İSTANBUL BİLGİ ÜNIVERSİTESİ. Asaf Savaş Akat. Makroiktisat. Ders Notları. Istanbul,

Transkript

1 İSTANBUL BİLGİ ÜNIVERSİTESİ Asaf Savaş Akat Makroiktisat Ders Notları Istanbul,

2 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 1 Birinci Kitap G R VE MODELLER Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 2 BA LARKEN Kavramlar, Kurumlar Birinci Bölüm Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 3 Toplum ve kurumlar nsanlar toplum halinde ya ar Toplum bireylerden olu ur ama onu olu turan bireylerin toplam ndan ibaret de ildir nsanlar birarada ya ayan di er canl topluluklar ndan ay rdeden unsur toplumsal kurumlard r Kurumlar insanlar kurar, yönetir ve geli tirir nsan topluluklar tar mla yerle ik düzene geçti Yerle ik düzen üç ihtiyac öne ç kard Ba kalar na kar korunma Bireyler aras anla mazl klar n çözümlenmesi Dünyay anlama ve tefsir etme Devlet ve inanç sistemleri gibi kurumlar bu ihtiyaçlar n sonucu ortaya ç km t r Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 4 Toplum ve ekonomi Toplumsal faaliyetlerin bir bölümü insanlar n g da, bar nma, giyinme, vs. günlük ihtiyaçlar n n giderilmesine yöneliktir Bunlara bugün üretim ve ekonomi diyoruz Son birkaç yüzy la kadar toplumsal üretim esas itibari ile tar mda gerçekle iyordu Bu uzun tarih kesidinde üretim vard r ama bugünkü anlam ile ekonomiden söz edemeyiz Tar m toplumlar nda i bölümü ve ticaret azd Aileler yada küçük topluluklar özünde kendi tüketimleri için üretim yap yordu Toplumda sava ve din ekonomiden çok daha önemli faaliyetlerdi Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 5 Sanayi toplumu Son üç yüzy lda insan toplumlar sanayi devrimi ad verilen büyük bir at l m gerçekle tirdi Do al enerji güçleri daha yo un kullan ld Bilimde, teknolojide, üretkenlikte havsalan n almayaca düzeyde geli meler ya and Toplam üretimde tar m n pay giderek çok dü tü Üretkenlikle birlikte toplumsal refah artt ; ortalama ya am süresi uzad ; e itim düzeyi yükseldi Kentler büyüdü megakentlere dönü tü Tar m toplumlar n n kendi kendine yeterli küçük insan topluluklar n n yerini küreselle me ald Böylece ekonomi toplumsal faaliyetlerin en önemlisi haline geldi Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 6 Piyasa ekonomisi Sanayi devriminin gerisinde modern ekonominin iki kurucu unsuru vard r: mülkiyet haklar ve piyasa Özel mülkiyet bireyin üretti i zenginli e keyfi ekilde birilerinin el koymas n engeller Piyasa ise bireylerin ürünlerini özgürce di er bireylerle mübadele etmelerine olanak sa lar Özel mülkiyet ve piyasalar ancak ve ancak tarafs z ve etkin bir hukuk sistemi ile mümkündür Sanayi devrimi ile demokrasinin ayn mekanda, yani ngiltere de ortaya ç kmas bir raslant de ildir ktisat biliminin öncüleri Adam Smith ve David Ricardo da Büyük Britanya da ya ad ktisat teorisi piyasa ekonomisinin teorisidir Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 7 Piyasa nedir? Piyasa (pazar) sözcü ü al c ve sat c lar n u yada bu ekilde temasa geçti i tüm durumlar için kullan l r Baz piyasalar s k kurallara ba lanm t r Örne in hisse senedi yada ham madde borsalar nda al c ve sat c lar bir mekanda bulu ur Di erleri çok daha mu lakt r Buzdolab n n yada televizyonun borsas yoktur ama al c lar arad klar mal n nerede bulunaca n bilir Baz piyasalar tan m icab mekan içinde tan mlanmak zorundad r Genel bir konut piyasas yoktur; her kentin, her mahallenin ayr bir konut piyasas vard r Piyasa ekonomisi tüm mal ve hizmetleri kapsar Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 8 Görünmez el Piyasa ekonomisi fevkalede ilginç bir yap d r Çünkü ortal kta toplumun kaynaklar n da tan, insanlara neyi nas l üreteceklerini yada neyi nas l tüketeceklerini söyleyen bir merkezi otorite yoktur Bireyler üretim, tüketim, tasarruf, vs. ekonomik kararlar n kendi ç karlar n dü ünerek al rlar Adam Smith: yedi imiz ekme i f r nc n n bizi doyurma arzusuna borçlu de iliz (1774) Piyasalarda milyonlarca ba ms z karar n koordinasyonunu adeta bir görünmez el taraf ndan sa lan r Piyasa ekonomisi, toplumun k t kaynaklar n etkin ekilde alternatif kullan m alanlar na da l m n ademi-merkeziyetçi bir süreçte gerçekle tirir Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 9 Arz ve talep Ba ms z bireylerin kararlar piyasada arz ve talep mekanizmas sayesinde birbirine ba lan r ktisad n en temel kural arz ve taleptir Bir mal yada hizmetin talebi art nca fiyat yükselir Fiyat üretici ve tüketicilere o mal yada hizmetin toplum taraf ndan ne kadar arzuland n haber verir Yüksek fiyattan yararlanmak isteyen üreticiler o mal yada hizmetin üretimini artt r r Yüksek fiyat gereksiz gören tüketiciler o mal yada hizmeti kullanmaktan vazgeçer Bir yandan daha çok kaynak o mal yada hizmetin üretimine kayar Di er yandan onu en çok isteyenler kullan r

3 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 10 ktisat ve yöntem Toplumsal olaylar çok karma kt r Ayr ca toplum üstünde deney yapma olana yoktur ktisatç anlamaya çal t olay basitle tirek incelemek için model kurar Model, karma k gerçe in temel özelliklerini saptayan soyut bir laboratuard r Basitle tirme varsay mlar arac l ile yap l r Örnek: modern bir ekonomiyi anlamak için önce devletin olmad kapal bir ekonomiye bak l r Devlet ve d ticaret ad m ad m modele eklenir Profesyonel iktisatç ile s radan vatanda aras nda varolan çok say da yanl anlaman n önemli nedenlerinden biri soyut modellerin alg lanmas d r Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 11 Mikro ve makro ktisat iki ana bölüme ayr l r: mikroiktisat ve makroiktisat Mikroiktisat tekil birey ve firmalar n, tekil piyasalar n davran lar n inceler Örne in bir piyasada rekabet ko ullar na göre arz ve talep mekanizmas n n nas l çal t na bakar Rekabetin sa lanmas, tüketicinin korunmas, gelir da l m, vs. mikroiktisad n kapsam na girer Makroiktisat ise ekonominin bir bütün olarak davran lar ile ilgilenir Resesyonlar, krizler, büyük çalkant lar ekonomideki bütün piyasalar etkileyecektir Bunlar n anla lmas makroiktisad n kapsam ndad r Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 12 Makroiktisad n zorluklar Makroiktisat ayn anda hem soyut hem de somut olmak zorundad r Soyut: ekonomilerin davran n aç klayan genel model ve teoriler gereklidir Somut: teorik çerçeve Türkiye, ABD, AB, vs. fiilen varolan somut ekonomilere uygulanmak zorundad r Halbuki özellikle farkl geli mi lik düzeyindeki ekonomiler aras nda benzemezlikler ço u kez benzerliklerden fazlad r Maalesef makroiktisad n temel teorik çerçevesi geli mi ülkelerin kar la t sorunlara çözüm ararken olu mu tur Türkiye nin geçmi i ve bugünü ise çok farkl d r Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 13 Temel de i kenler Makroiktisat az say da fakat tüm ekonomi ve toplum için fevkalade önemli büyüklükleri izler GSMH büyüme h z : ekonomik faaliyetteki de i imin yön ve hacmi sizlik: i bulamayanlar n say ve oran Ödemeler Bilançosu: ekonominin d dünya ile ili kileri Enflasyon: fiyatlar genel seviyesindeki de i im Faiz haddi: paran n fiyat Döviz kuru: dövizin fiyat Kamu maliyesi: vergiler, kamu harcamalar, bütçe dengesi Para ve mevduat: para arz ve talebinin de i imi Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 14 Temel kurumlar Ekonomi yönetimi bir dizi kurumda somutla r Maliye Bakanl : bütçenin haz rlanmas, uygulanmas ve vergiler Hazine: kamu borçlanmas, d ekonomik ili kiler, mali sektör denetimi Merkez Bankas : para otoritesi, döviz rezervleri, ödemeler bilançosunun izlenmesi Türkiye statistik Kurumu: milli gelir, d ticaret, enflasyon, sanayi üretimi, vs. temel veriler BDDK: bankac l k sektörü denetiminden sorumlu üst kurul IFI: Uluslararas mali kurulu lar (IMF ve Dünya Bankas ) Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 15 Baz tan mlar S k kullan lan baz kavramlar tan mlayal m Boom: GSMH da h zl büyüme Resesyon: GSMH da k sa süreli eksi büyüme Depresyon: GSMH da uzun süreli eksi büyüme Deflasyon: fiyatlar genel seviyesinde dü ü Maliye politikas : bütçe taraf ndan temsil edilen kamunun vergileme ve harcama kararlar toplam Para politikas : Merkez Bankas taraf ndan al nan para arz miktar ve faiz haddi kararlar Döviz kuru politikas : döviz kurunda kamu müdahalesi (olmamas dahil) D ticaret politikas : mal ve hizmet ihracat na kamu müdahaleleri Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 16 En basit model: çevrisel ak m Makroiktisad n ç k noktas ekonominin bütünü aç s ndan gelir ve harcama ak mlar n n analizidir in özü asl nda çok basittir Ekonomideki her harcama mutlaka bir ekonomik aktöre gelir yarat r Ekonomideki her gelir mutlaka bir ekonomik aktörün harcamas d r Buna gelir ve harcama çevrisel ak m deriz Makroiktisat çevrisel ak m n neden ve nas l düzgün çal t n anlamaya yöneliktir En basit çevrisel ak mda mali piyasalar, devleti, para otoritesini, d dünyay ihmal ederiz Teorinin amac bunlar teker teker ekleyerek gelir harcama dengesini anlamakt r Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 17 Çevrisel ak m emas Haneler Faktör gelirleri (TL) Üretim faktörleri (emek, sermaye, vs) Mal ve hizmetler Harcamalar (TL) Varsay mlar: Devlet yok; Finans yok; D dünya yok Firmalar Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 18 Milli gelir özde li i Makroiktisat toplam gelirin ve toplam harcamalar izlenmesi üstüne in a edilmi tir Toplam gelir dört ana kaleme tahsis edilir: özel tüketim (C), tasarruf (S), vergiler (T) ve ithalat (M) Y = C + S + T + M Toplam harcama dört ana kalemden olu ur: özel tüketim (C), yat r m (I), kamu tüketimi (G) ve ihracat (X) Y = C + I + G + X hracat-ithalat fark na NX = X M dersek, temel milli gelir özde li ini u ekilde yazabiliriz: Y = C + I + G + NX Y = C + S + T + NX

