Sahn-ı Semândan Dârülfünûn a

Transkript

1 Sahn-ı Semândan Dârülfünûn a Osmanlı da İlim ve Fikir Dünyası Âlimler, Müesseseler ve Fikrî Eserler XVI. Yüzyıl Sahn-ı Semân dan Darülfünûn a 1

2 Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları Kitap No: 40 Yayın Danışmanı Ömer Arısoy Koordinasyon Erdem Zekeriya İskenderoğlu Veli Koç Sahn-ı Semân dan Dârülfünûn a Osmanlı da İlim ve Fikir Dünyası (Âlimler, Müesseseler ve Fikrî Eserler) - XVI. Yüzyıl Editörler Ekrem Demirli Ahmet Hamdi Furat Zeynep Münteha Kot Osman Sacid Arı ISBN TC Kültür ve Turizm Bakanlığı Sertifika No: Baskı İstanbul, Şubat 2017 Kitap Tasarım Salih Pulcu Tasarım Uygulama Recep Önder Baskı-Cilt Seçil Ofset Matbaacılık Yüzyıl Mh. Matbaacılar Sitesi 4. Cadde No: 77 Bağcılar İstanbul Sertifika No: Sahn-ı Semân dan Darülfünûn a

3 Sahn-ı Semândan Dârülfünûn a Osmanlı da İlim ve Fikir Dünyası Âlimler, Müesseseler ve Fikrî Eserler XVI. Yüzyıl SEMPOZYUM TEBLİĞLERİ Sahn-ı Semân dan Darülfünûn a 3

4 4 Sahn-ı Semân dan Darülfünûn a SUNUŞ

5 Kıymetli okurlarımız, Anadolu, tarihin başından beri pek çok medeniyete ev sahipliği yapmış kadim bir coğrafyadır. Bu kadim coğrafyada tarih boyunca nice devletler kurulup nicesi yıkılmıştır. Bin yıldır İslâm medeniyetinin merkezi sayılabilecek Anadolu, özellikle 600 yıl süren Osmanlı Devleti döneminde, üç kıtada bütün yolların kendisine çıktığı adalet ve merhamet odağı haline gelmiştir. Takdir edilir ki, onu yücelten, eşsizleştiren bu nitelikler, sadece savaş gücüyle, siyasi dehayla ya da devlet kurma yeteneği yle açıklanabilecek unsurlar değildir. Bir topluluğu medeniyetin merkezi yapan unsurlar, esasen onun geçmişten tevarüs ettiği ilim ve fikir mirası ve kültürel birikimidir. Osmanlı Devleti, bu anlamda göz kamaştıran bir kültürel zenginliğe ev sahipliği etmiştir. Onu zenginleştiren ve bugün hala ufkumuzu açarak bize yol gösterecek olan bu müthiş birikimle olan temasımız son iki yüzyılda ne yazık ki talihsiz bir biçimde kesintiye uğramıştı. Kültürel kopuş, özgüven yitimi ve Batı karşısında duyulan kompleks yıllarca kendimizi, potansiyelimizi anlamamıza engel olmuştu. Hamdolsun, kendi köklerimize karşı duyduğumuz bu anlamsız mahcubiyet hissi artık tükenmiştir. Hâl böyle olunca Osmanlı nın ilim ve fikir dünyası üzerine hem Türkiye de hem dünyada yapılan çalışmalar da hız kazanmıştır. Geçtiğimiz yıl İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi ile birlikte icra ettiğimiz Sahn-ı Seman dan Darülfünun a Osmanlı da İlim ve Fikir Dünyası Sempozyumu kanaatimce son zamanlarda bu alanda yapılmış en önemli ve heyecan verici faaliyetlerden birisidir. Yurt içi ve yurt dışından pek çok önemli ilim adamının katıldığı bu önemli sempozyum dizisinin ikincisine ev sahipliği yapmış olmaktan ve bu sempozyumda sunulan tebliğlerin kitaplaşarak kalıcı olduğunu görmekten büyük bir onur duyuyorum. Bu vesileyle sempozyumu birlikte icra ettiğimiz İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesine, sempozyumun kıymetli danışma ve yürütme kurulu üyelerine ve bizi şereflendiren bütün ilim adamlarına teşekkürü bir borç biliyorum. Murat Aydın Zeytinburnu Belediye Başkanı Sahn-ı Semân dan Darülfünûn a 5

