SEYYD KUTUB UN CÂHLYE ANLAYII

Transkript

1 marife, yl. 9, say. 3, k 2009, s SEYYD KUTUB UN CÂHLYE ANLAYII Ramazan ALTINTA$ ÖZET Hiç kukusuz.slam âleminde dini metinleri lafzc okuma yöntemine tabi tutan çeitli dini akmlar olmutur. Aktivist selefilik akm bunlardan birisidir. Câhiliye ile küfür kavramn anlam bakmndan özde gören bu akmn mensuplar, kaynak olarak Seyyid Kutub u iaret etmilerdir. Hâlbuki yapt,mz bu çalmada Seyyid Kutub un câhiliye, hâkimiyet, hicret ve tekfir gibi konulardaki görüleri, aktivist selefi hareketin iddialaryla uyumamaktadr. Seyyid Kutub, câhiliye kavramna itikadi de,il, sosyolojik anlamda yaklamak suretiyle bir durum de,erlendirmesinde bulunmutur. Dolaysyla kendilerini Seyyid Kutub un takipçisi ilan eden bu ve benzeri akmlar, onun söylemedi,ini söylettirme mant,ndan hareketle tekfir anlayn ileri sürmülerdir. Anahtar Kelimeler: Selefiyye, Câhiliye, Tekfir, Küfür, Mescit, Hicret, Hâkimiyet, Seyyid Kutup. THE CONCEPT OF JAHILIYYA (IGNORANCE) ACCORDING TO SAYYID QUTUB There have been various religious movements, which subjected religious texts to literalist way of reading in Islamic world. Activist salafiyya movement is one of these. The members of this movement, who regarded the notions of disbelief (kufr) and ignorance (jahiliyya) identical with each other, pointed at Sayyid Qutub as their origin. However, in this study Qutub s views concerning some certain subjects such as jahiliyya (ignorance), hakimiyya (sovereignty), hijra (exodus or holy flight), and takfîr (excommunication) do not correspond with the views belonging to activist salafî movement. Sayyid Qutub examined jahiliyya from the point of sociology rather than the point of creed. Thus, this group and also many other similar ones which accept themselves as the followers of Sayyid Qutub, asserted their claims via the logic of letting him say something which he never said. Key Words: Salafiyya, Jahiliyya, Takfîr, Kufr, Masjid, Hijra, Hakimiyya, Sayyid Qutub. GR 0slam dü(ünce tarihinde izine rastlanmayan birçok fikir akm, bugünkü çada( 0slam Dünyasnda dikkatleri çekmektedir. Bunlardan birisi de 0slam n saf haline dönme iddiasnda bulunan Yeni-Selefî akmlardr. 1 Bu akm(lar) 19.yüzyln ortalarnda 0slam Dünyasnn büyük bir ksmnn Batl emperyalist uluslar tarafndan i(gal edilmesine bir reaksiyon olarak doar ve iki amaç güder: Bunlardan Prof. Dr., Selçuk Ü 0lahiyat Fak. Kelam Anabilim Dal Ör. Üyesi, raltintas@selcuk.edu.tr 1 Bu akmlarla ilgili (u eserlere baklabilir: Hudaybî, Hasan, Du ât lâ Kudât, Dâru t-tba a, 1977; Behnesâvî, Sâlim Ali, el-hukm ve Kadyyetu Tekfîri l-müslim, Dâru l-ensâr, 1977; Nu mân Abdürrezzâk, Samerrâî, et-tekfîr, Cuzûruhu, Esbâbuhu, Muberraratuhu, Badat, 1984.

2 76 Ramazan Altnta ilki, sömürgecilie kar( sava(mada toplumu örgütlemek; ikincisi ise, saf 0slam anlay(ndan beslenen yeni aktivist bir müslüman nesil yeti(tirmektir. Öncelikleri inançla birlikte aktivite olan bu akmlar toplumu islama dönü(türmede yöntemsel farkllklardan dolay; muhafazakar ve cihatç selefilik olarak adlandrmak mümkündür. Özellikle cihadi selefiliin dou(unda özgür dü(ünce ortamlarn kstlayan çada( Msr yönetiminin baskc sosyo-psikolojik ortamnn çok etkili olduu söylenebilir. Kendilerine ehl-i tevessümât ad verilen, câhiliye ile küfrü özde( gören bu akm, gerek eserlerinde gerekse mülakatlarda Seyyid Kutub un dü(ünce dünyasndan etkilendiklerini belirtmi(lerdir. 0(te biz bu makalemizde toplumu tekfir eden cihadi selefi akmn esin kayna olduu söylenen Seyyid Kutub un câhiliye ve câhiliye ile ilikili baz konulardaki görü(lerini tespit etmeye çal(acaz. A. CÂHLYE KAVRAMININ TANIMI VE ÇER Dilbilim açsndan câhiliye kelimesinin semantik anlam konusunda birçok skntnn ortaya çktn görüyoruz. Arap dilbilimcilerine göre cehile kökünden gelen câhiliye ilmin zdd ve hafif me(replilik gibi anlamlara gelmektedir. 