4 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 19 Ekonomik dalgalanmalar Çevrisel ak m n bozulmas ile birlikte ekonominin tümünü kapsayan dalgalanmalar olu ur Bazen harcamalar üretim kapasitesinin sa layabilece inin üstüne ç kar: enflasyon Bazen harcamalar üretim kapasitesinin alt nda kal r: resesyon Bazen bu dalgalanmalar çok sert olur: kriz Makroiktisat piyasa ekonomisi için fevkalede önemli üç soruya cevap arayarak geli mi tir Çevrisel ak m n düzgün i leyi ini hangi mekanizmalar sa lar? Çevrisel ak m ne zaman bozulur? Bozuldu u takdirde tekrar düzgün i leyi i için neler yap labilir? Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 20 P YASALAR VE DENGE Gelir-harcama modelleri kinci Bölüm Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 21 Ekonominin i leyi i Ekonominin makro dengesi birbiri ile içiçe çal an bir dizi piyasa arac l ile gerçekle ir Bildi imiz arz-talep mekanizmas çal r Her piyasada bir denge fiyat ve ona tekabül eden denge miktar belirlenir Her piyasada, arz ve talebi etkileyen faktörler vard r Öte yandan baz kritik de erler iktisat politikas arac olarak kamu otoritesi taraf ndan saptan r Önce piyasalar k saca tan mlayaca z Her biri için arz-talep fonksiyonlar n verece iz Politika de i kenlerini görece iz Fiyat ve miktar de i kenlerini saptayaca z Sonra sistemin nas l çal t n anlataca z Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 22 Piyasalar Makroiktisat be ayr piyasa üstüne kurulmu tur Mal-hizmet piyasas harcamalar ve üretimi özetler Ana kalemleri GSMH, tüketim, yat r m ve kamu harcamalar ve net ihracatt r Borçlanabilir fonlar piyasas tasarruf arz ile yat r m talebini yans t r ve mal-hizmet piyasas içinde zaten mevcuttur Emek piyasas mal-hizmet talebinin bir sonucu olarak istihdam düzeyini belirler Para piyasas nda likidite talebi ve arz dengelenir Döviz piyasas nda net ihracat ve sermaye ak mlar sonucu ortaya ç kan döviz arz ve talebi kar kar ya gelir Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 23 Fonksiyonlar Makroiktisat için yedi çok önemli fonksiyon vard r Bunlar ekonominin temel ili kilerini özetler Üretim (F): azami düzeyini üretim fonksiyonu, fiili durumunu ise talep düzeyi belirler Tüketim (C): gelir yükselince artar, faiz yükselince dü er Tasarruf (S) : gelir yükselince ve faiz yükselince artar Yat r m (I) : faiz yükseldikçe azal r Likidite talebi (L) : gelir yükseldikçe ve faiz dü tükçe artar Net ihracat (NX) : reel döviz kuru dü tükçe artar Sermaye ak mlar (CF) : faiz artt kça azal r Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 24 Politika de i kenleri Piyasa ekonomisinde piyasa d nda do rudan kamu otoritesinin iradesi ile belirlenen üç temel de i ken vard r Para arz : Merkez Bankas saptar Vergiler: Hükümet ve Parlamento taraf ndan tesbit edilir Kamu harcamalar : Bütçe ile kararla t r l r Özetle bunlar para ve maliye politikalar d r Para arz do rudan para piyasas n etkiler Vergiler harcanabilir geliri de i tirerek mal-hizmet ve borçlanabilir fonlar piyasalar n etkiler Kamu harcamalar da ayn ekilde bu iki piyasaya do rudan etki yapar Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 25 Fiyatlar ve miktarlar Be piyasa, yedi fonksiyon ve üç politika de i keni a a daki temel makro büyüklüklerin belirlenmesini temin edecektir Reel milli gelir düzeyi (büyüme) stihdam ve dolay s ile i sizlik Tüketim ve yat r m harcamalar (piyasa canl l ) Fiyat düzeyi (enflasyon) Faiz haddi Likidite miktar Döviz kuru Ödemeler dengesi (net ihracat ve sermaye ak m ) Dikkat edilirse, bunlar dersin ba nda tan mlad m z temel makro de i kenlerdir Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 26 Ekonomide denge ktisatta denge kavram son derece önemlidir lk ba ta soyut gibi duracakt r ama çok yararl d r Fonksiyonlar ve politika de i kenlerini veri alal m Piyasalar bunlarla tutarl de i kenleri bulacakt r Dengede unlar ortaya ç kar: Harcama ve üretimi birbirine e itleyen gelir Tasarrufu yat r ma ve ayn anda likidite talebini para arz na e itleyen faiz haddi Para talep ve arz n e itleyen fiyat düzeyi Net ihracat sermaye ak m na e itleyen döviz kuru Dengenin anlam n yakalamak için dengeden sapma halinde temel de i kenlerdeki de i imi izlemek yararl olacakt r Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 27 Bütçe aç k veriyor Hükümet harcama art yada vergi indirimi ile dengede olan bütçenin aç k vermesine neden olsun Toplam talep artt ndan milli gelir yükselecektir Özel yat r mlar dü erken faiz artacakt r Yüksek faiz sermaye ak m n cazip k laca ndan ülke paras (kur) de er kazanacakt r Dolay s ile ihracat azal rken ithalat artacakt r Bu olay n mant nedir? Ekonomide biri ek harcama yapmaktad r Ek harcaman n bir bölümü ek üretimle kar lan r Yetmedi inden birileri harcamalar n k sar (faiz) Ama ayn anda ekonomi d ar dan daha çok kaynak kullan r (kur)

5 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 28 Para bas l yor Merkez Bankas para basarak likiditeyi bolla t rs n Para piyasas nda faiz dü ecektir Yat r m ve tüketim harcamalar artaca ndan milli gelir yükselecektir Dü ük faiz sermaye ç k n te vik edece inden kur de er kaybedecektir Dü ük kur ihracat artt r p ithalat azaltacakt r Bu olay n mant nedir? Likiditenin bolla mas harcamalar ve oradan milli geliri yükseltiyor Kurun de er kaybetmesi tekrar harcama artt r c etki yap yor Risk: talep ve kur art enflasyona neden olabilir Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 29 Beklentiler bozuluyor Bu basit modele beklentileri ekleyerek gerçe e biraz daha yakla t rabiliriz Beklentiler özellikle sermaye ak mlar için çok önemlidir Ekonomik aktörleri korkutan bir olay olsun ki piyasa etkilenir: likidite talebi artar ve sermaye ç k h zlan r Faiz yükselirken kur de er kaybeder Faiz yükseli i harcamalar ve milli geliri azalt r Kurun de er kayb maliyet enflasyonuna neden olarak karamsarl artt r r Neticede milli gelir dü er, faiz yükselir, kur de er kaybeder (size bir eyler hat rlat yor mu?) Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 30 Ne zaman enflasyon olur? Analizden ç kard m z bir gözlem önemlidir Bütçe aç klar tek ba na enflasyon yaratm yor Faiz yükselir, büyüme h zlan r ve d aç k büyür Para arz sabit tutulursa bir süre sonra yüksek faiz a r basar ve ekonomi tekrar yava lar Dolay s ile enflasyon olmaz Bütçe aç sonras faizin yükselmesini engellemek için para politikas da gev etilirse durum de i ir Harcama iki yanl artt ndan toplam talep üretim kapasitesinin üstüne ç kar Mal-hizmet ve faktör fiyatlar yükselir (enflasyon) Bir ekonomide para basmadan enflasyon olamayaca n n anla lmas çok önemlidir Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 31 Enflasyon-büyüme açmaz Analizin ilginç bir sonucuna geldik K sa dönemde, hükümetler için bütçe aç ve gev ek para politikalar yolu ile bir süre büyümeyi h zland rmak mümkün duruyor lave büyüme i sizlik sorununu da hafifletecektir Ancak ekonomide hiç bir ey bedava de ildir H zlanan büyüme ve azalan i sizli in bedeli d aç k ve yükselen enflasyondur 1950 sonras nda makroiktisatta en çok tart lan konu bu olmu tur sizli in azalmas u runa daha yüksek enflasyona raz olal m m? Bu sorunun cevab çok önemlidir Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 32 GEL R VE HARCAMA TEOR S lk model: Klasikler ve Keynes Üçüncü Bölüm Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 33 Model ve gerçek ktisadi olaylar n karma kl teoriyi soyut modeller üstünde çal maya mecbur eder Böylece nisbeten basit kavramsal yap lar arac l ile temel ili kiler aç a ç kart l r Gerçe e yakla mak için k s tlay c varsay mlar ad m ad m gev etilir lk modelimiz olay çok basit bir ekonomi üzerinde izleme olana n yaratmaktad r Enflasyon yoktur ve olmas söz konusu de ildir; yani reel ve nominal ay r m gereksizdir Ekonomi d a kapal d r: d ticaret, sermaye hareketi, döviz kuru yoktur Hatta, devlet yoktur Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 34 Milli gelir özde li i GSY H n n ayn anda ekonominin toplam gelirini ve toplam harcamalar yans tt n hat rlayal m Y = C + I + G + NX Y = C + S + T + NX Kapal ekonomi varsay m ile Net hracat kalemi öze likten dü ür Y = C + I + G Y = C + S + T Devleti de soyutlay nca özde lik daha da basitle ir Y = C + I Y = C + S Bu basit ili ki bize baz temel konularda ipuçlar sa layacakt r Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 35 Tasarruf = Yat r m Çevrisel ak m n düzgün i leyici için kazan lan gelirin tümünün harcanmas gerekir Tüketim her iki denklemde varoldu una göre, tan m icab bu e itlik yat r m harcamalar n n tam tasarruf kadar olmas ile mümkündür S = I Halbuki, tasarruf ve yat r m kararlar farkl ekonomik aktörler taraf ndan al nmaktad r Makroiktisat teorisinin ilk ama en önemli sorusu budur: bir ekonomide yat r m harcamalar n n tasarruflara e it olmas n hangi mekanizmalar ve nas l temin eder? ki z t hipotez vard r: Klasik ve Keynesyen Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 36 Klasikler: faiz haddi Klasik yakla m milli gelirin (Y) harcama kararlar ndan ba ms z ekilde sabit oldu unu kabul eder Üretimi sermaye, emek, teknoloji, vs. (üretim fonksiyonu) belirler Yat r mlar faiz haddinin (i) azalan bir fonksiyonudur: faiz dü ünce yat r m harcamalar yükselir I = I ( i ) Tasarruflar faiz haddinin artan bir fonksiyonudur: faiz yükselince tasarruflar artar S = S ( i ) Tasarruf arz ve yat r m talebi borçverilebilir fonlar piyasas nda biraraya gelir Faizdeki hareket piyasay dengeye getirir

