Türk Otomotiv Endüstrisinde Maliyet ve Toplam Faktör Verimliliği

Transkript

1 Aaürk Üniversiesi Sosal Bilimler Ensiüsü ergisi 24 8 (3): Türk Oomoiv Endüsrisinde Malie ve Toplam Fakör Verimliliği Öz: Bu çalışmanın emel amacı farklılaşırılmış oligopol piasası örneği olan Türk oomoiv endüsrisi için dönemi iibarile üreim malieini ve oplam fakör verimliliğini dealı olarak analiz emekir. Bu amacı gerçekleşirmek üzere Veri Zarflama Analizi ve Malmquis Toplam Fakör Verimliliği İndeksi önemleri her bir dönem için arı arı ugulanmışır. Arıca Türk oomoiv endüsrisinde faalie göseren firmaların üremiş oldukları ürün özellikleri dikkae alınarak endüsri genelinde hedonik malie fonksionu oraa konulmuş ikame esnekliği ölçek ekonomileri ve kapsam ekonomileri ahmin edilmişir. Sonuç olarak Türk oomoiv endüsrisinde faalie göseren firmaların oplam fakör verimliliğindeki değişme ve bileşenleri ıllar iibarile espi edilmişir. Arıca endüsrideki firmaların kullandıkları üreim fakörlerinin birbirinin ikamesi olduğu ve endüsrinin kapsam ekonomilerinden olumlu ekilendiği sonucuna ulaşılmışır. Anahar Kelimeler: Görünüşe İlişkisiz Regreson Hedonik Malie Fonksionu Malmquis Toplam Fakör Verimlilik İndeksi Türk Oomoiv Endüsrisi Veri Zarflama Analizi Verimlilik. Cos and Toal Facor Producivi in he Turkish Auomoive Indusr Absrac: The main objecive of his sud is o analze he producion cos and oal facor producivi of Turkish Auomoive Indusr as an eample of differeniaed oligopol marke for he period of To achieve his goal aa Envelopmen Analsis and Malmquis Toal Facor Producivi Inde mehods applied separael for each period. Moreover b aking ino accoun produc characerisics produced b firms ino Turkish Auomoive Indusr i is o pu forward a hedonic cos funcion for whole indusr and is o esimae an elasici of subsiuion economies of scale and economies of scope. Consequenl he change in oal facor producivi and is componens were esimaed for he firms ino Turkish Auomoive Indusr. Addiionall he hedonic cos funcion was esimaed for Turkish Auomoive Indusr firms among he same period. I was concluded ha facors of producion used o be subsiues for each oher and he indusr posiivel affeced from economies of scope for companies engaged in he producion. Keuords: Seemingl Unrelaed Regression Hedonic Cos Funcion Malmquis Toal Facor Producivi Inde Turkish Auomoive Indusr aa Envelopmen Analsis Producivi. *) Prof. r. Erzurum Teknik Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi (e-posa: muammer.alali@erzurum.edu.r) **) Yrd. oç. r. Erzurum Teknik Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi (e-posa: gurkan.calmasur@erzurum.edu.r) Muammer YAYLALI (*) Gürkan ÇALMAŞUR (**)

2 326 / Muammer YAYLALI Gürkan ÇALMAŞUR Aaürk Üniversiesi Sosal Bilimler Ensiüsü ergisi 24 8 (3): Giriş İkisa agın bir biçimde oplumu oluşuran birelerin sınırsız saıdaki ihiaçlarının doğada bulunan ve kı olan kanaklarla nasıl karşılanabileceğini araşıran sosal bir bilim olarak anımlanmakadır. İnsanların var oldukları günden iibaren bir nokadan diğer bir nokaa hareke eme isekleri söz konusu sınırsız ihiaçlarından birisidir. İnsanoğlu çeşili araçlarla bu ihiacı karşılamaa çalışmış ve bir nokadan diğer bir nokaa daha hızlı nasıl gidilebileceğini düşünmüşür. Söz konusu düşünce eknolojik gelişmelerle birlike eni ulaşım meolarının gelişirilmesi ihiacını beraberinde geirmişir. Bölece insanların farklı nokalar arasında hareke edebilme sürelerini azalabilen ulaşım meolarından biri olan karaolları apılmaa başlanmışır. Karaollarının apılması moorlu kara aşıları üreimini gerçekleşiren oomoiv endüsrisinin gelişimini hızlandırmışır. Oomoiv endüsrisi gelişmiş ve gelişmeke olan ülkeler için ekonominin diğer sekörlerini peşinden sürükleen öncelikli ve sraejik önem aşıan lokomoif bir sekör konumundadır. Sanaileşmiş ülkelerin orak özelliklerinden biri güçlü bir oomoiv endüsrisine sahip olmalarıdır. Oomoiv endüsrisinin bu denli öneme sahip olmasının başlıca nedeni bu sekörün diğer sekörlerle bağlanılar içerisinde bulunmasıdır. Oomoiv endüsrisi demir-çelik cam plasik eksil elekronik ve elekrik gibi sekörlerden üreim fakörü emin emeke ve endüsride gerçekleşirilen üreim inşaa urizm ve arım gibi birçok sekörün verimli bir şekilde faalie gösermesini sağlamakadır. Arıca oomoiv endüsrisinin savunma sanaine ve dolalı olarak da ülkenin milli güvenliğine kakıda bulunduğu da bilinmekedir. Türkie ekonomisinde üreim isihdam ve dış icare açısından büük önem aşıan oomoiv endüsrisi monaj sanaii biçiminde kurulmuş olmasına rağmen eknolojik gelişmelerle birlike hızla gelişerek büük bir sekör konumuna gelmişir. Ülkemizde oomoiv endüsrisi doğrudan ve dolalı olarak farklı birçok ekonomik alana kakı sağlaması anında doğrudan abancı sermae aırımlarının da ağırlıklı olarak gerçekleşirildiği bir sekördür. Anı zamanda endüsri rekabein oğun bir biçimde aşanmasına imkân veren bir nieliğe sahip olduğu için kalienin gelişmesini ürün çeşililiğinin armasını ve aırımların hızlanmasını sağlamakadır (Eruğral 2: 76). Endüsride rekabein oğun bir biçimde aşanması faalie göseren firmaların birbirlerine karşı rekabe üsünlüğü sağlamanın ollarını aramalarına ol açmakadır. Rekabe avanajı elde emek iseen firma öneicileri rakip firmalar arasında en ii olmak için farklı sraejiler gelişirmek zorundadırlar. Bu avanajı elde emek iseen öneiciler ilgi odaklarını performans kavramına önelmekedirler. olaısıla firma öneicileri performansın bileşenleri olan verimlilik ve maliei doğru bir biçimde anımlamak ölçmek ve deneimini sağlamak zorundadır. Bu kapsamda endüsride malie apısı ve oplam fakör verimliliği gösergelerinin ölçülmesi büük önem arz emekedir. Kavram olarak verimlilik üreimde kullanılan üreim fakörlerinin birinin vea amamının üreilen ürüne ne ölçüde kakıda bulundukları konusunda bize bilgi verme-