2 Her ne kadar.sfehânî (ö. 502/1108) cehlin belli ba(l üç dei(ik anlamndan söz ederken nefsin bilgiden yoksun olmas tarzndaki ilk anlamn kelimenin asl manas oldu- unu ifade etmi( olsa da 3 câhiliye mutlak cehl kelimesinden deil, Allah ve Resûlünü bilmemek/tanmamak anlamndan alnm(tr. 4 Nitekim Philip K. Hitti nin (u tanm bunu dorulamaktadr. Ona göre câhiliye, Arap yarmadasnda ilâhi kanunlarn, Allah tan vahiy alan bir peygamberin ve vahye dayanan bir mukaddes kitabn bulunmad devre manasna kullanla gelmektedir. Çünkü yarmadann güneyinde oturan Araplar tarafndan geli(tirilmi( kültür ve edebiyat olan bir cemiyet için hiçbir zaman bilgisizlik ve barbarlk söz konusu olamaz. 5 Kald ki, Kur an da anlatldna göre, câhiliye devri Araplarnn güç, kuvvet, yeryüzünü imar ve medeniyet bakmndan çok güçlü olmalarna ramen tevhidi bilinç konusunda ayn durumda olmadklarndan söz edilir. 6 Cehalet burada, salt okur-yazarlk anlamndaki bilgisizlik manasna deil, gerei gibi Allah tanmamak ve takdir etmemek anlamna gelmektedir. Câhiliye kelimesi (ekil bakmndan ism-i mensup olup câhile ait, câhile özgü ve câhilce gibi anlamlara gelen câhilî ve bunun müennesi olan câhiliye sfat tamlamalar içinde kullanlr. Câhilî ve câhiliye, kelimenin nispet edili(inden anla(ld gibi câhillik toplumuna mensup olan ki(i anlamna gelir. Kur an da câhiliye, dört yerde geçer ve her biri de câhiliye milletine özgü temel vasf ve (iarlardr. Bunlar, câhiliye zihniyetine ait olan fert ve toplumun Allah n gücünü ve kudretini snrlamay kastetme manasnda zannu l-câhiliyye 7 ; insanlar arasnda mutlak adâleti 2 Bkz. Firuzâbâdî, Necmuddîn Muhammed b. Yahya, el-kâmûsu l-muhît, Kahire, ts., I, Bkz. 0sfehânî, Râgb, el-müfredât fî Garîbi l-kur ân, 0stanbul, 1986, s M. Mehdî $emseddîn, Beyne l-câhiliyye ve l-.slâm, Beyrut, 1987, s Hitti, Philip K., Siyasî ve Kültürel.slâm Tarihi, (çev. Salih Tu), 0stanbul, 1995, I, Bkz. Rum 30/9. 7 Bkz. Âl-i 0mrân 3/

3 Seyyid Kutub un Câhiliye Anlay 77 gözetmeyen bir hukuk sistemi anlamnda hükmü l-câhiliyye 8 ; kadnn sosyal hayatta olanca bir tutumla bedenini sergileyerek di(iliini öne çkarmas teberrucü lcâhiliyye 9 ve aklyla deil, hisleriyle hareket eden kimselerin tavr anlamnda hamiyyetü l-câhiliyye 10 tarznda kullanlr. Kur an da geçen bu vasflar dikkate alnrsa, câhiliye gerek vasf gerekse dönem olarak sadece 0slam öncesini deil, sonrasn da ifade eden bir anlamlar dünyasna sahip olduu görülür. 0slami duruma aykr olan her (ey câhiliyenin kapsam alanna girer. Nitekim hadis literatüründen örendi- imize göre Hz. Peygamberin ashâb, Müslüman olduktan sonra önceki dönemleriyle ilgili hatralarn, inançlarn, tutum ve davran(larn anlatrken veya Hz. Peygambere o dönemdeki yaptklar i(lerin 0slâm daki hükmünün ne olduunu sorarlarken câhiliye kelimesini kullanmay tercih etmi(lerdir. 11 Dolaysyla bu anlamda, iki tür câhiliyeden söz edilebilir. Bunlardan ilki, mutlak anlamda Allah n hidayetini reddetmek anlamna gelen küfür câhiliyesi, 12 dieri ise ki(i mü min olmakla birlikte, 0slam inancnda günah olarak nitelendirilen amelleri i(lemek manasna ma siyet/günah câhiliyesi dir. 13 0(te bu âyette geçen câhiliye, küfür deil de günah bir fiil olup Allah a itaatten çkmak anlamna gelmektedir. Kald ki bu anlamda Kur an da fuh(iyat yapmak 14, insanlarla alay etmek 15, bo( sözlerle me(gul olmak 16, kadn fitnesine ve zinaya dü(mek suretiyle (ehvet ve hissiyata malup olmak 17 gibi ameller cehalet olarak isimlendirilmi(tir. Yine bir takm hadis rivayetlerinde de cehalet, masiyet anlamnda kullanlm(tr. Örnein, 0fk olayna kar(an bir sahabe hakknda Hz. Peygamber; onu hamiyet cehalete sevk etmitir 18, bir sahabenin arkada(na siyahn olu demesine kar(lk da; sende câhiliyeden izler kalmtr 19 