/omurgasız Kuşlar Balıklar Habitat kullanım haritasının Arazi kullanımı Saha gözlemleri Arazi kullanımı sayısallaştırılması Arazide yer doğrulaması Arazi kullanım haritasının hazırlanması Arazi çalışması Flora ve vejetasyon Karasal fauna Sucul fauna Arazi kullanımı Masabaşı çalışma Şekil E.2.9. Saha Araştırmasının Zaman Çizelgesi ve Haritalama Çalışmaları Saha Araştırmasından Önceki Hazırlıklar Haritaların Kaynakları ve Uydu Görüntüleri ve Arazide Kullanılacak Haritaların Hazırlanması Çalışma alanında kullanılacak 1/25,000 ölçekli (Tortum G46 ve Tortum G47) renkli topoğrafik haritalar, CONSORTIUM dan basılı olarak alınmıştır ve bunların aynı zamanda sayısal kopyaları da mevcuttur. Bu haritalar saha ziyaretlerinde kullanılmak üzere işlenmiştir (1/10,000 ölçeğine büyütülmüştür ve endeksleleriyle beraber A3 kağıda basılmıştır). Uydu görüntülerinin satın alınması CONSORTIUM adına ENCON tarafından ayarlanmıştır. Bu itibarla ENCON bir öneri dosyası hazırlamış, uydu fotoğrafı satan firmalara hangi alanda hangi görüntülerin istendiği açıklıkla belirtilmiştir. Alternatiflerin ve seçeneklerin değerlendirilmesinden sonra, uydu görüntüleri Digital Globe dan satın alınmıştır. Quickbird uydusu Mayıs 2004 te fotoğraflar çekmiştir (deneme için), ancak, bu görüntülerin bulutlarla kaplı olmasından dolayı fotoğraflar kabul edilmemiştir ve fotoğraflar satın alınmamıştır. Quickbird Temmuz 2004 te yeniden fotoğraf çekmiştir ve bu fotoğraflar kabul edilebilir bulunup satın alınmıştır. Görüntülerin düzeltilmesi temmuzun ortasında bitmiştir. Bu suretle, uydu görüntüleri üçüncü saha ziyareti ve kalan ziyaretler için kullanılabilir duruma gelmiştir. Daha önceden kullanılan topoğrafik haritalarda olduğu gibi uydu görüntüleri 1/10,000 ölçekle A3 kağıda basılmış ve arazi çalışması için kullanılmıştır. Daha önce ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ RAPORU Revizyon : F Sf 22 / 63

28 bahsedildiği gibi bitki örtüsü tipleri ve toplulukları ve endemiklerin dağılımı, harita çekimleri sırasında, sınırları çizilerek belirlenmiştir ve çizimler daha sonra sayısal ortama aktarılmıştır. Veri Toplanışı ve Literatür Özeti Yukarıda değinilen topoğrafik haritalara ve uydu görüntülerine ek olarak, aşağıdaki haritalar da, veritabanı oluşturmak ve projeye ait spesifik haritalar sağlayabilmek ve bilgi için kullanılmıştır. - Ormancılık Haritaları (ölçek 1/25,000) bölgeye ait olan ( , ve yıllarında Çevre ve Orman Bakanlığınca bastırılmıştır). - Toprak ve arazi kullanımı haritaları (ölçek 1/25,000) bölgeye ait olan ( yıllarında Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğünce bastırılmıştır). - Jeolojik Haritalar (Ölçek 1/25,000), bölgeye ait olan (1960 lar ve 1980 ler arasında) Maden Tetkik Arama Genel Müdürlüğü nce bastırılmıştır (MTA). Bu haritalardan bazıları, sayısal ortamda ulaşılabilir durumdadır ve sayısal ortamda olmayanlar da çalışma için sayısal ortama aktarılmıştır. Haritalara aynı zamanda tarih verilmiştir ve haritalar büyük ölçeğe aktarılmıştır. Bu haritalar veritabanı için kullanışlı veri oluşturmuşlardır. Literatür taraması, çalışmanın bir sonraki dayanak noktası olarak yürütülmüştür (1998 ve 2002). Türkiye de yer alan türlerin dağılımını saptayabilmek amacı ile proje sahasından daha geniş bir coğrafi alanı kapsamaktadır yılı çalışmalarında, daha