3 Türk Oomoiv Endüsrisinde Malie ve Toplam Fakör Verimliliği 327 kedir. Belirli bir mikarda mal vea hizme üremek için belirli mikarda üreim fakörleri kullanıldığında söz konusu fakörler ek ek vea birlike sonucu (ürünü) nasıl ekilemekedir? sorusunun anıını hesaplanan verimlilik oranı gösermekedir. Aslında verimliliğin belirilen sorunun anıı olabilmesi onun ugun bir biçimde hesaplanması ile mümkündür. Verimliliğin armış olması belirli bir üreim fakörü a da üm üreim fakörlerinin oralama malielerinin düşmesi anlamına gelmekedir (Ünal 989: 435). Verimlilik gösergeleri gruplandırılırken birçok farklı önem göz önünde bulundurulmakadır. Girdi ve çıkının ifade edilişine göre fiziksel ve parasal verimlilik girdi fakörlerinin bir kısmının vea amamının hesaplara dahil edilmesine göre oplam fakör verimliliği ve kısmi verimlilik hesaplamalarda oplam girdi/çıkı a da değişim olarak girdi/çıkının değerlendirilmesine göre oralama ve marjinal verimlilik aklaşım düzei iibarile ise mikro vea makro verimlilik olarak sınıflandırılabilmekedir (aşan 22: 45). Toplam fakör verimliliğindeki değişmelerin ölçümünde agın bir biçimde kullanılan önemler Sokasik Üreim Sınır Analizi (Sochasic Producion Fronier Analsis) ve Veri Zarflama Analizi (aa Envelopmen Analsis) aklaşımlarıdır. Her iki aklaşım da bazı firmaların kanaklarını ekin bir biçimde kullanmadıkları varsaımından hareke emekedir. iğer bir ifadele firmalardan bazıları en ii kullanım eknolojisi arafından anımlanan üreim sınırının alında üreim faalieini gerçekleşirmekedir. Bu aklaşımlardan paramerik bir önem olan sokasik sınır aklaşımı ekonomerik önemleri kullanmaka ve paramerik olmaan bir aklaşım olan Veri Zarflama Analizi (VZA) ise maemaiksel (doğrusal) programlama önemlerini içermekedir. Ancak oplam fakör verimliliğindeki değişmei ölçme açısından her iki önem de Malmquis verimlilik indeksini kullanmakadır (elikaş 22: ). Malmquis oplam fakör verimliliği indeksi s ve gibi iki zaman periodu arasında herhangi bir firmanın oplam fakör verimliliğinde medana gelen değişimi ölçmek için kullanılmakadır. Söz konusu indeks girdi ve çıkı uzaklık fonksionu ölçümlerinin birbirine oranı olarak anımlanabilmekedir (Coelli vd. 25: 289). İkisaçıların malieler konusundaki ilgisi fakör hizmelerinin kı ve bunun doğal sonucu olarak söz konusu hizmelerin değerli olmasının doğrudan bir neicesidir. olaısıla üreim apmak için fakörleri kullanırken firma değeri olan bir şei kullanmış olur. Kârı maksimize emei amaçlaan firma açısından üreimden sağlanan kâr üreimin değeri ile üreim fakörlerinin değeri arasındaki farkır. Bu üzden malielerin bilinmesi kârın bilinmesinin ön şarı olmakadır. Firma davranışlarının anlaşılması için de kârın ve dolaısıla malielerin espi edilmesi gerekmekedir (Lipse vd. 984: 73). Bir üreici herhangi bir malın belirli bir mikarını üreebilmek için gerekli olan üreim fakörlerini (işgücü sermae oprak vb.) kullanmakadır. Üreimde kullanılan bu üreim fakörlerine üreime kakılarından dolaı apılan oplam ödemeler üreimin malieini oluşurur. İşçilerin almış oldukları ücreler sermaee ödenen karşılık oprak kiraları

4 328 / Muammer YAYLALI Gürkan ÇALMAŞUR Aaürk Üniversiesi Sosal Bilimler Ensiüsü ergisi 24 8 (3): vb. ödemelerin oplamı üreilen mal vea hizmein oplam maliei olarak karşımıza çıkmakadır (Yalalı 24: 2). Üreimin oplam maliei analiz edilirken kısa ve uzun dönem iibarile malie fonksionları incelenmeke ve firmanın ek bir ürün üremiş olduğu varsaılmakadır. Eğer bir firma iki a da daha fazla mal vea hizme üreior ise üremiş olduğu bir mal vea hizmein maliei üreilen diğer bir mal vea hizmein üreim düzeine bağlı olabilmekedir (Perloff 999: 237). Genellikle birçok malie fonksionunun ahmininde ürünlerin homojen olduğu varsaılmakadır. Ürün düzeinde malie verisinin bulunmadığı durumlarda bu varsaım kullanışlı olmakadır. Bununla birlike ürün farklılaşması göz ardı edildiğinde malie fonksionula ilgili sapmalarla karşılaşılmakadır. Arıca ürün özelliklerindeki değişikliklerin neden olduğu malie değişiklikleri verimlilikeki değişmeler olarak anlış değerlendirilebilmekedir (Berr vd. 996: 273). Hedonik fia eorisi malların heerojen olduğu ve her malın biresel nieliklerinin vea özelliklerinin bileşimi olarak değerlendirildiği varsaımla birlike başlamakadır. Her kalie özelliği kendisinin sahip olduğu bir mal vea hizme olarak ele alınmaka ve bu üzden kendisinin sahip olduğu fia bulunmakadır. Yani özellikler ükeicinin algılamış olduğu değerlerdir ve ükeicinin direk olarak fada fonksionunda görünmekedirler. Bu özellikler farklı aşı modellerini birbirinden aırmaka ve bölelikle her aracın kaliesini emsil emekedirler (Murra ve Saranis 999: 6). Hedonik fia eorisi ışığında hedonik malie fonksionları oluşurulmakadır. Bu çalışmanın emel amacı Türk oomoiv endüsrisi için dönemi iibarile oomobil üreim malieini ve oplam fakör verimliliğini dealı olarak analiz emekir. Bu bağlamda Türk oomoiv endüsrisinde faalie göseren firmaların üremiş oldukları ürün özellikleri dikkae alınarak endüsride bulunan firmalar için hedonik malie fonksionu oraa konulmuş ve ikame esnekliği ölçek ekonomileri ve kapsam ekonomileri ahmin edilmişir. Bu çalışma başlıca beş bölümden oluşmakadır. İkinci bölümde çalışmanın meodolojisi ele alınmışır. Üçüncü bölümde veri ve değişken anımlarına ve lieraür özeine er verilmişir. ördüncü bölümde ahmin sonuçları özelenmiş ve orumlanmışır. Beşinci ve son bölümde ise araşırmanın sonuçlarına er verilmişir. I. Meodoloji Bu bölümde Malmquis oplam fakör verimliliği indeksinin ölçümünde kullanılan Veri Zarflama Analizi ve hedonik malie fonksionunun ahmininde fadalanılan Görünüşe İlişkisiz Regreson denklemleri incelenmişir. A. Veri Zarflama Analizi Malmquis oplam fakör verimliliği indeksinin hesaplanmasında gerekli olan uzaklık fonksionlarını ahmin emek için agın bir biçimde kullanılan meolardan biri veri

5 Türk Oomoiv Endüsrisinde Malie ve Toplam Fakör Verimliliği 329 zarflama analizidir. VZA maemaiksel doğrusal programlama probleminden fadalanan nonparamerik bir meour. VZA veri merkezine en ii uumu sağlaacak regreson düzlemi erine üreim eknolojisile ilgili herhangi bir sınırlama geirmeden gözlemlenen uç verileri kapsaacak doğrusal kısmi bir üzein vea en ii üreim sınırının oluşurulmasını hedefleen bir meodolojidir (Arnade 994: 8). Veri Zarflama Analizi verimlilik ve ekinliğin ölçümünde sıkça kullanılan bir önem olarak karşımıza çıkmakadır. VZA doğrusal programlamaa daanan bir meodolojidir. VZA esasında göreceli performans ölçümü için gelişirilmişir. Veri zarflama analizinde benzer girdiler kullanarak benzer çıkıları üreen firmaların göreceli performansları başarılı bir şekilde espi edilmekedir. VZA nın prensipleri Farrel in 957 ılında apmış olduğu çalışmaa daanmakadır (Ramanahan 23: ). VZA Charnes Cooper ve Rhodes arafından 978 ılında benzer mal vea hizme üreen ekonomik karar verme birimlerinin göreli verimlilikleri vea ekinliklerinin ölçülmesi amacı ile gelişirilen doğrusal programlama esaslı bir önemdir (Banker 992: 74). Yönem klasik regreson ekniğinin doğrudan ugulanamadığı çok saıda girdi ve çok saıda çıkılar için üreim ilişkilerinde performans karşılaşırmalarında kullanılmakadır (Yavuz 2: 5). Firmaa özgü Malmquis verimlilik indeksi ilk olarak Caves vd. arafından 982 ılında gelişirilmişir. Girdi mikar indekslerini uzaklık fonksionlarının oranı olarak anımlaan Sen Malmquis olduğu için bu indekslere Malmquis adını vermişlerdir. Aslında Malmquis indeksleri üreim sınırını modellemek için kullanılan uzaklık fonksionlarının oranlarından oluşmakadır. Caves vd. Malmquis indeksini eorik bir indeks olarak anımlamışlar ve belirli koşullar alında Törnqvis indeksinin bu eorik indeksen elde edilebileceğini gösermişlerdir (Grosskopf 993: 75). Fare Grosskopf Lingren ve Roos 989 ılında apıkları çalışmada Malmquis oplam fakör verimliliği indekslerinin uzaklık fonksionlarının oranı olarak ifade edilebileceğini oraa komuşlar ve bundan ararlanmışlardır. Arıca Malmquis ürü bir indeksin ekinlikeki değişim ve sınır eknolojisindeki değişmelerin (ani eknolojik değişim olarak) arışırılabileceğini de gösermişlerdir (Yavuz 23: 3). Malmquis indeksi uzaklık fonksionları kullanılarak anımlanmakadır. Uzaklık fonksionları hem girdi hem de çıkı odaklı olarak oluşurulabilmekedir. Girdi odaklı üreim fonksionu çıkı vekörü veri iken girdi vekörünün minimum oransal daralmasını dikkae alarak üreim eknolojisini anımlamakadır. Çıkı uzaklık fonksionu ise girdi vekörü veri iken çıkı vekörünün maksimum oransal arışını dikkae almakadır (Coelli ve Rao 23: 5). Çıkı odaklı Malmquis verimlilik indeksini anımlamak için = T zaman N aralığında girdilerinin M çıkılarına dönüşümünün S üreim eknolojisinin biçimlendirdiği varsaılmakadır. zamanında çıkı uzaklık fonksionu Shephard (97) ve Fare (988) den harekele aşağıdaki gibi anımlanmakadır (Grosskopf 993: 75).