buyurmas, öte yandan; insanlarn neseplerinden dolay knanmas 20 gibi hususlar ma siyet/günah câhiliyesine delil olarak gösterilebilir. Bu sebeple Hz. Ömer in; 8 Bkz. Mâide 5/ Bkz. Ahzap 33/ Bkz. Fetih 48/ Bkz. Müslim, 0man 53 55; Dârimî, Mukaddime 1; 0bn Mâce, Zühd 29; ayrca (u eserlere de baklabilir. Fayda, Mustafa, Câhiliye D.A, VII, 17; Altnta(, Ramazan, Bütün Yönleriyle Câhiliyye, 0stanbul, 1988, s $u âyette de bu anlamdadr: Allah, Ey Nûh! O asla senin âilenden deildir. Onun yapt, iyi olmayan bir itir. O halde hakknda hiçbir bilgin olmayan eyi benden isteme. Ben sana cahillerden olmaman öütlerim dedi. (Hud, 11/46). 13 $u âyette geçen câhiliye masiyet anlamnda kullanlm(tr: Yûsuf, Ey Rabbim! Zindan bana, bunlarn beni dâvet ettii eyden daha sevimlidir. Onlarn tuzaklarn benden uzaklatrmazsan onlara meyleder ve cahillerden olurum dedi. (Yusuf, 12/33). 14 Bkz. Lût u da (Peygamber olarak gönderdik.) Hani o kavmine öyle demiti: Göz göre göre o çirkin ii mi yapyorsunuz? Siz kadnlar brakp ehvetle erkeklere mi varyorsunuz? Dorusu siz ne yaptn bilmez bir toplumsunuz. (Neml 27/54-55). 15 Bkz. Onlar iman edenlerle karlanca, iman ettik derler. Birbirleriyle ba baa kaldklarnda da öyle derler: Rabbinizin huzurunda delil olarak kullanp sizi sustursunlar diye mi, Allah n (Tevrat ta) size bildirdiklerini onlara söylüyorsunuz? (Bu kadarck eye) akl erdiremiyor musunuz? (Bakara 2/76). 16 Bkz. Bo sözü iittikleri vakit ondan yüz çevirirler ve Bizim ilerimiz bize, sizin ileriniz de size. Selam olsun size (bizden size zarar gelmez). Biz cahilleri istemeyiz derler. (Kasas 28/55). 17 Yusuf 12/ Bkz. Müslim, K. Tevbe, Buhari, 0man Müslim 0man

4 78 Ramazan Altnta.slam da câhiliyeyi bilmeyenler türeyince,.slam n düümleri teker teker çözülür 21 uyars, konunun önemini kavramak açsndan oldukça öreticidir. Ksaca câhiliye, sadece, 0slam n dou(undan önceki dönemi ifade etmez, ayn zamanda 0slam a aykr dü(en itikat ve davran(lar da ifade eder. 22 Buradan hareketle söylemek gerekirse, Kur an ve sünnette geçen câhiliye her zaman mutlak anlamda küfür kavramyla örtü(mez. O bir durumdur, bir vasflandrmadr. Nasl ki Marksist bir toplumda ya(ayan insanlarn hepsi itikadi anlamda Marksist deilse, câhiliye toplumu içinde ya(an insanlarn hepsi de câhiliye vasfna haiz deildir. Bu, bir egemenlik sorunudur. $u halde câhiliye, 0slam a kar( bilinçli olarak deer yarglar üretme, bir ba(ka açdan da 0slam içinde kalmakla birlikte 0slami ilkelere göre ya(amamann (ma siyet i(leme) addr. 0(te, 0slam bütün zamanlar için tevhidi koruma ve ahlaki deerler balamnda iyilii emretme ve kötülükle mücadele görevinin sürdürülür olmasn bunun için istemektedir. B. SEYYD KUTUB UN CÂHLYE ANLAYII Bilindii gibi Msrl mütefekkir Seyyid Kutub un bütün dü(üncelerinin ekseninde câhiliye kavram vardr. O, aidiyet noktasnda birey ya da toplumlar de- erlendirirken, 0slam ve câhiliye (eklinde bir kategorile(tirmeye tabi tutar. Bu açdan, onun 0slam dü(üncesi alannda ortaya koyduu özgün çabalar kavramada câhiliye kelimesi anahtar bir rol oynar. Seyyid Kutub, öncelikle, câhiliye kavramna bir anlam yüklemeden önce içinde ya(ad dünyann 0slami bak( açsndan nereye denk dü(tüünü ya da oturduunu tespit ederek i(e ba(lar. Bu ayn zamanda câhiliye kavramn bir temellendirme giri(imidir. Amaç, rabbanî hakikatin ve yol ayrmnn netle(mesini salamaktr. Bu balamda onun Yoldaki.aretler isimli eseri, bize, gerek ya(ad modern dönemde Bat gerekse Müslüman toplumlarn 0slami konumunu tespit açsndan bir te(his ve tedavi program sunar. Seyyid Kutub a göre, modern ve seküler bir zihniyete sahip olan Bat nn deerler alannda insanla verecei bir (ey kalmam(tr. Bu anlamda Bat uygarl, tam bir iflas içinde ya(amaktadr. Bugün bu deerleri tek ba(na temsil eden, 0slam dinidir. 