6 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 37 Borçverilebilir fonlar piyasas nda denge Faiz haddi 5% 0 TL 1,200 trl. Tasarruf Yat r m Borçverilebilir Fonlar (trilyon TL) Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 38 Tam istihdam kurald r Modelin anlam çok aç kt r Çevrisel ak m daima düzgün i ler çünkü tasarruflardaki bir art yada yat r mlardaki bir azal halinde faiz haddi dü ecek ve tasarruf-yat r m e itli i sa lanacakt r Bu durumda üretilebilecek milli gelirin çevrisel ak mda bir bozulma nedeni yani talep yetersizli i yüzünden üretilememesi diye bir durum söz konusu olamaz Ekonomi daima emek dahil tüm kaynaklar n n tam kullan ld bir dengededir Eksi büyüme yada yayg n i sizlik gibi durumlar varsa nedenleri ba ka yerlerde aranmal d r Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 39 Keynes: eksik istihdam Keynes için üretim fonksiyonu sadece ekonominin üretim kapasitesini s n rlar; her hangi bir anda üretilen miktar ise talebe ba l d r Keynesyen modelde Y sabit de il de i kendir Yat r m harcamalar müte ebbislerin y rt c l, teknolojik de i im gibi d sal nedenlerin etkisinde d sal bir veri kabul edilir I = I Tasarruflar milli gelirin artan bir fonksiyonudur (Y C) = S = S ( Y ) Her yat r m harcamas düzeyine, ona e it tasarrufu sa layacak milli gelir düzeyi tekabül eder Denge noktas nda pekala i sizlik olabilir Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 40 Gelir-harcama modeli Tasarruf gelirin tüketilmeyen k sm d r Dolay s ile tüketim fonksiyonu asl nda tasarrufu belirler C = C ( Y ) = + Y S = Y C = - + (1 - ) Y Dengede, ekonomideki toplam harcama (H) toplam gelire e it olmak zorundad r H = ( + Y) + I = Y Bu denklemi aç nca Y = ( + I) x 1 / (1 - ) Milli gelir otonom harcamalara ve tüketim e ilimi taraf ndan belirlenir 1 / (1 - ) = Çarpan Katsay s d r Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 41 Say sal örnek Tüketim fonksiyonunun iki parametresi = 10 TL ve = 0.6 Çarpan katsay s 1 / ( ) = 2.5 I = 20 TL ise, Y = 75 TL; C = 55 TL; S = 20 TL Tersinden gidip Y = 100 TL haline bakal m: bu durumda C = 70 TL ve S = 30 TL buluruz Yani 100 TL gelir üretildi inde sadece 90 TL harcama yap lmaktad r: ürettiklerini satamayan üreticiler mutlaka üretimi dü üreceklerdir Y = 50 TL olsa, C = 40 TL ve S = 10 TL ç kar Yani 50 TL gelir üretildi inde 60 TL harcama gelmektedir; üretim art kaç n lmazd r Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 42 Gelir-harcama dengesi Harcanan gelir H 75 TL 45 O geni letici aç k 50 TL 75 TL 100 TL daralt c aç k H = C + 20 C = Y Uretilen gelir Y Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 43 Kim hakl? Uzun dönemde milli gelir verimlilik ve onu belirleyen üretim faktörleri taraf ndan k s tlan r Bunlar de i meden sadece toplam talepte art olmas ekonominin daha fazla üretim yapmas na sa layamaz K sa dönemde durum farkl d r; toplam talep yetersiz kal rsa ekonomi kapasitesinin alt nda üretim yapabilir Bu takdirde talep art geliri de yükseltecektir Klasik model uzun döneme ve genel duruma, Keynesyen analiz ise u yada bu ekilde çevrisel ak m n k r ld resesyon ve depresyon dönemlerine uygun dü mektedir Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 44 Modele devlet giriyor imdi modeli gerçekli e do ru bir ad m daha yakla t rmak için devleti ekleyebiliriz Devlet milli gelir özde li ine vergiler (T) ve kamu harcamalar (G) ile dahil olur Y = C + I + G Y = C + S + T Tasarruf-yat r m e itli ini kullanarak I = Y C G I = S S = ( Y T C ) + ( T G ) Kamu ve özel tasarruflar ay redebiliriz S p = ( Y T C ) = özel tasarruf = ( T G ) = kamu tasarrufu S g Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 45 Tasarruf: özel ve kamu Özel tasarruf: gelirden vergiler ve tüketim ç kt ktan sonra kalan bölümdür S p = ( Y T C ) Kamu tasarrufu kamu harcamalar yap ld ktan sonra kamuya kalan vergi gelirleridir S g = ( T G ) ( T G ) kamu bütçesi dengesidir: e er bütçe aç varsa S g negatif olacakt r Tasarruf daima yat r ma e ittir ama özel tasarruf bütçe ili kisini bütçe dengesi belirler S = I + ( G T ) Tan m icab, kapal ekonomide kamu aç özel tasarruflarla finanse edilir

7 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 46 Klasikler ve devlet Klasik modelde tasarruf arz kamu tasarrufunu da kapsar S = ( Y T C ) + ( T G ) Tasarruf gene faiz haddinin artan fonksiyonudur Yat r m gene faiz haddinin azalan fonksiyonudur Faiz haddi tasarruf ve yat r m miktarlar aras ndaki e itli i sa layarak çevrisel ak m n düzenli ak n temin eder Örne in yat r mlarda bir art faiz haddinin yükselmesi ile sonuçlan r Bir yandan yüksek faiz özel tasarruflar artt r r Di er yandan baz yat r mlardan vazgeçilir Böylece tasarruf ve yat r m birbirine e itlenir Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 47 Kamu aç ve crowding out Klasik modelin kamu dengesi ile ilgili çok önemli bir sonucu vard r Kamu aç nda ani bir art varsayal m: toplam tasarruflar azalacakt r (tasarruf e risi sola kayar) Bu durumda faiz yükselir Yüksek faiz yat r mlar n dü mesine neden olur ve piyasa dengeye gelir Kamu aç özel yat r mlar piyasadan kovmaktad r (crowding out) Yat r mdaki dü ü kamu aç ndaki art tan daha küçüktür: faizin yükselmesi tasarrufu artt r r Klasik yakla m, yat r mlar ve böylece büyümeyi engelledi i için kamu aç klar na kar d r Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 48 Kamu aç ve crowding out Faiz Haddi 6% 5% 2....denge faiz haddi yükseliyor ve özel yat r mda kullan labilecek kaynaklar azal yor S 2 TL 800 TL 1,200 S TL bütçe aç borçlanabilir fon arz n azalt yor... Demand Borçverilebilir Fonlar (TL trilyon) Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 49 Keynes ve devlet Devlet Keynesyen modele kamu harcamalar G ve vergiler T yolu ile girer Kamu harcamalar milli gelir düzeyinden ba ms z kabul edilir (otonom harcama) Bu durumda toplam harcama öyledir: H = C + I + G Tüketim fonksiyonunun de i medi i kabul edilince, çarpan katsay s ve üç ba ms z (otonom) harcama (, I, G) denge milli gelirini belirler Y = ( + I + G ) x 1 / (1 - ) Modelin mant devletin eklenmesi ile de i mez Ekonomi talep kadar üretim yaparak dengeye gelmektedir Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 50 Keynes ve kamu aç Keynesyen analiz için kamu aç n n etkisi klasiklerin tam z tt d r Ekonomide tasarruf fazlas nedeni ile kaynaklar n tam kullan lmad n kabul edelim Bu durumda kamu harcamalar ndaki bir art toplam harcamada (H) bir yükselmeye tekabül etti inden milli gelir (Y) artacakt r Ek harcama çarpan katsay s ile ek gelir yaratmakta, yani ek harcamay finanse edecek olan ek tasarruf bizzat ek harcama sayesinde olu maktad r Talep yetersizli i durumlar nda Keynes in bütçe aç tavsiye etmesi bu analize dayanmaktad r Modelde crowding out yoktur Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 51 Gelir-harcama dengesi Harcanan gelir H H o 45 O Yo C + I + G C + I C Uretilen gelir Y Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 52 lk de erlendirme Basit bir model arac l ile makroiktisat n baz temel kavramlar n aç klad k ki farkl yakla m birbirine z t sonuçlara ula yor ktisatç lar n büyük ço unlu u her ikisini de kabul etme e ilimindedir Klasik ö reti uzun dönemde ve ekonominin kapasite s n r nda oldu u durumlarda geçerlidir Keynesyen ö reti k sa dönemde ve ekonomide kullan lmayan kapasitenin varl nda anlaml d r Dikkat: gerçek ekonomiler çok daha karma kt r Para ve enflasyon, d denge, mali piyasalarda sorunlar, vs. daha gidilecek çok yol vard r Önce i sizlik sorununun ayr nt lar na bakal m Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 53 S ZL K VE KT SAT TEOR S Fiyat ve ücret esnekli i/yap kanl Dördüncü Bölüm Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 54 sizlik sorunu Klasik ve Keynesyen modeller aras ndaki temel fark k sa dönemde konjonktürel i sizli in mevcudiyetidir Daha 19uncu yüzy l n ikinci yar s ndan itibaren ekonominin yava lad dönemlerde kütlesel i sizli in olu tu u gözlemleniyordu Halbuki klasik teoriye göre yayg n i sizlik olamazd sizlik halinde ücretlerin dü mesi emek piyasas n tam istihdamda dengeye getirecekti Ama Büyük Buhran s ras nda ABD de i sizlik oran 1929 dan 1933 e % 3 den yüzde 25 e ç km t Emek piyasas n n teorinin öngördü ü ekilde çal mad çok aç kt Keynes modeli bu somut gerçe i yans t yordu