6 Aaürk Üniversiesi Sosal Bilimler Ensiüsü ergisi 24 8 (3): / Muammer YAYLALI Gürkan ÇALMAŞUR S / : min () Uzaklık fonksionu alacağı değerler vekörü S sınırı (üreim sınırı) üzerinde ise ; vekörü S içindeki eknik ekin olmaan bir nokaı anımlıor ise den büük ve vekörü S dışındaki mümkün olmaan bir nokaı anımlıor ise den küçükür (Cingi ve Tarım 2: ). Malmquis verimlilik indeksini anımlamak için ve + dönemleri için iki farklı uzaklık fonksionunu anımlamak gerekmekedir (Grosskopf 993: 75-76). S / : min (2) / : min S (3) 2 numaralı uzaklık fonksionu dönemi eknolojisinde ( + + ) i gerçekleşirebilmek için çıkıdaki maksimum oransal değişimi ölçmekedir. 3 numaralı uzaklık fonksionu ise + dönemi eknolojisinde ( ) i gerçekleşirebilmek için çıkıdaki maksimum oransal değişimi ölçmekedir. ve + eknoloji düzeine göre Malmquis verimlilik indeksleri aşağıda göserilmekedir (Caves vd. 982: ). M (4) M (5) 4 numaralı eşilik eknoloji düzeine göre baz dönemi ile + cari dönemi arasındaki verimlilik değişmelerini 5 numaralı eşilik ise + eknoloji düzeine göre + baz dönemi ile cari dönemi arasındaki verimlilik değişmelerini ölçmekedir. 4 numaralı eşilike referans eknoloji S 5 numaralı eşilike ise S + olmakadır (Büükkılıç ve Yavuz 25: 44) Fare vd. (989) 4 ve 5 numaralı eşiliklerde verilen indekslerin geomerik oralamasını alarak çıkı odaklı bir Malmquis indeksi elde emişlerdir. Bu indeks aşağıdaki gibidir (Grosskopf 993: 77). 2 / M (6) M endeksinin den büük olması oplam fakör verimliliğinin döneminden + dönemine arığını vea büüdüğünü bu değerin den küçük olması ise oplam fakör verimliliğinin döneminden + dönemine azaldığını gösermekedir (Coelli 996: 28). Malmquis oplam fakör verimliliği indeksinin eknik ekinlikeki değişmee ve eknolojik değişmee arışırılması her iki fakörün oplam fakör verimliğine olan kakısının belirlenmesine ardımcı olmakadır. Bölece denklem iki kısma arıldığında ekinlikeki değişme ve eknolojik değişme arı arı ölçülebilmekedir:

7 Türk Oomoiv Endüsrisinde Malie ve Toplam Fakör Verimliliği 33 Ekinlikeki eğişim = Teknolojik eğişim = / 2 (7) (8) Burada eknik ekinlikeki değişme üreim sınırını akalama ekisi (caching-up effec) olarak ifade edilirken eknolojik değişme fronier ekisi (üreim imkânları eğrisinin kaması) olarak değerlendirilmekedir (Mahadevan 22: 59). Teknik ekinlikeki değişme ve eknolojik değişme oplam fakör verimliliğindeki değişmenin parçalarını oluşurmakadır. Teknik ekinlikeki değişim (TE) ile eknolojik değişmenin (T) çarpımı Malmquis oplam fakör verimliliği endeksini vermekedir (Kök ve Şimşek 26: 5). 8 numaralı eşilike verilen eknik değişim eşiliği + de gözlenen eknolojideki kama ile de gözlenen eknolojideki kamanın geomerik oralaması olup + ve nin kullandığı iki dönem arasında ki eknolojik kamaı ölçmekedir. İileşmeler olduğu durumda Malmquis indeksi birden büük çıkmakadır. Oranlarda da sonucun birden büük çıkması ekinlik değişiminde ve eknik değişimde ilerleme olduğu anlamına gelmekedir. Verimlilik arışı olduğu halde eknik değişimde azalma oraa çıkabilmekedir. Ancak ekinlik değişimi bu azalmaı karşılaabilir. Benzer olası durumlar verimlilik düşüşü halinde de olabilir (Büükkılıç ve Yavuz 25: 45). B. Görünüşe İlişkisiz Regreson enklemleri Firmaların davranışını açıklamaa çalışan ekonomerik modeller farklı spesifikasonlar kullanabilmekedir. Çok ürünlü bir firma genellikle sahip olduğu üreim eknolojisi girdileri çıkıları ve üm malların fialarını dikkae alarak üreim düzeini belirlemekedir. Firma arafından girdi ve çıkıların eş anlı olarak belirlenmesi her bir değişkenin paını içeren denge modellerine benzer bir durumdur. Bu üzden gözlemlenen girdi ve çıkı düzelerinin ekonomerik analizinde hem gözlemlenen açıklaıcı değişkenler ve hem de gözlemlenemeen değişkenlerin haa erimleri içerisinde ifade edildiğinden bu değişkenler arasında kovarans analiz edilebilmelidir. Ekonomerik model bağımsız bir ilişkiler sisemini açıklamak için oluşurulduğu zaman model eş anlı eşilikler sisemi olarak adlandırılmakadır. Böle sisemlerde üm eşilikler en azından bir bağımlı değişkenin sonucunu belirlemek için gereklidir. Sisemi açıklamak için oluşurulan herhangi bir model görünüşe ilişkisiz regreson modeli şeklinde olabilmekedir (Ruud 2: 698). Görünüşe ilişkisiz regreson denklemleri geri dönüşlü denklem sisemlerinin özel bir halidir. Model birbirlerile kavramsal ilişkili olan bir grup içsel değişkeni içermekedir. Örneğin; birbirlerile ilişkili olan malların alep denklemleri böle bir sisem içerisinde