0slam ise, rolünü, bireysel bir temsil gücünde deil, ancak kolektif bir toplum düzeninde gerçekle(tirebilir. Ama ne var ki hukuksal balayclk çerçevesinde bir toplum içinde temsil ve ya(ama gücünü tam olarak gerçekle(tiremeyen 0slam n, bu alanda bütün bir insanla önderlik yapmas imkân d(dr. Asrlardr ümmetin varl kesintiye uram(tr. Müslüman ümmet denilen mefhûmdan bahsederken ne 0slam n ya(and belirli bir toprak parçasn (arz) ve ne de çalardan bir ça içinde atalar 0slam nizamn ya(am( bir milletten (kavm) bahsediyoruz, diyen Kutub, Müslüman ümmet derken; ya(ay(lar, dü(ünceleri, sistemleri, düzenleri, deer ve ölçüleri tamamen 0slami metodolojiden kaynaklanan ve böyle bir hayat içinde ya(ayacak olan bir insan topluluunu kastettiini vurgular. Seyyid Kutub a göre, günümüzde bu saylan niteliklerle donanm( bir ümmetin varl, ilahi hükmün bütün bir yeryüzünde kesintiye uramasyla çoktan kesintiye uram(tr. Te(his bu olunca, tedavi, ancak 21 Said Havva,.slam, Beyrut, ts., I, Izutsu, Toshihiko, Kur an da Allah ve.nsan, çev. Süleyman Ate(, Ankara, 1975, s

5 Seyyid Kutub un Câhiliye Anlay 79 0slam n tekrar insanlk için muhte(em liderliini yerine getirebilmesiyle, bu kaybolmu( ümmetin varln yeniden iade etmekle ve canlandrmakla salanabilir. Bugün bütün bir dünyada ilahi hâkimiyete tecavüz temeli üzerine kurulmu( olan câhiliye ölmemi(, aksine parlatlm( bir (ekilde ya(amaktadr. Günümüzde, her ne kadar sanal bir.slam dünyas mefhumundan bahsediliyorsa da mevcut dünyann gerçek 0slam la hiçbir ili(kisi kalmam(tr. Bu sebeple yeniden köklü bir dirili(e ihtiyaç vardr. Bu dirili(i de öncü Kur an nesli gerçekle(tirecektir. Dolaysyla bütün bir insanla model olu(turmada örnek bir neslin yeti(tirilmesi gerekir. 23 A.CÂHLYE VE TEKFR Seyyid Kutub, iyi bir toplumbilimcidir. Hem dou hem de bat toplumlarn içtimai, kültürel, ahlaki ve dini anlamdaki köklü dei(imleri derinlemesine inceleme ve yorumlama imkân bulmu( bir akademisyendir. Bundan dolay, gerek eserlerinde ve gerekse makalelerinde tevhid ve irk ekseninde toplum tahlillerine ba(- vurmu(tur. Onun vard sonuçlara göre, tevhid ekseninde bütün bir insanlk Allah a kulluktan çkm(, tekrar muharref dinlerin zulümlerine dönü( yapm(tr. Ayn ikilem Müslüman toplumlar için de geçerlidir. 0slam dininin temelini tevhid ilkesi olu(turur. 0slam, Allah tan ba(ka hiçbir ilah olmadna (ahadet eder. Bu (ahadetin kapsam alanna, yaratan (halk) ve yöneten (emr), helal ve haramlarla ilgili hükümler koyan ve evrende kendisinden ba(ka tasarruf yetkisi olmayan tek gücün Allah olduu itikad girer. 24 Bütün bunlar, tevhidin (artlardr. 0(te, kendisini 0slam a nispet eden herhangi bir kimse, Allah tan ba(ka ilah olmadna bu kapsam çerçevesi içinde (ahadet etmelidir diyen Kutup, bu noktada problemlerin olduuna dikkatleri çeker. Ona göre, 0slam dünyasnda, bu i(i çok iyi bilmesi gereken ve bu alanda uzmanla(tklarna inanlan bir takm cami görevlisi olan müezzinler bile, minarelerden okuduklar Allah tan baka ilah yoktur anlamna gelen kelime-i tevhidin manasn anlamadklar gibi, ruhunu da kavrayamam(lardr. Bu sebeple câhiliyeye mensup bir takm insanlarn Allah a ramen kendi ki(isel kaprislerinden kaynaklanan egolarnn hâkimiyetine kar(, onlar, tepkide bulunma reflekslerini de yitirmi( görünüyorlar. Dolaysyla, bütün bir insanlk, bugün câhiliyeye geri dönmü( olup Allah tan baka ilah yoktur anlamna gelen kelime-i tevhit davasndan irtidat etmi(tir. Bunun en açk göstergesi, ulûhiyet alannda, insana, tanrsal niteliklerin verilmi( olmasdr. Kyamet gününde bunlarn günah ve azab, ötekilerden daha çok, daha ar olacaktr. Çünkü onlar, kendilerine hidayet açkça göründüü ve Allah n dinine girdikten sonra, irtidat etmi(lerdir. 25 Görüldüü gibi irtidat kavramna fkhi terminolojiden farkl bir anlam yükleyen Kutup; teorik bilgiden ziyade ameli ön plana çkarmaktadr. Onun bu çkarmlarndan, câhiliye toplumunun kapsam alanna sadece bütün bir insanlk deil, kendilerini 0slam a nispet eden toplumlar da girmektedir. Özellikle halk Müslüman olan toplumlar ne Allah tan ba(ka birine ulûhiyet verdikleri ve ne de 23 Bkz. Kutub, Seyyid, Meâlimu fi t-tarîk, 0stanbul, 1986, s Bkz. el-a râf 8/ Kutub, Seyyid, Fzlâli l-kur an, Kahire, 1986, II,