8 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 55 Emek piyasas Makroekonomik anlamda istihdam ve i sizlik emek piyasas nda belirlenir Emek arz n reel ücretin artan bir fonksiyonu kabul edebiliriz Rekabetçi firmalardan olu an bir ekonomide emek talebi eme in marjinal ürününü yans tacakt r Reel ücret marjinal ürünün alt nda oldu u sürece firmalar ücretli almay sürdürecektir Emek arz ile talebinin kesi ti i noktada hem ortalama reel ücret hem de ekonomideki istihdam miktar belirlenir Rekabet ko ullar nda denge reel ücretinde i arayan herkes tan m icab istihdam edilir Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 56 Emek piyasas nda denge Reel Ücret W/P 0 N Emek arz Emek talebi = Eme in marjinal ürünü stihdam Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 57 sizli in sonuçlar sizlik olgusu piyasa ekonomisi aç s ndan ciddi s k nt lara yola açar Fiilen varl piyasa sisteminin etkin i ledi i eklindeki inanc zedeler sizlikle mücadele ad na devletin ekonomiye müdahalesine me ruiyet sa lar Arz-talep mekanizmas üstüne in a edilmi tüm iktisat teorisinin geçerlili ine gölge dü ürür Ücreti eme in marjinal verimine ba layan gelir da l m teorisini derinden yaralar Keynes sonras makro teorinin temel hedeflerinden biri Keynes in eksik istihdam dengesi ile fiyat mekanizmas n ba da t rmakt r Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 58 Yap kan ücretler Fiyat mekanizmas ile i sizlik olgusun ba da t rman n en basit yolu reel ücretin u yada bu ekilde piyasa d nda yani emek arz ve talebinden ba ms z belirlendi ini kabul etmektir Emek talebinin dü mesi halinde reel ücret fiyat sinyali fonksiyonunu yerine getirmez sizli in nedeni reel ücretin piyasa denge reel ücretinin üstünde olmas d r Yap kan ücret arz fazlas na ra men reel ücretin dü memesidir (non-clearing market) En kolay tefsir emek piyasas nda rekabet eksikli i (imperfection) oldu udur Kabahat sendikalarda, asgari ücrette, vs. bulunur Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 59 W/P Reel Ücret W/P Yap kan ücretler ve i sizlik N talep sizlik N arz Emek Arz Emek talebi Y stihdam Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 60 Etkinlik ücretleri Ampirik gözlemler reel ücretin tam istihdam denge düzeyinin üstünde kalmas n sendikalar yada asgari ücret gibi piyasa-d unsurlara atfetmenin gerçekçi olmad n göstermi tir Etkinlik ücreti teorisi reel ücretin i sizli e ra men dü memesinin firmalar n kar maksimizasyonu ile tutarl oldu unu gösterir çilerin e itimi pahal d r ve yeni i çi ek maliyet getirir (uzun süreli çal may te vik) Yüksek ücret daha kaliteli i çilerin müracaat etmesini temin eder (adverse selection) Yüksek ücret i çileri i yerinde üretim sürecine daha gönüllü ekilde kat lmaya te vik eder (moral hasard) Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 61 Yap kan fiyatlar Emek piyasas nda fiyat sinyalinin yap kanl k nedeni ile çal mad kabul edilince ayn mant ba ka piyasalara da uygulaman n yolu aç l r Mal ve hizmet piyasas nda fiyatlar n yap kan olmas hali de ekonomide sürtünme (friction) yaratarak genel bir eksik istihdam dengesine yol açabilir Ekonomide tam rekabetin kural de il istisna oldu u bilinmektedir Pek çok sektörde arz fazlas halinde k sa dönemde fiyatlar dü memekte fakat üretim k s lmaktad r (markets don t clear) Üretimin gerilemesi beraberinde konjonktürel i sizli i getirecektir Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 62 Yap kanl k ve makro teori Makro ders kitaplar klasik ve Keynes ay r m n ücret ve fiyatlar n esnekli i yada yap kanl eklinde yap yorlar Esnek fiyat modelleri k sa dönem dalgalanmalar ve dolay s ile konjonktürel i sizli i ihmal ediyor Ekonominin uzun dönem davran n inceliyor Yani klasik modele tekabül ediyor Yap kan fiyat modelleri ekonominin uzun dönem davran n n esnek fiyat modelleri taraf ndan aç kland n kabul ediyor Buna kar l k i sizlik gibi k sa dönem dalgalanmalar aç kl yor Keynesyen modelin genel haline tekabül ediyor Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 63 PARA Temel kavramlar Be inci Bölüm

9 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 64 Para nedir? Ekonomik aktörlerin mal ve hizmet al m-sat m nda düzenli ekilde kulland klar varl klara para denir Mal ve hizmet satanlar n ödeme arac olarak kabul ettikleri her ey parad r Tarih boyunca, i bölümü ve mübadele daima paran n ke fedilmesi ile sonuçlanma d r Paran n üç ana i levi vard r: Mübadele arac d r Hesap birimidir Servet saklama arac d r 20.inci yüzy l ba lar na kadar bu i levleri bizzat kendilerinin de erli olan madenler ifa etmi tir (bak r, gümü, alt n) Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 65 Kanuni para Bugün para olarak kullan lan banknot ve bozukluklar n kendi de erleri yok kadar azd r Kanuni para (fiat money) devletin ç kard kanunlar sonucu mübadele arac olarak kullan l r Bütün dünya ekonomilerinin (ABD, AB, Japonya, vs.) paralar kanuni para statüsündedir Bir ülke içinde yap lan ödemelerde o ülke paras n kabul etmek hukuki bir zorunluluktur (legal tender) Türkiye de Merkez Bankas n n ç kard banknotlar tüm ödemelerde kabul etmek zorunday z Fiyatlar ba ka herhangi bir eye ba layabiliriz (döviz, alt n, mal, enflasyon, vs.) ama TL d nda bir ödeme arac talep edemeyiz Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 66 Likidite Likidite kavram paran n anla lmas n kolayla t r r Likidite, herhangi bir varl n ekonominin mübadele arac na dönü me kolayl d r Likiditenin avantaj riskinin az olmas d r Tan m icab, para en likit varl kt r: cebimizdeki banknotlar ba ka bir eye dönü türme gerekmeden ödeme arac d r Vadesiz mevduat ve likit fonlar da likit varl klard r Vadeli mevduat, borsada kote edilmi hisse senetleri, yat r m fonlar daha az likit varl klard r Gayrimenkul, borsada kote olmayan irketlerde hisseler, hayat sigortas poliçeleri likit varl k de ildirler Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 67 Bankalar da para yarat r Banka sistemi de mevduat-para yaratabilir Bankalar kredi açt kça para arz artar Bu süreci anlamak için banka bilançolar na bak l r Mevduat hem varl k hem de yükümlülük olu turur Krediler varl k olu turur Bir bankan n verdi i kredi kendinde yada bir ba ka bankada mevduat halini al r Bas lan bir birim TL için bankac l k sisteminde yarat lan paran n miktar n bize para çarpan verir Geri planda bankalar n mevduata % 100 ün alt nda nakit kar l k tutmalar yatar Vadeli çek ve bono gibi k ymetli ka tlar da bankad özel kesim taraf ndan yarat lan parad r Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 68 ki bankan n bilançolar A Bankas Varl k Rezerv TL Kredi TL Toplam Varl k TL Yükümlülük Mevduat TL Top.Yükümlülük TL B Bankas Varl k Rezerv TL 9.00 Kredi TL Toplam Varl k TL Yükümlülük Mevduat TL Top.Yükümlülük TL Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 69 Para çarpan 100 TL ek para bas lan bir ekonomide sonunda ne kadar para yarat l r? Bankalar n rezerv tutma oran n n tersi kadar M = 1 / R Bankalar n rezerv tutma oran M = % 10 ise, para çarpan M = 10 olacakt r lk mevduat = TL A Bankas kredisi = TL [=0.9 x $100.00] B Bankas kredisi = TL [=0.9 x $90.00] C Bankas kredisi Vs. Vs. Toplam para arz = TL 1, = TL [=0.9 x $81.00] vs. vs. Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 70 Para arz ve para politikas MB n n ekonomideki para miktar n (para arz n ) kontrol etmesine para politikas denir MB nin elinde dört ana araç vard r Aç k piyasa i lemleri AP tahvil piyasas nda bono-tahvil al m-sat m ile likiditeyi ayarlar Döviz (FX) i lemleri döviz al m sat m Banka kar l k oranlar n n de i tirilmesi: para çarpan büyük yada küçülür skonto haddinin (fonlama faizi) de i tirilmesi: Mali sistem MB borç kararlar n etkiler Dikkat: para arz ndaki de i im MB nin TL yükümlülüklerindeki de i imdir; yükümlülük art para arz art na e ittir Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 71 Dola m h z ve mali derinle me Paran n dola m h z para arz n n cari fiyatlarla (nominal) GSMH ya bölünmesi ile elde edilir K sa dönemde oynak olabilir fakat uzun dönemde belirli bir e ilimi izler Türkiye de M2Y+R bölü nominal GSMH yak n geçmi te sürekli yükselmektedir Bu olgu mali piyasalar n derinlik kazanmas i aretidir Para çarpan da ayn olay n iyi bir ölçüsüdür Mali sistemin büyümesi, ayn miktar dola mdaki para ile daha büyük bir para arz n n elde edilmesi anlam na gelir Para çarpan da yak n geçmi te sürekli artm t r Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 72 Paran n de eri ve para talebi Paran n de erini nas l ölçeriz? Bir birim paran n farkl dönemlerde sat n ald mal ve hizmet sepetini kar la t rarak Ba ka türlü söylersek, paran n de eri V m fiyatlar genel seviyesi P nin tersidir V m = 1 / P Dikkat: bu hali ile paran n de eri sadece ayn ülke paras n n iki ayr dönemdeki sat n alma gücünü kar la t rmak için kullan labilir Para talebi paran n de erinin azalan bir fonksiyonudur: paran n de eri artt kça daha az para talep edilir. Yani para talebi e risi fiyatlar genel seviyesine göre azalan e imlidir