8 332 / Muammer YAYLALI Gürkan ÇALMAŞUR Aaürk Üniversiesi Sosal Bilimler Ensiüsü ergisi 24 8 (3): verilebilir. Sisemde er alan denklemlerin birbirleri ile ilişkileri denklemlere ai haa erimlerinin ilişkili olmalarından kanaklanmakadır. Eğer denklemlere ai haa erimleri birbirleri ile ilişkisiz iseler denklemler arasında da bir ilişki olmaacakır. Bu durumda her denklem ek ek En Küçük Kareler önemi ile ahmin edilebilir. Ancak görünüşe ilişkisiz olan bu denklemler haa erimlerinin birbirlerile ilişkili olmaları nedenile gerçeke ilişkili olduklarından öürü bu denklemlerin EKK önemile çözümü doğru olmaacakır. Bu denklem sisemlerinin Zellner önemile çözümü ugun olmakadır (Tarı 22: 35-36). Aslında Zellner (962) arafından önerilen görünüşe ilişkisiz regreson modelinde görünüşe ilişkisiz regresonlar ifadesi aldaıcı bir ifadedir. Açık bir şekilde farklı eşiliklerin haa erimleri birbirlerile ilişkili oldukları zaman eşilikler de birbirlerile ilişkili olmakadır. Görünüşe ilişkisiz regreson modelinde eşiliklerin bağımlı değişkenleri arasındaki ilişki dolalı bir biçimde gerçekleşmekedir. Bu dolalı ilişki farklı eşiliklerin haalarının birbirlerile korelasonlu olmasından kanaklanmakadır. Söz konusu modelin ahmininde hem eşilikler ve hem de biresel gözlemler birleşirilmekedir (Cameron ve Trivedi 25: 29). N ane örneklem üniesinin ardışık T ane gözleminden oluşan bir panel veri seine sahip olduğumuzu düşünelim.. zaman periodunda i. örneklem üniesinin gözlemlerinin ise X i ve Y i ile ifade edildiğini varsaalım. Böle bir örneke biresel örneklem birimleri düzeinde değişen varans vea ookorelasonun varlığına rağmen örneklem birimleri bounca hem heerojenlik ve hem de bağımsızlığa izin vermek önemli olabilmekedir. Bu üzden aşağıdaki model söz konusu örnek açısından düşünülebilmekedir (Peracchi 2: 275). Burada β i ve X i vekörleri k i bouunda sokasik olmaan vekörlerdir. Anı zamanda bağımlı değişkenler arasındaki kovarans ise aşağıdaki gibidir. Söz konusu model klasik doğrusal modelden iki açıdan farklıdır. İlk olarak β i ve ii örneklem ünieleri bounca farklılaşmakadır. Bu üzden sınırlandırılmamış heerojenlik modelleri olabilmekedir. İkinci olarak ise ii sıfırdan farklı olabilmekedir (i ve j birbirine eşi değilse). Bu sebepen öürü örneklem ünieleri arasında anı zamanlı korelason bulunabilmekedir. Çok boulu veri kullanılarak apılan analizlerde iki önemli spesifikason meselesine odaklanılmakadır. Bunlardan ilki iki bou bounca ugun paramere varasonunun ne olması gerekiğidir. iğer mesele ise ugun sokasik spesifikasonun hangi spesifikason olacağıdır. Görünüşe ilişkisiz regreson modelinde bu spesifikason meseleleri T ane gözlemin her birini içeren M ane eşilik sisemi bir araa geirilerek sisem çözümlenmekedir (Fiebig 23: 2).

9 Türk Oomoiv Endüsrisinde Malie ve Toplam Fakör Verimliliği 333 II. Veri ve Lieraür Özei Lieraür incelendiğinde Veri Zarflama Analizi (VZA) ve Malmquis oplam fakör verimliliği indeksi ardımıla oomoiv endüsrisinde ekinlik ile oplam fakör verimliliğini ölçen erli ve abancı birçok çalışmaa raslamak mümkündür. Aşağıda erli ve abancı çalışmalardan bazıları er almakadır. Cooper vd. (2) dönemi iibarile Çin oomoiv ve eksil sekörlerinde Yılmaz vd. (22) 2 dönemi iibarile Türk oomoiv seköründe Bakırcı (26) 999 ve 24 ılları iibarile Türk oomoiv endüsrisinde Karaduman (26) 2-25 dönemini dikkae alarak Türk oomoiv endüsrisinde Yıldız (26) 24 dönemi iibarile Türk oomoiv seköründe Çoban (27) dönemi iibarile Türk oomoiv endüsrisinde Aan ve Perçin (28) İsanbul Sanai Odası na kaılı olan 37 oomoiv firmasının ekinliklerini Eslami vd. (29) 25 ve 26 ılları iibarile oomobil ve oomobil parçaları üreen İran da faalie göseren 8 firmanın ekinliklerini Özdemir ve üzgün (29) Türkie de oomoiv seköründe Saranga (29) 23 ılı iibarile Hindisan oomobil endüsrisinde Xie ve Wang (29) dönemi iibarile Çin oomoiv endüsrisinde Yalacı (29) dönemi iibarile sanaileşmiş ve gelişmeke olan 26 ülkenin oomoiv sekörlerinde Lorcu (2) dönemi iibarile Türk oomoiv endüsrisinde Zhao ve Xia (2) dönemi iibarile Çin oomoiv endüsrisinde Chen (2) dönemi iibarile Amerika Avrupa Japona ve Güne Kore ülkelerinde oomoiv üreen firmaların eknik ekinlik düzei ve oplam fakör verimliliğindeki değişimleri Yaosheng ve Xiping (2) 25 ılı iibarile Çin oomoiv endüsrisinde ve Zhiuan ve Shanjun (2) 29 ılı iibarile Çin oomoiv endüsrisinde VZA aklaşımıla ekinlik ve verimliliği analiz emişlerdir. Arıca çalışmamızda Türk oomoiv endüsrisinde faalie göseren firmalar için hedonik malie fonksionu ahmini gerçekleşirilmişir. Lieraür incelendiğinde oomoiv endüsrisinde hedonik malie fonksionunun ahmini ile ilgili çalışmalara raslamak mümkündür. Aşağıda daha önce apılan çalışmalardan bazıları er almakadır. Spad ve Friedlaender (976) 972 ılına ai verileri kullanarak İngilere kamon sanainde faalie göseren 68 firma iibarile ranslog apıda olan hedonik malie fonksionu Friedlaender (977) 972 ılı iibarile İngilere kamon sanainde faalie göseren 7 firma için ranslog apıda hedonik malie fonksionu Friedlaender vd. (983) dönemi iibarile Amerikan oomoiv endüsrisinde faalie göseren firmalar için kuadraik apıda olan hedonik malie fonksionu ve Gagné (99) Quebec ve Onario illerinde faalie göseren 43 kamon firmasının malielerini ölçmek amacıla ranslog biçimde hedonik malie fonksionu ahmininde bulunmuşlardır. Türk oomoiv endüsrisinde faalie göseren firmaların malie ve oplam fakör verimliliklerini ölçmei amaçlaan bu çalışmada dönemine ilişkin panel veriler kullanılmışır. Türk oomoiv endüsrisinde faalie göseren firmalar ile ilgili 992