6 80 Ramazan Altnta Allah tan ba(kasna ibadet ettikleri için deil, hayat pratiinde tek Allah a ubudiyeti hayat sistemlerinde kabul etmedikleri için girmektedirler. 26 Seyyid Kutup, hayat pratiinde bir tek Allah a ubudiyete balanmayan kulluu, inanç tasavvurunda, ibadetle ilgili davran(larda ve hükümlerde ya(atmayan her toplumu, 0slam vasfyla nitelendirmez. Onun, nesnel tanm diye ifade ettii bu tanma, cahili vasf ta(yan ve bugün yeryüzünde fiilen varolan kimi toplumlar girer. 27 Kutup, câhiliye vasfnn snrlarn, 0slam n pratik hayatta kabul görmedii birey ya da toplumlar (eklinde çizmektedir. Ona göre, örnein, ateist her toplum, Hint, Orta Afrika, Japonya ve Filipin gibi her putperest toplum, kapitalist toplumlarn olu(turduu vaktiyle kitap Ehli olan ya da halen saylan her bir toplum, daha önce Müslüman toplumlarn ya(ad yerlere bugün egemen olanlar câhiliye toplum yaplarna örnektirler. 28 Bu toplumlarn genel karakteristik özellii ya açkça olgusalclk temelinde hiçbir din tanmadklarn ya da salt herhangi bir dini referans almamakla birlikte dine saygl olduklarn ifade etmekten ibarettir. Her iki durumda da bu tür toplumlar câhiliye vasfnn kapsam alannn d(nda deillerdir. Seyyid Kutub un akâid söyleminde, tek ba(na inanç ve ibadet bütünlüü ki(inin kemal noktasnda Müslüman saylmas için yeterli deildir. Sürdürülür bir inanç ve ibadet bütünlüüne ek ve katma bir deer olarak, Müslüman olmann olmazsa olmaz ilkeleri arasnda; Allah n hâkimiyetine tam bir teslimiyet, kullarn hâkimiyetini geri çevirmek ve câhiliye cemiyetine kar( ya(ay( biçimiyle tepkide bulunmak gibi hususlar da vardr. Bunlar olmadan gerçek ve mütekâmil manada Müslümanlktan bahsedilemez, 29 ama kusurlu bir Müslümanlktan söz edilebilir. Çünkü 0slam da ki(ilerin 0slam içinde kalp-kalmamalar kendi özgür irade ve tercihleriyle alakaldr. Fertlerden herkesin yapt ve söyledii kendisini balar. Birinin söz ve fiilinden dolay ba(kalar hakknda ayn hükmü vermek mümkün deildir. 0nsanlarn câhiliye toplumunda ya(amalar da onlarn küfrünü göstermez. Bu konuda her bireyin ayr ayr söz ve fiilleri ölçü ve esastr. 30 Seyyid Kutub un iman ve dü(ünce algsnda 0slam, vasflandrlma yönüyle iki toplum modeline indirgenir. Bunlardan birisi 0slam, dieri ise, câhiliye toplumudur..slam toplumu; inanç ve ibadet, hukuk ve düzen, ahlak ve hareket açsndan 0slam n bir bütünlük çerçevesinde ya(and toplum biçimidir. Câhiliye toplumu ise, 0slam inanç ve dü(üncesinin, deer ve ölçülerinin, nizam ve hükümlerinin, ahlak ve gidi(atnn ya(ama ortam bulamad bütün toplumlarn ortak addr. 0slam, bir toplumun ya(ama biçimi olmadkça, böyle bir toplumda ya(amalarna ramen, kendilerine Müslüman ismi veren insanlarn toplumu ki bunlar namaz da klsa, oruç da tutsa, hacca da gitse- hiçbir zaman 0slam toplumu olarak nitelendirile- 26 Ayrca bkz. Kutub, Meâlim, s Kutub, Meâlim, s Kutub, Fîzlâl, II, 1005; a.g.mlf., Meâlim, s Bkz. Kutub, Fzlâl, III, Sarm(, 0brahim, Bir Düünür Olarak Seyyid Kutub, Ankara, 1992, I, 405; Bereket, Muhammed, Seyyid Kutub, (çev. M. Be(ir Eryarsoy), 0stanbul, 1987, s