10 Paran n De eri (Yüksek) 1 (Dü ük) 3/4 1/2 1/4 0 Para talebi Para talebi Para miktar Fiyat Düzeyi (Dü ük) (Yüksek) Paran n De eri (yüksek) 1 (dü ük) 3/4 1/2 1/4 0 Para arz ve talebi dengesi Para arz A Paran n Denge de eri MB n n saptad Para miktar Denge fiyat düzeyi Para talebi Para miktar Fiyat Düzeyi (dü ük) (yüksek) Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 75 Paray ne de erli k lar? Bir para ne zaman sa lam olur? Bu konuda çok illüzyon mevcuttur Nüfus, büyüklük, askeri güç önemsizdir: sviçre, Danimarka, Singapur Ki i ba na gelirle bir ili kisi yoktur: M s r, Hindistan, Çin D aç kla ba lant l de ildir: ABD Kanuni (fiat) paran n de eri insanlar n ve piyasalar n o paraya ne kadar güvendiklerine ba l d r Güveni ekonomik politikalar n ciddiyeti ve yönetimlerin sorumluluk duygusu tesis eder Geçmi inde enflasyon ve kriz olmayan ülkenin paras sa lam olur çünkü güvenilir ( sviçre) Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 76 Enflasyon parasal bir olayd r Enflasyon dünyan n her yerinde ve her zaman esas itibariyle parasal bir olayd r Ba ka deyi le, öncelikle ekonominin mübadele arac n n (para) de eri ile ilgilidir Enflasyon Merkez Bankas n n para talebinin üzerinde para basmas sonucu olu ur Bas lan para mal ve hizmet piyasalar nda talep fazlas yaratarak fiyatlar yükseltir Fiyatlardaki art para talebini artt rd ndan bas lan paraya tekrar talep olu turur Para miktar ndaki de i menin fiyatlar hangi mekanizmalarla ve nas l bir zaman profili içinde de i tirdi i makroiktisad n önemli bir konusudur Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 77 Beylik hakk Devletin para basma tekeli sayesinde elde etti i gelire beylik hakk (seignorage) denir Osman Bey Beyli ini hutbe okutup sikke bast rarak ilan etmi ti Darphane bast sikkenin k ymetli maden muhtevas n garanti ederken bir pay al rd (beylik hakk ) Banknotlar Merkez Bankas na verilen faizsiz borçtur Reel gelir artt kça kullan lan para da artaca ndan Merkez Bankas ek gelir elde eder Enflasyon olgusunun geri plan nda devletin daha fazla seignorage geliri elde etme çabas yatar Bu bak ma enflasyon elinde para tutmak zorunda kalanlardan al nan bir vergidir Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 78 Miktar Teorisi Para miktar ile fiyat düzeyi aras ndaki birebir ili ki iktisad n en eski teorilerinden birini olu turur Paran n miktar teorisi (Quantity Theory of Money) ekonomide para miktar n n paran n de erini belirledi ini ifade eder Para arz ile paran n dola m h z n n çarp m bize fiyat düzeyi çarp reel geliri verir M x V = P x Y Denklemin sa taraf nominal GSMH d r E er V ve Y nin sabit oldu unu dü ünürsek, fiyat düzeyi P deki de i me para arz M deki de i meye e it olacakt r Örne in M iki kat na ç karsa, P de iki kat olur Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 79 Miktar teorisi: de erlendirme Miktar teorisinin iki hayati varsay m vard r Dola m h z istikrarl olmal d r Gelir esas itibariyle üretim fonksiyonu taraf ndan belirlenmelidir kisi de uzun dönem için makul kabul edilebilir K sa dönemde ise ikisi de de i ebilir En az birkaç y l kapsayan uzun dönemde miktar teorisinin geçerli oldu u genellikle iktisatç lar aras nda kabul görür Daha k sa sürelerde ise para politikas (para miktar ) ile gelir düzeyi aras nda bir ili ki mevcuttur Türkiye de TÜFE ile M2Y+R aras ndaki yak n ili ki miktar teorisini do ruluyor ( ) Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 80 Paran n tarafs zl Klasik iktisatç lar reel büyüklüklerin para arz ndan etkilenmedi ini önermi lerdir Klasik dichotomy ekonomide reel ve nominal de i kenlerin ayr mas na denir Büyüme, istiham, yat r m, reel ücret, nisbi fiyatlar, vs. gibi reel de i kenler fiziki yada sabit ölçülerle hesaplan r Nominal de i kenler ise nominal ücret, nominal GSMH gibi parasal büyüklüklerdir Paran n tarafs zl para miktar ndaki de i menin reel de i kenleri etkilememesidir Klasik dichotomy ve paran n tarafs zl miktar teorisinin mantiki sonuçlar d r Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 81 Kanuni para açmaz Kanuni para iktisat politikas na önemli bir imkan ve ayn anda ciddi bir risk getirir Çünkü kanuni paran n arz istendi i gibi ve s n rs z ekilde att r labilir Kanuni para ekonomide bir daralma halinde para basarak resesyonun reel zarar hafifletme f rsat n sa lar Ancak dikkat edilmedi i takdirde ekonomide enflasyona yol aç labilir Enflasyon ise uzun dönemde fiyat mekanizmas n n i leyi ini bozarak kaynak da l m nda israfa yol açar Yani uzun dönem büyüme h z n dü ürerek reel ekonomiye fevkalede yüksek maliyetler yükler