10 334 / Muammer YAYLALI Gürkan ÇALMAŞUR Aaürk Üniversiesi Sosal Bilimler Ensiüsü ergisi 24 8 (3): ılından önce sağlıklı verilere ulaşılamadığından öürü çalışmada inceleme dönemi olarak ıllarına ai panel veriler kullanılmışır. Çalışmada Türk oomoiv endüsrisinde faalie göseren firmalara ai veriler Oomoiv Sanaii erneği (OS) arafından ıllar iibarile aınlanan Oomoiv Sanaii Genel ve İsaisik Büleni raporlarından emin edilmişir. Türkie nin önemli sekörleri arasında bulunan Türk oomoiv endüsrisinde çekici kamon kamone midibüs minibüs oomobil oobüs ve rakör vb. farklılaşırılmış ürünler üreilmekedir dönemi iibarile sekörde 2 firma bulunmakadır. Çalışmada firmalar ıllar içerisinde üreim apıp apmama durumlarına göre analizlere dâhil edilmişir. T. Trakör firması 954 Ford firması 959 Uzel firması 962 Ookar firması 963 Askam (Chrsler) firması 964 M.Benz Türk firması 965 A.I.O.S B.M.C. Karsan M.A.N. ve Oool firmaları 966 Tofaş ve O. Renaul firmaları 97 Temsa firması 987 General Moors (Opel) firması 99 Traksan ve Tooa firması 994 Honda Türkie ve Hundai firmaları 997 ve Haa Tarım firması ise 22 ılında üreim faalieine başlamışır. Bu firmalar içerisinden Traksan firması 997 General Moors (Opel) firması 2 Askam (Chrsler) Oool ve Uzel firmaları ise 29 ılında üreim faalieini sonlandırmışlardır. Söz konusu firmalar dışında endüsrideki diğer firmaların amamı üm ıllarda üreim faaliei gerçekleşirdikleri için üm dönemler iibarile apılan analizlerde er almışlardır. Çalışmada Malmquis oplam fakör verimliliği indeksinin hesaplanmasında kullanılacak girdi ve çıkı değişkenlerinin belirlenmesinde lieraürde er alan çalışmalardan ve firmaların malie ablolarından fadalanılmışır. Çalışmada çıkı değişkeni olarak ciro mikarı kullanılmışır. Ciro değişkeni firmanın ilgili ılda üremiş olduğu ürünün ur içi ve ur dışı saışlarının oplamıdır. Üreim mikarı oomoiv firmasının performansını ekileen önemli gösergelerden birisidir. Oomoiv sanainde üreim faaliei gerçekleşiren firmalar çok saıda ve farklı nielike olan oomobil oobüs kamon rakör vb. ürünler üremekedirler. olaısıla firmaları birbirlerile mukaese ederken çıkı değişkeni olarak üreim mikarının alınmamasının sebebi üreilen farklı ürünlerin farklı malielere sahip olması ve her ürünü üm firmaların ürememesidir. Fiziksel mikarların alınmasının eksik ve anlış olabileceği düşünüldüğünden üreim mikarı erine ciro değişkeni kullanılmışır. Çalışmada girdi değişkenleri olarak ana malie kalemlerini oluşuran hammadde ve an sanai için apılan oplam ödemeler ve isihdam edilenlere apılan ödemeler kullanılmışır. Sermae üreilmiş bir üreim aracı olarak düşünüldüğünde oomoiv sanainde üreim faalieini gerçekleşiren firmaların sermaelerinin hammadde ve an sanai olduğu düşünülmüşür. Üreim faalieinde kullanılan diğer üreim fakörü ise işgücüdür. Oomoiv sanainde üreim gerçekleşiren işgücü; işçi memur mühendis ve idari mühendis olarak sınıflandırılmakadır. Çalışmada çıkı değişkeni parasal birim olarak alındığından öürü girdi değişkenleri de bu duruma ugun bir biçimde parasal birim şeklinde ifade edilmişir.

11 Türk Oomoiv Endüsrisinde Malie ve Toplam Fakör Verimliliği dönemi iibarile Türk oomoiv endüsrisinde faalie göseren firmaların oplam fakör verimlilikleri mukaese edilirken girdi odaklı CCR modeli kullanılmış ve ölçeğe göre sabi geiri varsaımı alında model çözülmüşür. Modelin girdi odaklı ercih edilmesinin sebebi firmaların doğrudan mikarını ekileebileceği değişkenlerin girdi değişkenleri olmasıdır. Arıca çalışmada hedonik malie fonksionu dikkae alınarak dönemi için Türk oomoiv endüsrisinde faalie göseren firmaların malieleri analiz edilmee çalışılmışır. Bu bağlamda endüsride er alan firmaların üremiş oldukları ürün özellikleri (ağırlık silindir hacmi lasik ebadı vb.) dikkae alınarak endüsride bulunan firmalar için hedonik malie fonksionu oraa konulmuş ve ikame esnekliği ölçek ekonomileri ve kapsam ekonomileri ahmin edilmişir. Endüsride faalie göseren firmalar oomobil çekici kamon kamone oobüs minibüs midibüs ve rakör olmak üzere 8 farklı kaegoride ürün üremekedirler. Bununla birlike 8 kaegori dikkae alınarak ahminin gerçekleşirilmesi değişken ve paramere saısının armasına ol açabilmekedir. Bu sebepen öürü analizde söz konusu kaegorilerde oplulaşırılmaa gidilerek çıkı kaegorisi üçe indirilmişir. Sonuç olarak analiz içerisinde çıkı değişkeni; oomobil kamon kamone ile çekici ve oobüs minibüs ile midibüs olmak üzere üç kaegoride dikkae alınmışır. Oomoiv endüsrisinde diğer kaegori olan rakör üreiminin ise analizde haa erimile ifade edildiği varsaılmakadır. Hedonik özellikler üreimin malieini ve ükeici alebini ekileen fakörler olarak karşımıza çıkmakadır. Analiz içerisinde dikkae alınan hedonik değişkenler üreimin malieini ekileebilecek özellikleri ansımakadır. Çalışmada üreimin malieini ekileebilecek hedonik değişkenler apılan lieraür çalışmalarında sıklıkla kullanılan ağırlık silindir hacmi ve lasik ebadı olarak belirlenmişir. Çalışmada içerilen her bir çıkı kaegorisi için söz konusu hedonik değişkenler dikkae alınmış ve analize dahil edilmişir. Her bir çıkı kaegorisinde dikkae alınan hedonik özellik değişkenleri ilgili çıkı kaegorisi içinde bulunan ürünlerin özelliklerinin arimeik oralamaları alınarak elde edilmişir. Örneğin kamon kamone ile çekicinin ağırlığı dikkae alınırken kamonun ağırlığı kamonein ağırlığı ve çekicinin ağırlıklarının arimeik oralaması alınarak kamon kamone ile çekicinin ağırlığı değişkeni ifade edilmişir. Oomobil oobüs kamon vb. üreimi çok saıda farklı üreim fakörü kullanılarak gerçekleşirilen son derece karmaşık bir üreim faalieidir. Analizlerde üm üreim fakörlerinin dikkae alınması analizlerin sağlıklı sonuçlar vermesini olumsuz önde ekileebilmekedir. Bu üzden analize girdi değişkenleri ilave edilirken sadece işgücü ve sermae fakörleri analize dahil edilmişir. Sermae üreilmiş bir üreim aracı olarak düşünüldüğünde oomoiv sanainde üreim faalieini gerçekleşiren firmaların sermaelerinin hammadde ve an sanai olduğu düşünülmüşür. Üreim faalieinde kullanılan diğer üreim fakörü ise işgücüdür. Oomoiv sanainde üreim gerçekleşiren işgücü; işçi memur mühendis ve idari mühendis olarak sınıflandırılmakadır. İşgücü analize dahil edilirken oplam işgücü olarak değerlendirilmişir.

12 336 / Muammer YAYLALI Gürkan ÇALMAŞUR Aaürk Üniversiesi Sosal Bilimler Ensiüsü ergisi 24 8 (3): Çalışmada hedonik malie fonksionu dikkae alınarak dönemi için Türk oomoiv endüsrisinde faalie göseren firmaların malieleri analiz edilmee çalışılmışır. Kullanılan değişkenler ve noasonları sırasıla TC: Üreimin Toplam Maliei (Milon TL) : Oomobil Üreimi (Ade) 2 : Kamon Çekici ve Kamone Üreimi (Ade) 3 : Oobüs Minibüs ve Midibüs Üreimi (Ade) q : Oomobilin Ağırlığı (Kg) q 2 : Oomobilin Silindir Kapasiesi (C.C.) q 3 : Oomobilin Lasik Ebadı (Jan) q 2 : Kamon Çekici ve Kamonein Ağırlığı (Kg) q 22 : Kamon Çekici ve Kamonein Silindir Kapasiesi (C.C.) q 23 : Kamon Çekici ve Kamonein Lasik Ebadı (Jan) q 3 : Oobüs Minibüs ve Midibüsün Ağırlığı (Kg) q 32 : Oobüs Minibüs ve Midibüsün Silindir Kapasiesi (C.C.) q 33 : Oobüs Minibüs ve Midibüsün Lasik Ebadı (Jan) w : İşgücünün Fiaı (TL) w 2 : Hammadde ve Yan Sanainin Fiaı (TL) ve T: Zaman eğişkeni şeklindedir. Bu analizde kullanılan genel hedonik malie fonksionu aşağıdaki gibi azılabilmekedir: C : Toplam malieler ψ i : i. çıkının jenerik (hedonik) düzei Y i : i. çıkının fiziksel düzei q i : i. çıkıla ilişkilendirilen nielikler w: fakör fiaları vekörü T: zaman değişkeni Teorik kısımda belirildiği gibi çok ürünlü firmalar için esnek apıda malie fonksi (9) () Üreilmiş olan ürün özelliklerini ifade eden hedonik fonksionun ise aşağıdaki gibi doğrusal bir apıda olduğu varsaılmakadır. Örneğin. denklem 2. denklemin içerisine ikame edildiğinde genel hedonik malie fonksionu ahmini gerçekleşirilmekedir. Shephard ın önermesi dikkae alınarak aşağıdaki gibi j. fakör paı eşiliği üreilebilmekedir. Burada ε j haa erimini ifade emekedir. Malie fonksionunun haa erimleri ile fakör paı eşiliklerinin haa erimleri birbirile ilişkili olduğu için fakör paı denklem- () (2)