7 Seyyid Kutub un Câhiliye Anlay 81 mez. 31 Hatta bu insanlar, Allah n varln kabul etse, havra, kilise ve camilerde Allah a ibadet konusunda özgür de braklsalar, asla câhiliye vasfndan kurtulamazlar 32 ama bir birey olarak dindarlk vasfn ta(rlar. B. CÂHLLYE VE HÂKMYET 0slam, varlk, âlem, insan ve toplum hakknda ku(atc bir bak( açsna sahiptir. Bu anlamda 0slam bütün bir varlk alann hem fizik ve hem de metafizik olarak birlikte ku(atr. 0(te Seyyid Kutup, 0slam n evrensel ölçekte bu ku(atcln kozmik hâkimiyet olarak isimlendiriyor. Zira hâkimiyet sözcüünün içinde bilinçte farkllama ve hareket alannda genilik manas da vardr. Seyyid Kutub a göre, bir toplumda hâkimiyet sadece Allah a ait olur ve bu hâkimiyet ilahi yasann yücelii temeline dayanrsa, i(te böyle bir toplum yapsnda insan gerçek özgürlüünü elde eder, kula kul olmaktan kurtulur. Çünkü 0slam toplumu tek bir ilahn hâkim oldu- u bir toplumdur. 0nsanlar, kula kul olmaktan sadece Allah a kullua çkarr. 33 Ayn zamanda Seyyid Kutub un gerçek anlamda özgürlük tanm da budur. 34 0(te bir toplumda gerçek 0slam, inanç ve davran(la birlikte yalnzca Allah n kozmik egemenliine boyun emekle ortaya çkar. Tek ba(na Allah n hâkimiyetine boyun emeyenler putperestlerdir. Onlarn la ilahe illallah demeleri, soyut bir inanç halinde kaldkça Allah tan ba(ka ilah olduuna inanmalar ve hasarl (ekilde kulluk yapmalar, onlar putperestlik çerçevesinden çkarmaz. 35 C. CÂHLYE VE HCRET Öte yandan Seyyid Kutub un dü(ünce dünyasnda câhiliye ile hicret, akîde ile hicret arasnda varolu(sal bir balant kurulur. Onun literatüründe hicret, can ve mal güvenlii gibi zorunlu nedenler olmadkça, asla corafi anlamda içinde ya(ad (ehirleri terk ederek dalara ve maaralara çekilmek (eklinde bir anlam ta(maz, aksine, duygu ve tevhidi bilinç düzeyinde câhiliye toplumundan ayr(ma ve yeniden 0slam a dönü( kastedilir. 36 Dolaysyla bu anlamda hicret, bir Müslüman n ya(ad toplumdan; giyim ve ku(am, akide ve ibadet, ahlak ve davran( tarznda sergilenen Müslümanlk örneiyle farklla(masdr. 37 Bir ba(ka deyimle hicret, içinde ya(anlan toplumdan kopmak deil, ayn toplum içinde ya(amak suretiyle temsil Müslümanln görünür klmaktr. Bilindii gibi hicret, maddi açdan ba(kasyla ili(kiyi kesip onu terk etmek anlamna gelirken, manevi açdan ise, insan Allah a isyana te(vik edecek (ehvetlerden, kötü huy ve günahlardan uzakla(mak, onlar terk ve reddetmek manasnadr. 38 Bu noktada, Seyyid Kutub un 31 Hz. Peygamberden gelen bir rivayette (öyle buyrulmu(tur: Her kim.slam cemaatinden bir kar ayrlacak olursa, Allah onun boynundan iman ve.slam erefini söker alr. Cahiliye davasnda bulunan ve cahiliyeye davet eden kimseleri Allah cehennemde ayaklar altnda süründürecektir. Adamn birisi: Ey Allah n Elçisi! Namaz klsa, oruç tutsa da m? deyince, buyurdu ki: Evet, namaz klsa, oruç tutsa da..siz Müslümanlar,.slam dava edinin ve ona çarn. (Tirmizi, Sünen, K. Emsal, 3.) 32 Kutub, Meâlim, s Kutub, a.ge.e., s Ayrca kr(. el-mevdûdî, Ebu l-a la, el-.slâm ve l-câhiliyye, Msr, ts., s Bkz. Kutub, Meâlim, s. 63, Kr(. Kutub, Fizilâl, III, Kutub, Fizlâl, III, Kr(. Kutup, Fizlâl, IV, Bkz. el-0sfehânî, el-müfredât, s

8 82 Ramazan Altnta hicret anlay(, Hz. Peygamberin gerçek muhacir, Allah n yasaklarndan kaçnandr 39 nebevî kavliyle örtü(ür. Müslüman n hayatnda hicret, sabrn doruk noktasna ula(t bir anda devreye girer. Hz. Peygamberin (ahsnda bütün bir Müslümanlara bu konuda izlenmesi gereken strateji (u (ekilde açklanr: Müriklerin aleyhinde söyledikleri eylere sabret,(diren, onlarla, tekrar görüebilme kapsn açk brakmak suretiyle) en güzel bir ekilde hicret et. 40 Hicret konusunda bu âyetin bize örettii gerçeklik, dava için söylenilenlere sabretmek, muhataplara bütün kaplar kapatmadan, krp dökmeden tekrar dönebilmek ümidiyle en güzel bir (ekilde onlardan zihinsel bilinç düzeyinde ayrlmaktr. Seyyid Kutub un dile getirdii hicret de budur. D. CÂHLYE VE CÂHLYE TAPINAKLARI Ku(kusuz Seyyid Kutub un câhiliye fesadn boykot etmekle ilgili söz ve dü- (üncelerini anlamada hiçbir kapalla yer yoktur. Onun, bu kapalla yol açan sözü yalnzca câhiliye tapnaklarn boykot etmek cümlesidir. 