6

7 Editörden İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi tarafından Sahn-ı Semân dan Dârülfünûn a Osmanlı da İlim ve Fikir Dünyası (Âlimler, Müesseseler ve Fikri Eserler) üst başlığı ile düzenlenmekte olan sempozyum serisinin, İstanbul un fethinden Süleymaniye Medreselerinin kuruluşuna kadarki dönemi içine alan birincisi Aralık 2014 tarihinde düzenlenmişti. Bu birinci sempozyumun tebliğleri 2015 yılında Klasik Yayınları tarafından yayınlandı. Aynı üst başlıklı ikinci sempozyum -ki elinizdeki kitap bu sempozyum tebliğlerini içermektedir- Zeytinburnu Belediyesinin işbirliği ile Aralık 2015 tarihinde Zeytinburnu Kültür ve Sanat Merkezinde yapıldı. Bu sempozyumun tebliğleri yine Zeytinburnu Belediyesinin katkılarıyla ilim âleminin istifadesine sunuluyor. Bu vesile ile tebliğ sahiplerine, İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesine, Zeytinburnu Belediyesine ve bu kitabın yayın aşamasında emeği geçenlere teşekkür ederiz. Sahn-ı Semân dan Darülfünûn a 7

8 İÇİNDEKİLER AÇILIŞ KONUŞMALARI Prof. Dr. Mahmut Ak İstanbul Üniversitesi Rektörü 11 Prof. Dr. Mürteza Bedir İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dekanı 13 AÇILIŞ PANELİ OSMANLI DÜŞÜNCESİNİ ANLAMAK Ömer Mahir Alper XVI. Yüzyılda Osmanlı Düşüncesi: Kemalpaşazâde Bağlamında Bazı Mülâhazalar 15 Şükrü Özen 16. Yüzyıl Osmanlı Hukukunun Kaynakları 21 Ömer Türker 16. Yüzyılı İslâm Felsefe Geleneğine Eklemlemek 25 Himmet Taşkömür 16. Yüzyıl Osmanlı Kültür ve Düşünce Hayatı Üzerine Bazı Gözlemler 29 TEBLİĞLER 16. YÜZYILDA OSMANLI DA BİLİM Tuncay Zorlu Tıp Bilgisinin Dolaşımı Açısından Süleymaniye Tıp Medresesi ve Dâruşşifası 37 Hüseyin Şen XVI. Yüzyıl Osmanlı Dünyasında Matematik ve Astronomi: Takiyüddîn İbn Ma rûf ve Sidretü l-müntehâ Adlı Eserinde Güneş Gözlemleri 47 TEFSİR-HADİS Mesut Kaya Osmanlı da Entelektüel Dinamizm ve Hâşiye Yazıcılığı: Taşköprîzâde nin Keşşâf Hâşiyesi Örneği 59 Mehmet Efendioğlu XVI. Asır Osmanlı Yönetiminde Sahâbe ve Ehl-i Beyt Hassâsiyeti 83 FIKIH Yunus Apaydın Kemalpaşazâde nin Tabakâtul l-fukahâ sı Neyi Anlatıyor? 99 Fikret Karčić Hanefi Mezhebi Bosna ya Nasıl Geldi?: Hasan Kafi Akhisari nin Silsilesi Üzerine Bir Yorum 105 Süleyman Kaya Ebussuûd Efendi nin Fetvalarını Doğru Anlamaya Doğru Sahn-ı Semân dan Darülfünûn a

9 DİL BİLİMLERİ Timur Aşkan Yûsuf B. Hüseyin el-kirmâstî ve Usûlü l-istılâhâti l-beyâniyye Adlı Eseri 127 Mücahit Küçüksarı - İbrahim Fidan XVI. Yüzyıl Osmanlı-Türk Âlimlerinin Arap Diline Katkısı -Hısım Ali Çelebi nin Hayru l-kelâm Fi t-takassî An Ağlati l- Avâm Adlı Eseri Örneği- 151 Amina Šiljak Jesenković Şairin Dünyası 167 TARİH-EĞİTİM Yasin Meral Nasi-Mendes Ailesi ve İstanbul da Reyna Nasi Matbaası 177 Mohammad Jaber Thalji Arapça Yazılmış Klasik Tarih Kitaplarında Süleymaniye Medreseleri Hicri 10. Asır (M.S. 16. Asır) 191 Ahmet Saim Arıtan Devlet-i Âliyye-i Osmaniyye nin Dünyaya Örnek Eğitim Müessesesi: Enderûn Mektebi, Ehl-i Hiref, Mücellidân Bölüğü ve XVI. Yüzyıl Osmanlı Cildciliği 201 Vecihi Sönmez Şerefhan el-bitlisi ve Şerefnamesi 213 KELÂM-FELSEFE-TASAVVUF Necmi Derin Taşköprîzâde de Zihnî Varlık Meselesi 227 Ekrem Demirli Osmanlı Düşüncesinin Ufku İmtizaç Devrinin Sorunlarıyla Malul Bir Düşünce Hayatı: Kemalpaşazâde nin Mahiyetler Risalesi ve Öteki Risaleleri Üzerine Mülahazalar 235 Hacı Bayram Başer Tasavvufta Savunmacı Söyleme Dönüş: Sofyalı Bâlî Efendi (ö. 960/1553) Örneği 245 TARİH-HUKUK Vejdi Bilgin 16. Yüzyıl Fetvaları Çerçevesinde Toplumsal Olgulara Yaklaşım Açısından Müftülerin Tipolojik Analizi 257 Emine Arslan Müeyyedzâde Abdurrahman Efendi nin Fetva Mecmûası ve Kaynaklarının Değerlendirilmesi 277 Sahn-ı Semân dan Darülfünûn a 9