13 Türk Oomoiv Endüsrisinde Malie ve Toplam Fakör Verimliliği 337 lerini malie fonksionula birlike ahmin emek ahminlerin ekinliğini arıracakır. olaısıla. ve 2. denklem birlike dikkae alınarak görünüşe ilişkisiz regreson önemile aşağıda ifade edilen denklemler sisemi kısılamaların da ilavesile ahmin edilmişir. (3) İşgücü Eşiliği Hammadde Eşiliği (4) (5) X ve X 2 fakör paı denklemleri dike olarak oplanarak aşağıdaki doğrusallık ve simeri kısılamaları elde edilmekedir. Yukarıda verilen denklemler sisemi kısılamaların da ilavesile görünüşe ilişkisiz regreson önemile ahmin edilmekedir. Sisem ahmininde kısılamaların da ilave edilmesi fakör paı eşiliklerinin haa erimlerinin kovarans marisinin ekilliği problemini beraberinde geirmekedir (Greene 22: 368). Söz konusu problemi oradan kaldırmak için X 2 fakör paı denklemi silinerek gerie kalan sisem ahmin edilmişir. Tablo de dönemi 2 ıllık zaman periodunda üm ıllarda faalie göseren 3 firmaa ai 26 gözlemden oluşan örneklemin özellikleri verilmekedir. Tablo den de görüldüğü gibi 2 ıllık dönem iibarile oralama oplam malie 866 milon TL oralama oomobil üreimi ade oralama kamon çekici ve kamone üreimi ade oralama oobüs minibüs ve midibüs üreimi 2837 ade oralama işgücü fiaı 672 TL oralama hammadde ve an sanai fiaı TL oralama oomobil ağırlığı 2 kg oralama oomobil silindir kapasiesi 574 c.c. oralama oomobil lasik ebadı 4 jan oralama kamon çekici ve kamone ağırlığı 3683 kg oralama kamon çekici ve kamone silindir kapasiesi 4326 c.c. oralama kamon çekici ve kamone lasik ebadı 7 jan oralama oobüs minibüs ve midibüs ağırlığı 669 kg oralama oobüs minibüs ve midibüs silindir kapasiesi 559 c.c. oralama oobüs minibüs ve midibüs lasik ebadı ise 8 janır.

14 338 / Muammer YAYLALI Gürkan ÇALMAŞUR Aaürk Üniversiesi Sosal Bilimler Ensiüsü ergisi 24 8 (3): Tablo. Örneklem Özellikleri eğişken Oralama Sandar Sapma c (Toplam Malie) 8.66e+8.92e+9 (Oomobil Üreimi) (Kamon Çekici ve Kamone Üreimi) (Oobüs Minibüs ve Midibüs Üreimi) w (İşgücünün Fiaı) w 2 (Hammadde ve Yan Sanainin Fiaı) e+7 q (Oomobilin Ağırlığı) q 2 (Oomobilin Silindir Kapasiesi) q 3 (Oomobilin Lasik Ebadı) q 2 (Kamon Çekici ve Kamonein Ağırlığı) q 22 (Kamon Çekici ve Kamonein Silindir Kapasiesi) q 23 (Kamon Çekici ve Kamone Lasik Ebadı) q 3 (Oobüs Minibüs ve Midibüsün Ağırlığı) q 32 (Oobüs Minibüs ve Midibüsün Silindir Kapasiesi) q 33 (Oobüs Minibüs ve Midibüsün Lasik Ebadı) III. Ampirik Bulgular A. Türk Oomoiv Endüsrisinde önemi İibarile Malmquis Toplam Fakör Verimliliği İndeksi Ölçümü Çalışmada ilk olarak dönemi iibarile VZA ve Malmquis oplam fakör verimliliği indeksi önemleri kullanılarak Türk oomoiv endüsrisinde faalie göseren firmalara ilişkin eknik ekinlikeki değişme eknolojik değişme ve oplam fakör verimliliğindeki değişme indeksleri hesaplanmışır. Tablo 2 de ılları iibarile oomoiv endüsrisinde faalie göseren firmaların oplam fakör verimliliklerindeki değişmeler ve bu değişimin kanakları göserilmekedir. Tablo 2 göz önünde bulundurulduğunda dönemi iibarile Türk oomoiv endüsrisinin büününde en büük oplam fakör verimliliği arışı ıllık oralama %44.7 ile döneminde gerçekleşmişir. Bu arışın kanağının eknik ekinlik değişim indeksindeki oralama % oranında azalış ile eknolojik değişim indeksindeki %46.2 oranında arış olduğu sölenebilir. Teknik ekinlikeki değişme indeksinde medana gelen % oranındaki azalışın kanaklarını ise pür ekinlikeki değişim indeksindeki ıllık oralama %27.2 oranındaki azalış ile ölçek ekinliğindeki değişim indeksindeki ıllık oralama %22.2 oranında azalış olarak arışırmak mümkündür. Yine anı dönem iibarile en büük oplam fakör verimliliği azalışı ise 2-2 döneminde (ıllık oralama %39.5 oranında) gerçekleşmişir. Bu azalışın kanağını eknik ekinlik değişim

15 Türk Oomoiv Endüsrisinde Malie ve Toplam Fakör Verimliliği 339 indeksindeki oralama %32 oranında azalış ile eknolojik değişim indeksindeki %. oranında azalış oluşurmakadır. Teknik ekinlikeki değişme indeksinde medana gelen %32 oranındaki azalışın kanaklarını ise pür ekinlikeki değişim indeksindeki ıllık oralama %2. oranındaki azalış ile ölçek ekinliğindeki değişim indeksindeki ıllık oralama %3.8 oranında azalış olarak arışırmak mümkündür. Tablo 3 e ılları iibarile oomoiv endüsrisinde faalie göseren firmaların oplam fakör verimliliklerindeki değişmeler görülmekedir. Tablo 4 en de görüldüğü gibi dönemi iibarile M.A.N. Türkie M. Benz Türk ile Uzel firmaları 5 A.I.O.S. B.M.C. Ford Oosan Karsan Opel Ookar Oool Temsa Global Tofaş ile T. Trakör firmaları 4 Askam O. Renaul ile Tooa firmaları 3 Honda Türkie ile Hundai Assan firması 2 ve Traksan firması ise dönemde oplam fakör verimlilik indeksinde arış sergilemişir. Arıca Askam ve O. Renaul firmalarının dönemde oplam fakör verimliliklerinde herhangi bir değişme aşanmamışır. Söz konusu dönem iibarile (992-2) genel olarak M.A.N. Türkie M. Benz Türk ile Uzel firmalarının endüsride er alan diğer firmalara göre daha verimli oldukları sölenebilmekedir. Tablo önemi İibarile Toplam Fakör Verimlilik eğişimi ve Kanakları önemler TE T PE ÖE TFV No: TE: Teknik Ekinlikeki eğişmei T: Teknolojik eğişmei PE: Pür Ekinlikeki eğişmei ÖE: Ölçek Ekinliğindeki eğişmei ve TFV ise Toplam Fakör Verimliliğindeki eğişmei ifade emekedir.