41 Bu konuda Seyyid Kutup, bütün zamanlar için geçerli olmamakla birlikte olaanüstü (artlar ortaya çktnda, gün gelir Müslümanlar câhiliye toplumunda amansz bir takibata urarlarsa, Yunus Suresi nin 87. âyeti 42 gereince, evlerini namazgâh haline getirirler ve câhiliye toplumundan ayrlrlar, demektedir. Buna ilave olarak da sözlerine devamla, böyle olaanüstü bir durumla kar( kar(ya gelindiinde, izlenmesi gereken yegâne strateji, câhiliye taraftarlarnn mescitleri terk edilmeli, Müslüman kitle toplant yeri olarak evlerini namazgâh haline çevirmeli ve içinde ya(ad câhiliye cemiyetinden tamamyla ayrldn hissetmelidir. 43 Seyyid Kutub, bu olaanüstü takibatn d(nda bütün zamanlar için mescitlerin terk edilmesini önermemektedir. Eer o, deerler alannda deil de, salt fiziksel anlamda câhiliye toplumundan kopmay önermi( olsayd, savunduu ideallere aykr hareket etmi( olurdu. 44 Çünkü nihayetinde bu din toplumdan koparak ssz da ba(larnda deil, rasyonel anlamda bir toplum içinde tebli edilecek ve ya(anacaktr. Seyyid Kutub un bir ksm mescit ve camileri, câhiliye tapnaklar diye nitelendirmesi, dönemsel anlamda, mescit ve camilerin konjonktürel yapsyla alakaldr. Olaanüstü (artlar dei(ince mescit ve camilere bak( tarz da dei(ir. O, ola- anüstü zamanlarla kaytlandrlan ve buna bal olarak dei(kenlik ta(yan (artlar arasnda; mü minler üzerinde sk bir takibin bulunmasn, toplumun koku(mu( olmasn, çevrenin bozulmasn ve Firavun zamannda olduu gibi tautun azgnla(m( olmasn sayar. 45 0(te Kutub a göre, bu (artlar, cami ve mescitleri gerçek 39 0bn Hibban, Sahih, (tahk. $. El-Arnavud), Beyrut, 1993, I, Müzzemmil 73/ Sarm(, Seyyid Kutub, s Âyetin meali (öyledir: Musa ve karde(ine: Msr da karde(inize evler hazrlayn; evlerinizi namazgah edinin, namaz kln diye vahyettik. 0nananlara müjde et. Yunus 10/ Kutub, Fizilâl, III, Karde(i Prof. Dr. Muhammed Kutub tan nakledildiine göre, ben karde(imden birçok defa biz davetçiyiz, kâd deiliz; bizim görevimiz hüküm çkarmak deil, kelime-i tevhidin anlaman izah etmektir dediini i(ittim demektedir. Bkz. Sbatullah Kaya, Muhammed Kutub'la Seyyid Kutub üzerine bir söyle(i, Giriim Dergisi, Say: 12, 0stanbul Bkz. Kutub, Fîzlâl, III, b 82

9 Seyyid Kutub un Câhiliye Anlay 83 anlamda Allah a ibadet etme mekânlar olmaktan çkarr ve câhiliye tapnaklarna dönü(türür. Çünkü tapnaklarda söz ve egemenlik Allah n deildir. Bu (artlar ortadan kalknca, tekrar bu tapnaklar cami ve mescit fonksiyonu görmeye avdet eder. 0slam tarihinde bunun en açk örnei Medine de münafklarn yaptrm( olduu Drar Mescidi dir. 46 Drar mescidiyle ilgili âyetlerde de açkça ifade edildii gibi münafklarn bir üs ve karargâh olarak in(a ettikleri bu tapnakta Yüce Allah, Hz. Peygamberin namaz klmasn yasaklam(tr. Çünkü oras, can ve din emniyetine zarar verecek bir mekân niyetiyle in(a edilmi(tir. Ayrca, 0slam öncesi câhiliye ehlinin en büyük namazgâh olan Kâbe deki tapnma (ekilleri de bilinmektedir. Kur an da anlatldna göre, putperestlerin kendi hevalarndan ürettikleri tapnmalar, ulûhiyet ve rububiyette tevhid ilkesinden sapm( bir vaziyette slk çalmak ve el çrpmak (eklinde yaplyordu. 47 Müslümanlarn tarihinde ya(anm( olan bu her iki örnekten anladmz kadaryla, gerek can güvenlii ve gerekse dini doru örenme noktasnda her türlü emniyetten uzak olunduu zamanlarda mescitlerde namaz klmamak me(ru bir mazeret olarak görülmü(tür. 48 Elbette bu bir tedbir olup, bütün zamanlar için geçerli deildir. Olaanüstü durum ortadan kalktktan sonra mescitler ve camiler asl fonksiyonlarna döndürüldüünde cemaat namazlar mutlaka bu mekânlarda eda edilmelidir. SONUÇ Seyyid Kutub, toplumlar 0slam ve câhiliye (eklinde vasflandrmay tercih etmi(tir. Ona göre câhiliye, hayatn tüm alanlarnda Allah la irtibat kesmenin addr. O, içinde ya(ad dönemin deerler alanndaki gidi(atna bir projektör tutmu(tur. Eserlerinde