10 AÇILIŞ KONUŞMALARI

11 Değerli Belediye Başkanı, değerli katılımcılar, Osmanlı İmparatorluğu, tarihin gördüğü son cihanşümul imparatorluktur. Çeşitli dinlere, kültürlere ve ilim geleneklerine yüzyıllarca ev sahipliği yapan bu imparatorluğun insanoğlunun düşünsel mirasını nasıl, hangi yönlerden ve ne derecede beslediği akademik ilgiyi fazlasıyla hak eden bir konudur. Bu minvalde şu sorular sıklıkla sorulagelmiştir: Osmanlı toplumu bir bilim ve düşünce toplumu mudur? Osmanlı topraklarında bilgi ve değer üretilmiş midir, yoksa sadece mevcut bir miras mı tüketilmiştir? Son yıllarda Osmanlı düşünce geleneği üzerine yapılan akademik çalışmalara baktığımızda kesinlikle biliyoruz ki: Osmanlı toplumu bir bilim ve düşünce toplumudur. Bununla beraber bu konu akademik çevrelerde canlılığını hâlen sürdürmektedir. Zira Osmanlı toplumunun fikir üretimine sağladığı katkı tüm boyutlarıyla henüz tartışılmış değildir. Dolayısıyla bu alanda yapılacak çalışmalara ihtiyaç devam etmektedir. İşte bu ihtiyaca karşılık vermek üzere tertip ettiğimiz Sahn-ı Seman dan Darü l-fünun a Osmanlı da İlim ve Fikir Dünyası isimli sempozyumun ikincisini dinlemek üzere bir araya gelmiş bulunmaktayız. Hatırlanacağı üzere 15. yüzyıl alt başlığı ile sizlere sunduğumuz ilk sempozyum, İstanbul un fethinden (1453) Süleymaniye Medreselerinin kuruluşuna (1557) kadar geçen dönemdeki Osmanlı ilim ve fikir dünyasını mercek altına almıştı. İkinci sempozyumun inceleyeceği tarih dilimi 16. yüzyıl olacak. Bu yüzyıl siyasi, kültürel ve bilimsel alanlarda Osmanlı İmparatorluğu nun zirvesi kabul edilir. Bu dönemde Osmanlı topraklarında yaşayan ilim adamları kendinden önce gelen ilim ve fikir geleneğini temsil etmekle beraber bu geleneğe köklü katkılar yapmıştır. Kısacası bu yüzyılda büyük bir düşünsel mirasın devamı olan fakat aynı zamanda özgün pek çok eser kaleme alınmıştır. Sahn-ı Semân dan Darülfünûn a 11

12 Sahn-ı Semân dan Dârulfunûn a Osmanlı da İlim ve Fikir Dünyası: Alimler, Müesseseler ve Fikri Eserler -II- 16. Yüzyıl isimli bu sempozyum bu devasa mirasın belki ancak bir parçasına ışık tutabilecek. Fakat bu katkının 16. yüzyıl Osmanlı fikir hayatının akedemik dünyaya takdiminde önemli bir hizmet göreceğini düşünüyorum. Sempozyuma destek veren Zeytinburnu Belediyesinin değerli Başkanı Murat Aydın Bey e, bu sempozyumun hayata geçmesini sağlayan İlahiyat Fakültesinin değerli dekanı Prof. Dr. Mürteza Bedir e ve sempozyum düzenleme kurulu üyelerine teşekkür ederim. Prof. Dr. Mahmut Ak İstanbul Üniversitesi Rektörü 12 Sahn-ı Semân dan Darülfünûn a