16 34 / Muammer YAYLALI Gürkan ÇALMAŞUR Aaürk Üniversiesi Sosal Bilimler Ensiüsü ergisi 24 8 (3): Tablo önemi İibarile Toplam Fakör Verimliliğindeki eğişme Firmalar A.I.O.S. < < > < > < > > < ASKAM = < > < > > < < < B.M.C. < > < > < < > > < FOR OTOSAN < > < > < < > > < HONA < > > < HYUNAI ASSAN < > > < KARSAN < < > < > < > > < M.A.N. TÜRKİYE > > > < < < > > < M. BENZ TÜRK < < > < > < > > > OPEL > < < > > < > OTOKAR > < > < < > < < > OTOYOL < < > > > < < < > O. RENAULT > < = > > < < < < TEMSA GLOBAL < < < > > < > > < TOFAŞ < < < > < < > > > TOYOTA > < < < > > < TRAKSAN > < < T. TRAKTÖR < < > > > > < < < UZEL < > > < > < > > < Tablo ılları iibarile oomoiv endüsrisinde faalie göseren firmaların oplam fakör verimliliklerindeki değişmeleri vermekedir. Tablo önemi İibarile Toplam Fakör Verimliliğindeki eğişme Firmalar A.I.O.S. > > < > < > < > < > ASKAM > > < > < < B.M.C. > > < > > < < > > > FOR > > > > < < < < < < HATTAT < > > < HONA > > < < > > < > < > HYUNAI > > > < < > > < < > KARSAN > > > < > < < > < > M.A.N. < < > > < > > > > > M. BENZ > < < > < > < > > > OTOKAR < = < < < > < > < > OTOYOL < > > < > < O. RENAULT < > > < > < > > > < TEMSA > > > < > > < > < >

17 Türk Oomoiv Endüsrisinde Malie ve Toplam Fakör Verimliliği 34 TOFAŞ < < > > > < > > > > TOYOTA > > > < < > < < < > T. TRAKTÖR > > > < < < > < > > UZEL < < > > < < * <: TFV deki azalışı >: TFV deki arışı ve = ise TFV deki değişmeme durumunu gösermekedir. Tablo 4 en de görüldüğü gibi 2 2 dönemi iibarile B.M.C. M.A.N. Türkie Temsa Global ile Tofaş firmaları 7 A.I.O.S. Honda Türkie Karsan M. Benz Türk ile O. Renaul firmaları 6 Tooa firması 5 Ford Oosan ile Hundai Assan firmaları 4 Askam Ookar ile Oool firmaları 3 ve Haa Tarım ile Uzel firmaları ise 2 dönemde oplam fakör verimlilik indeksinde arış sergilemişlerdir. B. Türk Oomoiv Endüsrisinde önemi İibarile Hedonik Malie Fonksionu Tahmini Çalışmada hedonik malie fonksionu dikkae alınarak dönemi için Türk oomoiv endüsrisinde faalie göseren firmaların malieleri analiz edilmee çalışılmışır. Tablo 5 de kuadraik apıda olan hedonik malie fonksionu ahmin sonuçları görülmekedir. Tablo 5. Hedonik Malie Fonksionu Tahmin Sonuçları eğişken Kasaı Sandar Haa Prob. h.27e+.37e+9. h 2.67e+ 5.3e+9.38 h 3.78e+ 8.4e+9.3 h h h h h h h 2 h h 2 h h 3 h w w w w -3.6e-6 2.3e-6.33 w w e e-7. w 2 w e e-7. w h w h w h

18 342 / Muammer YAYLALI Gürkan ÇALMAŞUR Aaürk Üniversiesi Sosal Bilimler Ensiüsü ergisi 24 8 (3): w 2 h w 2 h w 2 h T -2.69e+3.5e+3.3 TT 2.5e+2.3e+2.2 Th -.5e+9.9e+8. Th 2.94e e Th 3-2.6e e+8. Tw Tw EŞİTLİKLER R 2 R 2 Malie Eşiliği İşgücü Eşiliği Hammadde Eşiliği Tablo 5 en de görüldüğü gibi malie eşililiğinin R 2 değeri.96 işgücü eşiliğinin R 2 değeri.9 ve hammadde eşiliğinin R 2 değeri ise.88 olarak hesaplanmışır. Bu değerler iibarile uumun ii olduğu sonucuna ulaşılabilmekedir. Tahmin sonuçları incelendiğinde %5 önem düzeinde h h 3 h 2 h 3 h 3 h 3 w w w h Th 2 ve Tw değişkenleri haricinde diğer üm değişkenlerin isaisiki bakımdan anlamlı oldukları görülmekedir (P<.5). Söz konusu ahmin sonuçlarına göre; oomobil üreimini oomobilin özelliklerile birlike ansıan h değişkeni kamon çekici ile kamone üreimini bu ürünlerin özelliklerile birlike ansıan h 2 değişkeni ve oobüs minibüs ile midibüs üreimini bu ürünlerin özelliklerile birlike ansıan h 3 değişkeni sahip oldukları işare ve büüklük açısından beklenileri ansıan değerlerdedir. Arıca işgücünün fiaını emsil eden w değişkeni ile hammadde ve an sanainin fiaını ansıan w 2 değişkeni de işare bakımından doğru işaree sahip ve maliei arırıcı öndedir. Zamanı emsil eden T değişkeni işare bakımından negaif olarak hesaplanmışır. Buna göre zamanla birlike oplam malieler azalmakadır. Yani endüsride er alan firmalar apmış oldukları üreim faalieini ıllar geçikçe daha az maliele apmakadırlar. Paramere ahminleri ikame esnekliği ölçek ekonomileri ve kapsam ekonomilerini espi emek amacıla kullanılabilmekedir. Tablo 9 da ahmin edilen hedonik malie fonksionu kasaılarından fakörler arasındaki ikame esnekliklerini hesaplamak mümkündür. s ve gibi iki üreim fakörü arasındaki Allen-Uzawa ikame esnekliği aşağıdaki formül ardımıla anımlanabilir (Spad ve Friedlaender 978: 73): Formülde bulunan al simgeler söz konusu fakörün fiaına göre ürevi ifade emekedir. Al simgeler fakörünün malie paının ersi arafından ağırlıklandırılmış fakö-

19 Türk Oomoiv Endüsrisinde Malie ve Toplam Fakör Verimliliği 343 rünün fiaına göre s fakörünün alep esnekliğini vermekedir. İkame esnekliğinin negaif olması fakörlerin amamlaıcı olduklarını ve poziif olması ise fakörlerin birbirlerinin ikamesi olduklarını gösermekedir. İkame esnekliği değeri farklı veri nokalarında farklı değerler alabileceğinden öürü söz konusu esneklik örneklem oralamasında hesaplanmışır. Tablo 6 da örneklem oralamasında ahmin edilen ikame esneklikleri ve sandar haalar verilmekedir. Tablo 6. Örneklem Oralamasında Tahmin Edilen İkame Esneklikleri İşgücü Hammadde ve Yan Sanai İşgücü -.42 (.455) Hammadde ve Yan Sanai.42 (.54) (.242) Tablo 6 dan da görüldüğü gibi örneklem oralamasında faalie göserdiği varsaılan bir firma için işgücü ile hammadde ve an sanai fakörlerinin birbirinin ikamesi olduğu görülmekedir (AUES s >). Tablo da paranez içerisindeki değerler sandar haaları gösermekedir. Arıca işgücü ile işgücünün hammadde ve an sanai ile hammadde ve an sanainin ise birbirinin amamlaıcısı olduğu sölenebilmekedir (AUES s <). Yani üreiciler söz konusu fakörlerden herhangi birinin fiaında medana gelecek bir arış karşısında diğer fakörü ikame eme imkanına sahipir. Firmaların ölçek ekonomilerinin derecesini oraa komak mümkündür. Bu derece aşağıdaki formül ardımıla hesaplanabilmekedir (Panzar ve Willig 977: 49). Formülde C(Y) ürünlere göre oralama maliei ve ise ürünlere göre marjinal maliei ifade emekedir. Formül ardımıla elde edilen değer; birden büük ise ölçeğe göre aran geiri birden küçük ise ölçeğe göre azalan geiri ve bire eşi ise ölçeğe göre sabi geirinin varlığından bahsedilmekedir. Tablo 7 de inceleme döneminde üreim faaliei gerçekleşiren firmaların örneklem oralamasında ölçeğe göre geiri durumu göserilmekedir.