câhiliye kavramnn mukâbili olarak salt küfür kavramn kullanmam(tr. Çünkü câhiliye, yerine göre bilgisizlikten kaynaklanan mâsiyetler de olabilmektedir. Zaten, hiçbir zaman o, masiyet câhiliyesinden dolay ki(ileri tekfir etmedii gibi, toplumlar da tekfir etmemi(tir. Kald ki, Seyyid Kutub a göre câhiliye, insanlk tarihinde ya(anm( olan muayyen bir dönemden ibaret deildir. Câhiliye, kendine mahsus belirli bir zihniyet ve hayat anlay(na sahip bir ya(ay( biçimidir. Bu açdan, câhiliye vasflar 0slam n olmad bütün zaman ve dönemlerde tekrar nüksedebilir. Eer câhiliye vasflar bir toplumda yürürlükteyse, orada câhiliyenin varlna hükmedilir. Yaplmas gereken, câhiliye toplumundan kaçmak deil, Hz. Peygamberin Mekke döneminde yapt gibi sözel ve örnek olu(turmaya dayal bir davet yöntemini sürdürmektir. Seyyid Kutub un eserlerinde kulland üslûp biçimi, tart(labilir. O, eserlerinde akademik ve fkhç bir dil kullanmak yerine, edebi bir dil kullanm(tr. Bu dilin belagat açsndan deil de fikri düzey bakmndan dozajnn ar olduu söy- 46 Bkz. Tevbe 9/ : Bir de zararl faaliyetlerde bulunmak, küfre yardm etmek, mü minler arasna ayrlk sokmak için ve öteden beri Allah ve Resulüne kar savaanlara üs olsun diye bir mescit yapanlar vardr. Bunlar, Bizim iyilikten baka hiçbir kasdmz yok diye de mutlaka yemin ederler. Ama Allah âhitlik eder ki bunlar mutlaka yalancdrlar. Onun içinde asla namaz klma..lk günden temeli takva (Allah a kar gelmekten saknmak) üzerine kurulan mescit (Kuba mescidi), içinde namaz klman elbette daha layktr. Orada temizlenmeyi seven adamlar vardr. Allah da tertemiz onlar sever. 47 Enfal 8/35: Onlarn, Kâ be nin yannda dualar slk çalp el çrpmaktan ibarettir. Öyle ise (ey mürikler) inkâr etmekte olduunuzdan dolay tadn azab. 48 Sarm(, Seyyid Kutub, s

10 84 Ramazan Altnta lenebilir. Sanrm bunda, a(nan deerler açsndan ya(ad yüzyln teolojik durumu ve kendisinin ya(ad hissiyata dayal özel durum büyük rol oynam(tr. Ayn zamanda reel-politik açdan söylemek gerekirse, Seyyid Kutub un, câhiliye lafzn kullanmada genellemelere giderek snrlar zorlamas, tevhidi bir bilincin uyandrlmasn salamak olarak deerlendirilebilir. Kald ki o, câhiliye lafzn mutlak anlamda tekfir konsepti içinde deerlendirmemi(tir. Dolaysyla, Seyyid Kutub un vefatndan sonra, kendilerini ona nispet eden bir takm takipçilerinin câhiliye, hâkimiyet, hicret ve tekfir gibi konulardaki a(rlklarndan müellifin sorumlu tutulmas hakkaniyet ölçüleriyle bada(maz. KAYNAKÇA Altnta(, Ramazan, Bütün Yönleriyle Câhiliyye, 0stanbul, Behnesavi, Sâlim Ali, el-hukm ve Kadyyetu Tekfîri l-müslim, Dâru l-ensâr, Bereket, Muhammed, Seyyid Kutub, (çev. M. Be(ir Eryarsoy), 0stanbul, Dârimî, Ebu Muhammed, Sünen, Dâru 0hyâi s-sünne, Kahire,ts. Fayda, Mustafa, Câhiliye Türkiye Diyanet Vakf.slam Ansiklopedisi (D.A), 0stanbul, 1993, VII, 17. Firuzâbâdî, Necmuddîn Muhammed b. Yahya, el-kâmûsu l-muhît, Kahire, ts. Hitti, Philip K., Siyasî ve Kültürel.slâm Tarihi, (çev. Salih Tu), 0stanbul, Hudaybi, Hasan, Du ât lâ Kudât, Dâru t-tba a, bn Hibban, Sahih, (tahk. $. El-Arnavud), Beyrut, bn Mâce, Muhammed b. Yezid, Sünen, Kahire, ts. 0sfehânî, Râgb, el-müfredat fî Garîbi l-kur ân, 0stanbul, zutsu, Toshihiko, Kur an da Allah ve.nsan, çev. Süleyman Ate(, Ankara, Kaya, Sbatullah, Muhammed Kutub'la Seyyid Kutub üzerine bir söyle(i, Giri- im Dergisi, Say: 12, 0stanbul Kutub, Seyyid, Fzlâli l-kur an, Kahire, Kutub, Seyyid, Meâlimu fi t-tarîk, 0stanbul, M. Mehdî $emseddîn, Beyne l-câhiliyye ve l-.slâm, Beyrut, Mevdûdî, Ebu l-a la, el-.slâm ve l-câhiliyye, Msr, ts. Müslim, Sahih, 0stanbul, Numan Abdurrezzak, Samerrâî, et-tekfîr, Cuzûruhu, Esbâbuhu, Muberraratuhu, Badat, Said Havva,.slam, Beyrut, ts. Sarm(, 0brahim, Bir Düünür Olarak Seyyid Kutub, Ankara, Tirmizi, Ebû 0sa b. Muhammed, Sünen, 0stanbul,