11 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 82 Parasal çapa sorunu Miktar teorisi ile ekonomide nominal büyüklüklerin para miktar taraf ndan belirlendi ini gördük Enflasyon bütün nominal büyüklüklerin beraberce h zl art trendine girmeleridir Bu takdirde nominal büyüklükler ekonomik i levlerini yerine getiremezler Ekonominin nominal büyüklükler için bir çapaya ihtiyac vard r Alt n Standard bu çapay kendili inden sa lar Kanuni para ile birlikte iktisatç lar bir nominal (parasal) çapa aray na girmi lerdir lk akla gelen para arz yani Merkez Bankas n n ekonomiye zerketti i para miktar d r Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 83 Gelir-harcama modellerinde para Gelir ve harcama modelleri ufukta enflasyon tehlikesinin mevcut olmad ortamlarda geli tirildi Fiyatlar genel düzeyini sabit almak makul bir varsay md Fiyat art lar n n varl halinde dahi, bunun geçici oldu u, yani enflasyondaki yükselmenin k sa sürece i kabul ediliyordu Modellerin esas amac reel gelirdeki ve istihdamdaki dalgalanmalar n nedenlerinin te his ve tedavisi idi Enflasyon modellere dahil edilmesi 1970 li y llarda enflasyonun yükselmesinden sonrad r Enflasyon analizi son yirmi y lda makro teoride önemli bir dönü üme neden olmu tur Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 84 M LL GEL R, FA Z VE F YATLAR LM-IS ve AD-AS Modelleri Alt nc Bölüm Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 85 Varsay mlar Üçüncü Bölümdeki modeli paray da dahil ederek yeniden ele al yoruz Kapal ekonomi varsay m n sürdürüyoruz: ekonomi d dünyaya sonra aç lacak Amaç, enflasyonun da olabildi i bir kapal ekonomide çevrisel ak m n k sa ve uzun dönemde düzgün i leyi ini anlamakt r Neleri ar yoruz? Reel de i ken: milli gelir düzeyi Y, faiz haddi r, tasarruf S, yat r m I, reel para talebi M/P Nominal de i ken: fiyatlar genel düzeyi P, nominal gelir P x Y, nominal faiz haddi i, vs. Politika de i keni: para arz M s, kamu dengesi (T-G) Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 86 ki model Bütün de i kenleri ayn modelde görmek i leri kar t rcakt r ki ayr model kuraca z LM-IS (Liquidity Money Investment Saving) modelinde fiyat düzeyi P model d ndan verilir Reel gelir Y ve reel faiz r model içinde belirlenir Toplam talep toplam arz (AD-AS: Aggregate Demand Aggregate Supply) modelinde reel faiz haddi r d ar dan verilir Reel gelir Y ve fiyat düzeyi P model içinde belirlenir Önce LM-IS modelini, sonra AD-AS modelini inceleyece iz Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 87 LM-IS: piyasalar Model üç piyasan n kar l kl ili kilerini özetler ve nas l ayn anda dengeye geldiklerini ara t r r Mal ve hizmet piyasas : toplam harcama ve gelir denklemi ifade eder Y = C + I + G = H Reel milli gelirin büyüklü ü bu piyasada belirlenir Borçverilebilir fonlar piyasas : tasarruf-yat r m e itli i özetler S = I + ( G T ) Reel faiz haddi bu piyasada belirlenir Para piyasas : para arz ve talebinin e itlenmesidir M s = M d Reel faiz haddi bu piyasada da belirlenir Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 88 Yat r m ve tasarruf Klasikler için yat r m ve tasarruf reel faiz haddinin fonksiyonu idi Keynes tasarrufu milli gelirin fonksiyonu yaparken yat r m d ar dan belirliyordu Her iki yakla m birle tirebiliriz Tasarruf: reel faiz ve gelirin fonksiyonudur S = S ( r, Y ) Yat r m: reel faizin fonksiyonudur I = I ( r ) Borçverilebilir fonlar piyasas denge ko ulu ayn d r: S = I Dikkat: her gelir Y düzeyine farkl bir tasarruf arz e risi tekabül edecektir Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 89 Tasarruf-yat r m dengesi Faiz haddi r 2 r 0 r 1 0 S( r, Y 2 ) S 2 =I 2 S 0 =I 0 S 1 =I 1 S( r, Y 0 ) I ( r ) Y 1 >Y 0 >Y 2 S( r, Y 1 ) Borçverilebilir Fonlar (trilyon TL) Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 90 IS e risi Üç farkl gelir düzeyi ald k Y 1 >Y 0 >Y 2 Daha yüksek gelir daha fazla tasarruf anlam na geldi inden tasarruf e risini yukar kayd rd Böylece her gelir düzeyinde borçlanabilir fonlar piyasas nda farkl bir denge olu tu Buna göre art k Y ile r aras nda bir ili ki kurabiliriz Ceteris paribus, Y artt kça r dü mektedir IS e risi farkl gelir düzeylerinde borçlanabilir fonlar piyasas n dengeye getiren reel faiz haddi r yi göstermektedir Bütçe dengesi (T G) ve tüketim ve yat r m fonksiyonlar veridir

12 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 91 IS e risi r Faiz haddi r 2 r 0 r 1 Y 2 Y 0 Y 1 I=S Milli gelir Y Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 92 IS e risinde kayma Tasarruf-yat r m denkli ine geri dönelim S = ( Y C T ) + ( T G ) Tüketim fonksiyonunda, vergilerde yada kamu harcamalar nda bir de i iklik IS e risini kayd racakt r Ayn ekilde, yat r m fonksiyonunda bir de i me de IS e risini kayd racakt r IS e risi, tüketim ve yat r m fonksiyonlar ve kamu dengesi sabit iken faiz haddi ile gelir aras ndaki ili kiyi vermektedir r = IS (Y C, I, T, G ) Örne in kamu aç n n büyümesi halinde IS yukar (IS 1 ), tüketim e iliminin dü mesi halinde a a (IS 2 ) kayacakt r Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 93 IS e risinde kayma r Faiz haddi r 0 I or C I or G IS 2 Y 2 Y 0 Y 1 IS 1 IS 0 Milli gelir Y Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 94 Likidite talebi Bir önceki bölümde para talebi M d ile fiyatlar genel seviyesi P aras nda ili ki kurduk lem saiki ile para talebi reel gelirin ve fiyat düzeyinin artan fonksiyonudur (miktar teorisi) M dt = (1 / V) x (P x Y) = M d ( Y, P ) Ancak, paran n f rsat maliyeti kaybedilen faizdir Likidite talebi nominal faiz haddinin azalan bir fonksiyonudur M dl = M d ( i ) Nominal faiz haddi = reel faiz haddi + enflasyon Bu durumda toplam reel para talebini gelirin ve reel faizin fonksiyonu olarak yazabiliriz (M / P) d = M d ( r, Y ) Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 95 Para piyasas nda denge Reel para talebi, reel faiz haddi, reel gelir ve fiyatlar aras ndaki ili kiyi açal m P ve r sabit iken, gelirdeki art reel ve nominal para talebinin artt r r Y ve r sabit iken fiyatlardaki art nominal para talebini artt r r Y ve P sabit iken faizlerdeki bir art nominal ve reel para talebini dü ürür Para piyasas MB n n kontrolündeki para arz ile para talebi e itlenince dengededir M d = M s Farkl gelir düzeylerine (Y 2 >Y 0 >Y 1 ) tekabül eden para piyasas dengelerini saptayarak LM e risine ula r z Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 96 Para piyasas nda denge Faiz r haddi r 1 r 0 r 2 M S M( r, Y 2 ) Y 1 >Y 0 >Y 2 M( r, Y 1 ) M( r, Y 0 ) Para miktar M Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 97 LM e risi r Faiz haddi r 1 r 0 r 2 Y 2 Y 0 Y 1 L=M Milli gelir Y Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 98 LM e risinde kayma Para piyasas para arz ve likidite talebindeki de i melerden etkilenmektedir Para arz ndaki her de i me LM e risini kayd r r Likidite talebi çok say da de i kenden etkilenir Örne in enflasyon beklentilerine, siyasi istikrars zl a, sava haline, vs. göre likit olma arzusu de i ecektir LM e risi para piyasas nda faiz haddi ile gelir aras ndaki ili kiyi vermektedir ( = beklentiler) r = LM (Y V, M S, ) Örne in para arz art nca LM a a (LM 2 ), beklentilerin kötüle mesi halinde ise yukar (LM 1 ) kayacakt r Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 99 LM e risinde kayma r Faiz haddi r 1 r 0 r 2 Y 0 LM 1 LM 0 LM 2 M S Milli gelir Y

13 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 100 LM-IS dengesi ki e ri ayn eksenlere sahiptir: ayn ekil üstünde bir araya getirebiliriz ki e rinin kesi ti i noktadaki reel gelir Y ve reel faiz haddi r hem borçverilebilir fonlar hem de para piyasas nda ayn anda dengeyi sa lamaktad r Denge gelir ve faiz düzeylerinde (Y 0, r 0 ) Mal-hizmet piyasas nda harcama ve gelir e ittir Borçlanabilir fonlar piyasas nda tasarruf ve yat r m+kamu aç e ittir Para piyasas nda para arz ve likidite talebi e ittir Tüm di er gelir ve faiz düzeylerinde bir yada birkaç piyasa denge d nda olacakt r Model faizi ve gelir düzeyini e anl belirlemektedir Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 101 LM-IS dengesi r Faiz haddi r 0 Y 0 LM IS Milli gelir Y Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 102 Para ve maliye politikas Maliye polikas n n gev edi ini kabul edelim: kamu aç büyüyecektir ve IS e risi yukar do ru kayar MB para arz n sabit tutarsa, faizler yükselirken gelir artar E er ayn anda MB para politikas n gev etirse LM e risi de a a kayaca ndan gelir art daha da yüksek olur ama faiz de i mez MB para politikas n s karsa gelir sabit kal r ama faizler daha da yükselir Siyasi istikrars zl k sonucu beklentilerde bir kötüle me ve tüketim e iliminin dü mesi ayn anda olursa IS a a LM yukar kayaca ndan gelir mutlaka dü er Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 103 Gev ek maliye ve para politikas r Faiz haddi r 0 LM 0 LM 1 IS 1 IS 0 Y 0 Y 1 Milli gelir Y Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 104 LM-IS: de erlendirme Model Klasikler-Keynes z tl n bir arayol bularak çözmeye çal yor Klasik ekolün bir yandan k sa dönemde geliri sabit tutmaktan vazgeçmesi di er yandan Keynes in likidite talebini kavram n kabul etmesi demektir K sa dönemde gelir dalgalanmalar ve faiz haddinin para piyasalar ndan etkilenmesi ya amla uyumludur O nedenle makroiktisad n temel ili kilerini aç klamakta yararl d r Büyük zafiyeti fiyat düzeyini d ar dan almas d r Keynesyen iktisatç lar IS-LM yerine fiyat düzeyini kullanan toplam talep-toplam arz analizini geli tirmi lerdir Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 105 Toplam talep toplam arz Model, gelir düzeyi-enflasyon ili kisini arz-talep dengesi arac l ile aç klamaktad r ekil üstünde dü ünelim: y eksenine fiyatlar genel seviyesi P, x eksenine ise milli gelir Y konur Toplam talep e risi P nin azalan bir fonksiyonudur Toplam arz e risi P nin artan bir fonksiyonudur Toplam arz ve toplam talep e rilerinin kesi ti i noktada hem milli gelir düzeyi hem de fiyatlar genel seviyesi belirlenmektedir Toplam arz e risinde uzun ve k sa dönemi ay rdederek uzun dönemde hem üretim fonksiyonu tahdidini hem de k sa dönemdeki dalgalanmalar bir arada aç klamak mümkün olabilecektir Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 106 Toplam talep - AD Toplam talep e risi hanelerin, firmalar ve devletin her fiyatta mal ve hizmet talebini göstermektedir Kapal ekonomide toplam talep tüketim, yat r m ve devlet harcamalar toplam d r (aç k ekonomide net ihracat NX eklenir) Y = C + I + G Tüketim ve yat r m fonksiyonlar ve maliye politikas sabit iken, toplam talep, fiyat düzeyinin fonksiyonudur Y = F ( P C, I, G, T ) P nin gerilemesi, serveti artt rarak ve faizi dü ürerek reel talebi artt r r (negatif e imli e ri) Sabitler de i ince AD e risi kayar Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 107 Toplam talepte kayma Tüketim fonksiyonun de i mesi: tüketim e ilimindeki art e riyi sa a, dü ü sola kayd r r Yat r m e iliminin de i mesi: yat r m arzusunda art e riyi sa a, azal ise sola kayd r r Maliye politikas : gev emesi halinde (daha büyük G yada daha küçük T) e ri sa a, s k lmas halinde sola kayar Her üçünde çarpan katsay s i ler; sa a kay ta reel faiz yükselir sola kay ta dü er Para politikas : gev emesi halinde e ri sa a, s k lmas halinde sola kayar Para politikas gev eyince reel faiz dü er, s k l nca yükselir Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 108 Toplam talep e risi P Fiyat Düzeyi P 1 P 2 S k iktisat politikas AD 2 Y 1 Y 2 Gev ek iktisat politikas AD 1 AD 3 Milli gelir Y