önceden elde edilen bilgilere ek olarak, en son literatür (2002 den sonrası) ve bölgesel flora ve fauna taranmıştır. Örneklem Konumlarının Belirlenmesi ve Saha Yapısı ile İlgili Hazırlıklar Yukarıda Bölüm 2.1.5'de detaylı olarak tartışıldığı üzere, örneklem konumları, çalışma alanından elde edilen bilgiye ve 1/25,000 ölçekli haritalar üzerinde yapılan çalışmalara göre belirlenmiştir. Önceden belirlenmiş alanlara ek olarak, örneklem konumu, çalışma sırasında faydalı görülen başka alanlara doğru da genişletilmiştir. Saha incelemesinden önce var olan (daha önceki çalışmlardan elde edilmiş olan) flora-fauna yapısı ile ilgili kayıtlar, bitki örtüsü, arazi kullanımı ve fauna habitat haritaları hazırlamak için gerekli olan tüm parametreleri içerecek biçimde yeniden düzenlenmiştir. Flora/bitki örtüsü ve arazi kullanımı kayıt formundaki bitki örtüsü/habitat kategorileri ve arazi kullanımı sınıflandırmaları saha gözlemlerine dayalı olarak hazırlanmıştır ve bu nedenle de Yusufeli proje bölgesine özgüdür (daha fazla ayrıntı için bkz. Bölüm 2.2). ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ RAPORU Revizyon : F Sf 23 / 63

29 2.1.8 Saha Araştırmasının Organizasyonu ve Saha Takımı 2004 yılında Mayıs'tan Haziran'a kadar sürmüş olan beş arazi çalışması sırasında, uygun alanların örneği temsil gücü olanlarından numune alınmış, gözlemler, hem numune alınan hem alınmayan ve hem de örnekleme uygun olmayan alanlar için not edilmiştir. Her bir alan çalışması, 5-6 gün ve günde 12 saat olmak üzere yapılmıştır. Gözleme ve örnekleme gün doğumundan gün batımına kadar sürdürülmüştür. Takımlar hem yürümüş hem de araba kullanmıştır, bir yerden bir yere gitmek için araba kullanılmış, çalışma alanında ise yukarıdaki bölümde açıklandığı gibi yürüyerek dolaşılmıştır ve aynı zamanda yol üzerinde de bazı yerlerde durulmuş, sahaya daha yakından bakılmış, uzmanların ilgilerini çeken olgular doğrultusunda da arabadan inilmiş ve gözlemlerde bulunulmuştur. Saha araştırmasında karasal çalışma için izlenen güzergahlar şöyledir: 1: Çoruh Nehri Boyunca (özellikle Çoruhun yukarı havzasından başlayarak) Kılıçkaya bölgesini de kapsayan, Barhal kavuşumuna kadar. 2: Barhal nehri boyunca ve Çoruh bölümünde, baraj alanına kadar (ve su ile ilgili çalışmalar için Artvin baraj alanına kadar nehrin aşağı tarafına). 3: Oltu nehri boyunca (özellikle nehrin yukarı havzasından Çoruh nehri kavşağına kadar), ihsan havzasını kapsayacak biçimde. 4: Tortum nehri boyunca ( özellikle nehrin yukarı havzasından Oltu kavşağına kadar.) Su araştırmacıları da yukarıdaki güzergahları takip etmişlerdir. Kara ve su araştırmacıları, ilgili alanları ayrı olduğundan, farklı araçlarla seyahat etmiştir. Karasal flora ve fauna araştırmacıları da, farklı araçlarla seyahat etmiş ancak genellikle aynı güzergahta yol almıştır. İki karasal araştırma ekibi (flora ve fauna) bazen aynı/yakın bölgelerde beraber çalışmıştır (örneğin ulaşılabilir durumda olan yakın/örtüşen flora ve fauna örneklem alanlarında). Belirtilen bu dört ana güzergah boyunca hemen hemen tam gün karasal araştırmalar yapılmıştır, ancak bu her zaman yukarıda değinilen düzen (sıra) içinde gerçekleşmemiştir. Beklendiği gibi, uzun güzergahlarda (1, 2 ve 3. rotalar) ve ark.ne göre yol ağının daha elverişsiz olduğu güzergahlarda (1. rota) bir günden fazla zaman harcanmıştır. Böylece, örnekleme çalışmalarının her bir gününde, çalışma alanında km, buna ek olarak Artvin den (ya da Erzurum dan) araziye kadar da 200 km yol kat edilmiştir. (Çalışma ekibi genellikle Yusufeli nin sınırlı konaklama imkanlarının karşılayabileceğinden daha büyüktür.) Daha önce değinildiği üzere çalışma alanındaki yollar, çok virajlı ve dar köy yollarıdır ve çalışma alanında gözlem için müsaade edilen hız saate ortalama 30km dir. ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ RAPORU Revizyon : F Sf 24 / 63

30 2004 yılı saha araştırması ve haritalama çalışmalarını yürüten ekip Tablo E.2.2 de gösterilmiştir. Ekibin uzmanlık alanları ve sorumlu oldukları sahalar da bu tabloda gösterilmiştir. Saha çalışmaları ve haritalama çalışmaları, üç ENCON yöneticisi tarafından düzenlenmiş, bunlar aynı zamanda saha araştırmasında da yer almıştır. (Biri doktora ve ikisi yüksek lisans derecesine sahiptir.) Bu uzmanlar, çevresel keşif konusunda önemli deneyime sahiptir, 1998 ve 2002 deki çalışmalara da katılmıştır ve bir hidroenerji projesinde yer almıştır. Gazi Üniversitesi Biyoloji bölümünde profesör olan iki uzman botanikçi saha araştırmasında görev almıştır. Her ikisi de Türkiye Bitkilerinin Kırmızı Veri Kitabı nın araştırmacı-yazarlarındandır (Ekim ve ark., 2000) ve Türkiye üzerine önemli deneyime sahiptir. Bahsedilen bilim adamlarından biri Gazi Üniversitesi Biyoloji Bölüm Başkanıdır ve Türkiye de bulunan sayısız yeni türü (özellikle endemikler) ortaya çıkarmış ve yayınlamıştır. Aynı zamanda ENCON biyologları/çevre bilimcileri de saha araştırmasında yer almıştır (kısmen flora/bitki örtüsü). Karasal ekoloji, ornitoloji, su ekolojisi ve omurgasızlar konusunda uzman bir yardımcı ve beş baş biyolog çalışmayı ENCON un uzmanları ile beraber yürütmüştür. Bu bilim adamlarından üçü Gazi Üniversitesi Biyoloji bölümünden ve üçü de Hacettepe Üniversitesi Biyoloji bölümüne mensuptur. Bu bilim adamlarından biri ise Gazi Üniversitesi nde Rektör Yardımcısı olarak görev yapmaktadır. ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ RAPORU Revizyon : F Sf 25 / 63

31 Tablo E Saha Ekibi İsim Alan Sorumluluk ENCON İ. Haluk Çeribaşı, Ph.D. Çevre Mühendisliği Genel koordinatör Hüseyin Tekin, M.Sc. Çevre Arazi Çalışması Mühendisliği koordinatörü Şelale Ataberk, M.Sc. Çevre Teknik Mühendisliği koordinatör Erdinç Durmuş, B.Sc. biyoloji Bitki Örtüsü, yaşam alanları, ve flora, GIS uygulamaları Göktuğ Evin, B.Sc. Hidroloji mühendisliği Yer kullanımı, GIS uygulamaları, uzaktan algılama ve haritalama Burak Aksoy, B.Sc. Jeoloji mühendiliği jeoloji ve arazi kullanımı Murat Öztürk, M.Sc. Sosyolog Sosyo Ekonomik etkiler GAZI ÜNİVERSİTESİ Prof. Metin Aktaş (Gazi Biyoloji (Zooloji) karasal fauna ve Üniversitesi Rektör yaşam alanları Yardımcısı) Prof. Hayri Duman (Biyoloji Bölümü Başkanı) Prof. Zeki Aytaç Assoc. Prof. Abdullah Hasbenli Biyoloji (Botanik) ( Red Data Book of Turkish Plants ) kitabının yazarlarından biri biyoloji (Botanik) ( Red Data Book of Turkish Plants ) kitabının yazarlarından biri Biyoloji (Zooloji) Bitki örtüsü yaşam alanları, flora ve arazi kullanımı Bitki örtüsü, yaşam alanları, flora ve arazi kullanımı Karasal fauna ve yaşam alanları Üzeyir Çağlar, M.Sc. Biyoloji (Zooloji) Karasal fauna ve yaşam alanları HACETTEPE ÜNİVERSİTESİ Asst. Prof. Zafer Ayaş Alan 1 (Mayıs) Alan 2 (Haz) Alan 3 (Tem) Alan 4 (Ağu) Alan 5 (Eyl) Biyoloji (Ornitoloji) Kuşlar ve yaşam alanları Prof. Füsun Erkakan Hidrobiyoloji Su faunası balık S. Cevher Özeren, Ph.D. Hidrobiyoloji Su faunası balık DİĞER Yerel balıkçı Balık örnekleme ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ RAPORU Revizyon : F Sf 26 / 63