20 344 / Muammer YAYLALI Gürkan ÇALMAŞUR Aaürk Üniversiesi Sosal Bilimler Ensiüsü ergisi 24 8 (3): Tablo 7. Ölçek Ekonomileri Firmalar Örneklem Oralamasında Ölçek Ekonomileri A.I.O.S..7 B.M.C..8 FOR.4 HONA.72 HYUNAI.96 KARSAN.68 M.A.N..79 M. BENZ.8 OTOKAR.77 O. RENAULT.4 TEMSA.9 TOFAŞ.92 TOYOTA.89 Tablo 7 den de görüldüğü gibi inceleme dönemi içerisinde örneklem oralamasında A.I.O.S. B.M.C. Ford Oosan Karsan M.A.N. M. Benz ve O. Renaul firmaları ölçeğe göre aran geiri şarlarında (S m >) üreim faalieini gerçekleşirmeke ve gerie kalan firmalar ise ölçeğe göre azalan geiri şarlarında (S m <) faaliee bulunmakadırlar. Kapsam ekonomileri ise aşağıdaki formül ardımıla ifade edilmekedir (Baumol 977: ). Formülde T ve N-T çıkı seinin farklı gruplarını emsil emekedir ve T U (N-T) = N eşiliği geçerlidir. Bu üzden C(Y T ) ve C(Y N-T ) T ve N-T çıkı kümelerinin bağımsız olarak üreim malielerini C(Y N ) ise onların birlike üreim malielerini ifade emekedir. Formül kapsam ekonomilerinin bulunup bulunmamasına paralel olarak negaif vea poziif değerler alabilmekedir. Kapsam ekonomilerinin var olması halinde söz konusu değer poziif ve kapsam ekonomilerinin olmaması halinde ise değer negaif olmakadır. Tablo 8 örneklem oralamasında hesap edilen kapsam ekonomileri ahminlerini vermekedir.

21 Türk Oomoiv Endüsrisinde Malie ve Toplam Fakör Verimliliği 345 Tablo 8. Kapsam Ekonomileri S c Oomobil + (Kamon&Oobüs).49 Kamon + (Oomobil&Oobüs).43 Oobüs + (Oomobil&Kamon).78 Tablo 8 den görüldüğü gibi örneklem oralamasında endüsri için hesaplanan kapsam ekonomileri değerleri poziifir (S c >). Buna göre; endüsride üreilen ürünlerin birlike üreimi arı arı üreimlerinden daha az maliee sahipir. Örneğin sadece oomobil üreen bir firmanın oomobilin anında kamon ve oobüs üremesi oplam malielerini olumlu önde ekilemekedir. Benzer şekilde alnız kamon üreen bir firmanın kamonun anında oomobil ve oobüs üremesi oplam malielerini olumlu önde ekilemekedir. Arıca sadece oobüs üreen bir firmanın oobüsün anında oomobil ve kamon üremesi oplam malielerini olumlu önde ekilemekedir. Sonuç Oomoiv endüsrisi moorlu aşı aracı üreen firmaların oluşurduğu bir endüsridir. Endüsri ülkeler açısından sraejik önem aşıan lokomoif bir sekör konumundadır. Oomoiv endüsrisinin bu denli öneme sahip olmasının başlıca nedeni bu sekörün diğer sekörlerle akın ilişki içerisinde bulunmasıdır dönemi iibarile Türk oomoiv endüsrisi için oomobil üreim malieini ve oplam fakör verimliliğini analiz emei amaçlaan çalışmamızda söz konusu endüsride faalie göseren firmaların üremiş oldukları ürün özellikleri dikkae alınarak endüsride er alan firmalar için hedonik malie fonksionu oraa konulmuşur. Arıca dönemi için Türk oomoiv endüsrisinde oplam fakör verimliliği dealı olarak analiz edilmişir ılları arasında 2 ıllık zaman periodunda Türk oomoiv endüsrisinde genel olarak ve dönemlerinden oluşan oplam 9 dönemde oplam fakör verimliliğinde azalış gerçekleşmişken diğer dönemde ise oplam fakör verimliliğinde arış olduğu belirlenmişir. Çalışmada elde edilen sonuçlar inceleme döneminde faaliee bulunan firmalardan elde edilebilen veriler kullanılan girdi-çıkı değişkenleri ve analiz önemi ile sınırlı olmakadır. Farklı dönem değişkenler ve önemlerin kullanılması analiz sonuçlarının farklılaşmasına ol açabilir. Bu çalışmada Türk oomoiv endüsrisinin oplam fakör verimliliği değişimi ve bu değişimin kanakları Malmquis oplam fakör verimliliği indeksi önemi ile analiz edilmişir. Endüsrideki verimlilik değişimi farklı girdi-çıkı zaman periodu ve önemlerle de espi edilebilir. Arıca firmaların sadece verimlilikleri değil anı zamanda ekinlikleri de analiz konusu olabilir.

22 346 / Muammer YAYLALI Gürkan ÇALMAŞUR Aaürk Üniversiesi Sosal Bilimler Ensiüsü ergisi 24 8 (3): Çalışmada arıca Türk oomoiv endüsrisinde faalie göseren firmaların üremiş oldukları ürün özellikleri dikkae alınarak hedonik malie fonksionu oraa konulmuş ikame esnekliği ölçek ekonomileri ve kapsam ekonomileri ahmin edilmişir. Tahmin edilen hedonik malie fonksionundan harekele örneklem oralamasında faalie göseren bir firmanın işgücü ile hammadde ve an sanai fakörleri için ikame esnekliği.42 olarak ahmin edilmiş ve bu iki fakörün birbirinin ikamesi olduğu espi edilmişir. Çalışmada arıca inceleme döneminde üreim faaliei gerçekleşiren firmaların örneklem oralamasında ölçeğe göre geiri durumları oraa konulmuşur. Buna göre; A.I.O.S. B.M.C. Ford Oosan Karsan M.A.N. M. Benz ve O. Renaul firmaları ölçeğe göre aran geiri şarlarında üreim faalieini gerçekleşirmeke oldukları ve gerie kalan firmaların ise ölçeğe göre azalan geiri şarlarında üreim faalieinde bulundukları belirlenmişir. Son olarak çalışmada örneklem oralamasında endüsrinin kapsam ekonomilerinden olumlu ekilendiği ani örneklem oralamasında endüsri için hesaplanan kapsam ekonomileri değerlerinin poziif olduğu espi edilmişir. Kanakça Akkaa Ş. ve Pazarlıoğlu M. V. (998). Ekonomeri II. İsanbul: Erkam Mabaacılık. Arnade C. (994). Using aa Envelopmen Analsis o Measure Inernaional Agriculural Efficienc and Producivi. Unied Saes eparmen of Agriculure Technical Bullein Number: 83. Bakırcı F. (26). Sekörel Bazda Bir Ekinlik Ölçümü: VZA ile Bir Analiz. Aaürk Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler ergisi 2 (2) Banker R.. (992). Esimaion of Reurns o Scale Using aa Envelopmen Analsis. European Journal of Operaional Research 62 () Baumol W. J. (977). On he Proper Cos Tess for Naural Monopol in a Muliproduc Indusr. The American Economic Review 67 (5) Berr S. Korum S. ve Pakes A. (996). Environmenal Change and Hedonic Cos Funcions for Auomobiles. Proceedings of he Naional Academ of Sciences. Colloquium Paper (93) Büükkılıç. ve Yavuz İ. (25). İmala Sanainde Toplam Fakör Verimliliği: Teknik eğişim Teknik Ekinlik (994-2). MPM Yaınları No: 685. Ankara: MPM. Cameron C. A. ve Trivedi P. K. (25). Microeconomerics Mehods and Applicaions. Cambridge: Cambridge Universi Press. Caves. W. Chrisensen L. R. ve Trehewa M. W. (98). Fleible Cos Funcions for Muliproduc Firms. The Review of Economics and Saisics 62 (3)