14 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 109 Toplam arz - AS Toplam arz e risi firmalar n her fiyatta mal ve hizmet üretim ve arz n göstermektedir Uzun dönemde üretim fonksiyonu taraf ndan belirlenir: LRAS dikeydir (klasikler) K sa dönemde toplam arz fiyat düzeyindeki de i meden etkilenir: SRAS pozitif e imlidir Yatay SRAS e risi basit Keynesyen modeli verir SRAS ekonominin maliyet yap s n yans t r: daha fazla üretim maliyeti yükselterek mümkündür Ücretlerde, vergilerde, kamu ve do al kaynak fiyatlar nda de i im, verimlilik art ve fiyat beklentilerindeki de i me halinde k sa dönem toplam arz e risi a a yada yukar kayar Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 110 K sa dönem toplam arz - SRAS P Fiyat Düzeyi P 2 P 1 Maliyet art yor SRAS 3 Y 1 Y 2 SRAS 1 SRAS 2 Maliyet dü üyor Milli gelir Y Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 111 Uzun dönem toplam arz - LRAS P Fiyat Düzeyi P 2 P 1 LRAS 1 LRAS 2 Y 1 Y 2 Ekonomik büyüme Milli gelir Y Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 112 Uzun dönem dengesi Toplam talep e risinin k sa ve uzun dönem toplam arz ile ayn noktada kesi mesi ekonominin uzun dönem dengesidir Milli gelir tam istihdam düzeyindedir Fiyatlar üstünde art yada azal bask s yoktur Uzun dönem denge makroekonomik istikrar anlam na gelmektedir E er her üç e ri (AD, SRAS, LRAS) ayn noktada kesi miyorsa çevrisel ak m n düzgün i leyi i bozulmu tur E er fiili milli gelir uzun dönem (tam istihdam) düzeyinin alt nda ise resesyon,üstünde ise enflasyon söz konusudur Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 113 Uzun dönem dengesi P Fiyat Düzeyi P 0 LRAS Y 0 SRAS AD Milli gelir Y Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 114 Resesyonun iki nedeni Uzun dönem dengeden sapma ya toplam talebin (talep oku) yada k sa dönem toplam arz n (arz oku) do ru yerde olmamas ndan kaynaklanacakt r Her iki durumda iktisat politikas n n tepkisi büyük önem ta r Hükümet, bir resesyonun ortaya ç kmas halinde para ve maliye politikalar n kullanarak müdahale edebilir Yada hiç bir ey yapmadan piyasalar n ekonomiyi tekrar dengeye getirmesini bekleyebilir okun talepten yada arzdan gelmesine göre farkl sonuçlar ortaya ç kacakt r Örneklere bakal m Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 115 Toplam talepte dü ü Toplam talep e risinin sola kaymas ile ba layal m Siyasi istikrars zl k, tüketici-yat r mc n n karamsarl, vs. neden olabilir Hem milli gelir Y hem de fiyat düzeyi P dü er Hükümetin resesyona para ve maliye politikas ile müdahale etmedi ini kabul edelim sizlik ücretleri dü ürecek ve zaman içinde k sa dönem toplam arz e risi de sola kayacakt r Bu ekilde ekonomi yeni uzun dönem dengesine ayn milli gelir fakat daha dü ük fiyat düzeyi ile ula acakt r AD de sola kayma ile olu an resesyon SRAS n sola kaymas na yol açarak dengeyi sa lamaktad r Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 116 Talep kökenli resesyon P Fiyat Düzeyi P 0 P 1 LRAS P 2 AD 1 B Y 1 A C Y 0 SRAS 0 SRAS 1 AD 0 Milli gelir Y Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 117 Olumsuz toplam arz oku Toplam arzda olumsuz ok maliyet yap s nda art yani SRAS e risinin sola kaymas d r Aç k ekonomide devalüasyon, do al kaynak fiyatlar nda ani bir art, enflasyon beklentilerinde kötümserlik neden olabilir Yeni dengede milli gelir dü erken fiyatlar yükselecektir: stagflasyon Resesyona kar için devletin iktisat politikas n n gev etti ini varsayal m (accomodating policy) Toplam talep sa a kayar: yeni uzun dönem dengesinde milli gelir ayn ama fiyatlar daha yüksektir Resesyonu engellemenin bedeli enflasyondur

15 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 118 Olumsuz arz oku P Fiyat Düzeyi P 2 P 1 P 0 B Y 1 LRAS C A Y 0 AD 0 SRAS 1 SRAS 0 AD 1 Milli gelir Y Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 119 Resesyon ve iktisat politikas Ekonomiden kaynaklanan iki resesyon durumunda iktisat politikas n n farkl iki eklini gördük Bir ey yapmadan beklemek: resesyon SRAS e risine sola kayd rarak kendi kendini tedavi etmektedir Maliye ve para politikas n kullanmak: toplam talepteki art la resesyondan ç k l r ama fiyatlar n yükselmesi söz konusudur lki daha arzulan r bir yol gibi duruyor ancak zamanlama aç s ndan önemli bir sorun vard r K sa dönem toplam arz e risinde a a (sa a) kay uzun zaman ister, h zl olmaz Talebin canland r lmas ise çabuk sonuç verir Resesyon-enflasyon açmaz çok önemlidir Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 120 AD-AS: de erlendirme Keynesyenler taraf ndan en yayg n kullan lan modeldir Ekonomide esas sorun enflasyon yada enflasyon tehdidi ise, LM-IS e k yasla daha anlaml d r LM-IS modeli ile çeli mez, tam tersine onu tamamlar Toplam talep e risinin negatif, k sa dönem toplam arz e risinin pozitif e ilimi teoride baz sorunlar ç kartmaktad r ama sa duyu ile tutarl d r Önemli bir sorun, fiyatlar n art h z (enflasyon) yerine mutlak düzeyi ile çal mas d r Resesyonla mücadele ile enflasyon aras ndaki çeli kiyi net göstermektedir Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 121 AÇIK EKONOM Döviz kuru ve LM-IS ve AD-AS modelleri Yedinci Bölüm Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 122 Aç k ekonomi Art k kapal ekonomi varsay m n terkederek aç k ekonominin i leyi ine bakabiliriz Bir ekonominin aç k yada kapal olmas iki ayr sürece tekabül eder D ticaret ak mlar : ülke d na mal ve hizmet sat lmas ve ülke d ndan mal ve hizmet sat n al nmas d r Sermaye ak mlar : ülke d nda varl k sat n al nmas ve ülke d na varl k sat lmas d r Aç k ekonomiler dünya mal-hizmet piyasalar nda ve dünya sermaye piyasalar nda yer al rlar Bu husus çok önemlidir: aç k ekonomi, hem mal ve hizmet hem de sermaye ak mlar n kapsar Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 123 Aç k ekonomide tasarruf-yat r m Milli gelir denklemini hat rlayal m Y = C + I + G + NX Ödemeler Dengesinden NX = CF Buna göre aç k ekonomide tasarruf Y C G = I + NX S = I + NX = I + CF Tasarruf = ç yat r m + Net sermaye hareketi Art CF (cari denge fazlas ) yurt d na net sermaye ç k d r ve tasarrufun iç yat r mdan daha yüksek olmas d r Eksi CF (cari denge aç ) yurt d ndan sermaye giri idir tasarrufun iç yat r mdan daha küçük olmas d r Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 124 ç ve d tasarruf Yukar daki sonuç çok önemlidir Aç k ekonomide tasarruf-yat r m ili kisini yeniden ifade edebiliriz Aç k ekonomi, iç tasarrufun iç yat r mdan farkl olabilmesine olanak tan r Aç k ekonomide toplam tasarruf iç ve d tasarruf toplam d r S T = S D + S F Toplam Tasarruf = ç Tasarruf + D Tasarruf Dolay s ile yat r m toplam tasarrufa e itlenir S T = S D + S F = I + S F = - CF = - NX (yani cari denge aç ) D tasarruf yüksek yat r m finanse eder Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 125 Döviz kurlar Döviz kurlar aç k ekonominin en önemli fiyatlar aras nda yer al r Biri gözlenen di eri hesaplanan üç farkl kur Nominal döviz kuru (fiilen varolan) Reel döviz kuru (enflasyondan ar nd r lm ) Sat n alma gücü paritesi döviz kuru (nisbi fiyat farkl l klar ndan ar nd r lm ) Nominal döviz kuru bir birim ülke paras n n sat n ald yabanc para miktar d r Örnek: 1 $ = 1.35 YTL Amerikal lar için kurdur; 1.00 YTL = 0.74 $ Türkler için kurdur Yüksek enflasyon nedeni ile Türkiye de döviz kuru ters kullan lmaktad r Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 126 Döviz kurunda de i im Ayn miktar TL ile daha çok döviz alabiliyorsak, TL nominal olarak de er kazanm t r Ayn miktar TL ile daha az döviz alabiliyorsak TL nominal olarak de er kaybetmi tir Devalüasyon ve revalüasyon ayn anlama gelir fakat sadece sabit kur rejimleri için kullan l r Nominal de i imi iki ülke aras ndaki enflasyon farklar ile kar la t rarak reel döviz kuru bulunur Türkiye de bu hesab TCMB yaparak (Tart l Efektif Reel Kur TERK) yay nlamaktad r Nominal de i ime ve enflasyon farklar na göre bir ülke paras n n reel olarak a r -de erli yada dü ükde erli oldu u söylenebilir