32 Uydu Görüntülerinin İşlenmesi ve Harita Hazırlıkları Uydu görüntüleri Pansharper (60 cm,renkli, yüksek çözünürlükte) imajlardır. Bu görüntüler yüksek çözünürlüklü (60 cm) siyah-beyaz rasterleri (pankromatik) nispeten düşük çözünürlüklü (2.5-3 m) renkli multi-spektral görüntülerle birleştirir. Görüntüler Temmuz 2004 te Quickbird le çekilmiştir (yaklaşık 340 km 2 lik bir alanı kapsar). Görüntüler Digital Globe dan satın alınmıştır. Uydu görüntüleri jeoreferanslanmış ve ortorektifiye edilmiş görüntüler olarak alınmıştır (aynı haritaya resmi topoğrafik haritaların projeksiyon ve koordinat sistemini oturtulmuştur). Mevcut topoğrafik haritalar, coğrafi uydu görüntüleri ile birlikte, harita taslaklarını hazırlamak için kullanılmıştır. Taslak haritalar arazi çalışmasında doğrulanmıştır ve böylece güncel haritalar biçimlenmiştir. Bölgesel ölçekteki ormancılık, toprak ve arazi kullanımı ve jeoloji haritaları da çalışma için önemli veritabanı bilgisi sağlamıştır. Vejetasyon-habitat-arazi kullanımı çerçevesinde üç değişik harita hazırlanmıştır. Bunlar: - Bitki örtüsü türleri/habitat türleri haritası, - Fauna yaşam alanları ve habitat fonksiyonları haritası, ve - Arazi kullanımı ve prototip haritalardır. Bitki örtüsü türleri/habitat türleri haritası Gözlemlenen bitki örtüsü türleri ve toplulukları, 2004 Temmuz arazi gezisi sırasında yerinde uydu görüntüsü-haritalar üzerinde işaretlenmiştir. Ağustos 2004'teki takip eden arazi gezilerinde, tanımlanan endemiklerin dağılımı taslak haritalar üzerine işaretlenmiştir. Daha sonra, taslak haritalar üzerindeki bitki örtüsü ve endemik tasvirler, güncel bitki örtüsü haritalarını oluşturmak üzere sayısal veri tabanına aktarılmıştır (sayısallaştırılmıştır). Fauna yaşam alanları ve habitat fonksiyonları haritası Fauna yaşam alanlarının haritalanması arazi kayıtlarına ve gözlemlere dayanır. GPS 2 koordinatları flora ve fauna çalışmaları sırasında kaydedilmiş, flora ve fauna çalışmaları flora ve bitki örtüsü ve türleri verileri ile eşlenmesini sağlamıştır. Daha sonra fauna örnekleri ve habitat türlerine dair gözlemleri birleştiren bir anahtarla beraber önemli habitat türlerini ve fauna örneklerini ve gözlem konumlarını gösteren haritalar flora ve fauna çalışmalarının veri ve gözlemlerinin birleştirilmesiyle hazırlanmıştır. Arazi kullanımı ve özellikleri haritası Vadi yatağındaki tarımsal alanlar, özellikle de ekimi sınırlayan sarp topoğrafyaasının çevirdiği alanlar, uydu görüntülerinde işaretlenerek sayısal ortama aktarılmıştır (sayısallaştırılmış). Eylül 2004 te arazi kullanımı türleri ve değişiklikleri kaydetmek için 2 Saha araştırmalarında kullanılan GPS alıcılarının tür ve modelleri: (i) Garmin GPS, (ii) Magellan Meridian Platinum GPS (D/C : S/N : 2703 / 17312), and (iii) Magellan Spor Trak GPS (D/C : S/N : 1404 / 29504). ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRMESİ RAPORU Revizyon : F Sf 27 / 63