16 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 127 Sat n alma gücü paritesi Reel döviz kurlar n ne belirler? Uzun dönem için en eski ve yayg n hipotez reel kurlar n sat n alma gücü paritesine göre belirlendi idir Mant basittir: uzun dönemde d ticarete konu olan bir ürün (tradeables) her yerde ayn fiyata sat lmal d r Reel kurlar, heryerde fiyatlar e itleyecek ekilde belirlenir; aksi halde ticaret karl olacakt r Ancak hizmetler için bu mümkün de ildir Dünya bankas ülke fiyat yap lar n kar la t rarak Sat n Alma Gücü Paritesi kurlar (PPP) hesaplar ve yay nlar Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 128 Nominal kur ve enflasyon Nominal kurlar n seyrini izledi imiz zaman, uzun dönemde ülkeler aras ndaki enflasyon farklar n n bire bir nominal kurlara yans d n görürüz Yüksek enflasyonlu ülkelerde nominal kurlar sürekli de er kaybeder Dü ük enflasyonlu ülkelerde nominal kurlar sürekli de er kazan r Genellikle uzun dönemde nominal kurdaki de i imin tümü enflasyon fark taraf ndan aç klan r Ancak sat n alma gücü paritesi hipotezi cari denge a rl kl d r K sa dönemde sermaye hareketleri nominal kurun belirlenmesinde çok etkilidir Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 129 Aç k ekonomide denge: klasik model Önce basit bir model üstünde tasarruf, yat r m, d aç k, reel faiz ve reel kur ili kisine bakal m Modelde klasik varsay m kullanaca z: milli gelir üretim fonksiyonu taraf ndan belirlenir Bu durumda, iki piyasa (borçverilebilir fonlar piyasas ve döviz piyasas ) ve iki de i ken (reel faiz ve reel kur) olacakt r De i kenler iki piyasada birden belirlenecektir Borçverilebilir fonlar piyasas n ve döviz piyasas n tek tek ele ald ktan sonra ekonominin dengesini saptayaca z Dikkat: döviz kuru piyasada olu uyor (serbest kur rejimi); sabit kur rejimine sonra bakaca z Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 130 Borçverilebilir fonlar piyasas Aç k ekonomide iç tasarruf özel ve kamu tasarrufu toplam d r S d = Y C G = ( Y T C) + ( T G ) D tasarruf eklenince toplam tasarruf bulunur S = S d + S f = S d + CF Borçverilebilir fonlar piyasas na tasarruf arz edilir ç yat r m borçverilebilir fonlar piyasas nda taleptir Aç k ekonomide iç ve d tasarruf iç yat r ma e ittir S = S d + CF = I Bu e itli i denge reel faiz haddi temin eder Reel faiz haddi iç tasarruf art sermaye ak m n n iç yat r ma e it hale gelmesini sa layacak düzeyde olu ur Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 131 Borçverilebilir fonlar piyasas nda denge Faiz haddi 5% 0 TL 1,200 trl. Tasarruf ( S d + CF ) Yat r m ( I) Borçverilebilir Fonlar (trilyon TL) Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 132 Döviz piyasas nda arz ve talep Döviz piyasas nda arz ve talep Net hracat NX ve Net Sermaye Hareketi NFI kökenlidir (NX = CF) NX (cari i lemler dengesi) döviz piyasas nda TL talebini temsil eder (net ihracattan gelen döviz bozduruluyor) TL nin reel de er kayb TL talebini artt r r: NX e risi negatif e imlidir CF (sermaye hesab dengesi) döviz piyasas nda TL arz n temsil eder (d yat r m için döviz al n yor) CF borçverilebilir fonlar piyasas nda belirlenir; kurdan ba ms zd r: CF e risi dikeydir Dikkat: NX ve CF eksi yada art olabilir (cari i lemler dengesi aç k yada fazla verebilir) Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 133 Döviz piyasas nda denge Reel döviz kuru döviz piyasas nda TL talep ve arz n n e itlenmesini temin eder Denge kurunda, net ihracattan gelen TL talebi net sermaye hareketinden gelen TL arz na e ittir E er dengede net ihracat eksi ise (cari dengede aç k), TL talebi negatiftir dolay s ile TL arz da negatiftir (yani sermaye hesab nda fazla vard r) E er dengede net ihracat art ise (cari dengede fazla), TL arz pozitiftir dolay s ile TL arz da pozitiftir (yani sermaye hesab nda aç k vard r) Denge d nda, talep arzdan yüksek ise (döviz bollu u) TL de er kazan r; arz talepten yüksek ise (TL bollu u) TL de er kaybeder Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 134 Döviz piyasas nda denge rer Reel döviz kuru rer 0 CF NX Döviz piyas nda TL miktar Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 135 Sermaye hareketleri ve faiz haddi ki piyasa aras ndaki ba : net sermaye ak m CF Net d tasarruf faiz haddine göre borçlanabilir fonlar piyasas nda belirlenir ama sonucu mutlaka döviz piyasas nda görülür Net sermaye hareketini ne belirler? Ana belirleyici reel faiz haddidir ç faiz haddi yükseldikçe TL varl klar cazip olmakta, bu da d tasarrufu d yat r m eksiye çevirmektedir ç faiz haddi dü tükçe tersi olacakt r CF faiz haddinin azalan bir fonksiyonudur CF e risinin istikrar makroiktisat aç s ndan fevkalade önemlidir

17 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 136 Sermaye hareketleri ve reel faiz r Reel faiz haddi Cari i lemler dengesi aç CF = 0 Cari i lemler dengesi fazlas CF Döviz piyas nda TL miktar Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 137 Aç k ekonomide denge ki de i ken, iki piyasada aralar ndaki ba kuran net sermaye hareketleri fonksiyonu ile belirlenir Tüketim ve yat r m fonksiyonlar, maliye politikas ve d talep veri iken, reel faiz düzeyi döviz kurunu belirler Tüketim ve yat r m n artmas, maliye politikas n n gev emesi: reel faiz yükselir ve TL de er kazan r Ekonomide harcama art nca toplam arz artt rman n tek yolu ithalatt r ve kur onu sa lar D talepte de i me: sadece kuru etkiler (faiz sabit) CF e risinde ani bir yukar kayma (güven bunal m ) hem reel faiz artar hem de TL de er kaybeder ( ubat 2001?) Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 138 Aç k ekonomide denge Reel Faiz r (a) Borçlanabilir fonlar piyasas r 1 Arz (S d + CF) Talep (I) Borçlanabilr Fonlar miktar TL Reel faiz r r 1 Reel Döviz Kuru E 1 (c) Döviz piyasas (b) Net sermaye hareketi Arz (CF) CF Net sermaye Hareketi TL TL miktar Talep (NX Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 139 Klasik aç k ekonomi: de erlendirme Model basit ekilde kur-faiz ili kisini anlamaya yard mc d r Milli gelirin sabit tutulmas analizi k s tlamaktad r Kur ve faiz reeldir; enflasyon, nominal faiz ve kur yoktur Para politikas yoktur (klasik dichotomy ) Aç k ekonomide kurun esas itibariyle tasarrufyat r m ili kisi ve yerli para-döviz tercihleri ile belirlenmesi önemli bir sonuçtur Modele likidite tercihi ve para politikas eklenince aç k ekonomi için LM-IS modeline geçilir Böylece milli gelir Y de modelin içsel de i keni halini al r Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 140 Aç k ekonomide LM-IS Hat rlayal m: LM-IS modeli borçlanabilir fonlar ve para piyasas ndan olu uyordu Aç k ekonomide CF (net sermaye hareketi) ve döviz piyasas ekleniyor Kapal ekonomi LM e risinde sadece iç para talebi vard ; imdi net sermaye hareketi eklendi LM e risi uygulanan kur rejiminden etkilenir: aç k ekonomide kur rejimi (sabit versus serbest kur) para arz n n kontrolünde çok farkl etki yapar Serbest kur rejiminde LM e risi kapal ekonomi ile ayn özellikleri gösterir Dengede, milli gelir, reel faiz ve reel döviz kuru e anl belirlenir Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 141 Aç k ekonomide LM-IS dengesi Denge büyüklükleri: Y 1, r 1, E 1 Klasik aç k ekonomi modeli ile aradaki önemli fark, reel faizin döviz kuru üstünden net ihracat yani gelir düzeyini etkilemesidir Örne in reel faizin dengenin alt nda oldu unu varsayal m Bir yandan dü ük faiz yat r mlar artt rd ndan harcama ve milil gelir artacakt r Öte yandan TL de er kaybedece inden net ihracat art da milli geliri olumlu etkileyecektir Tüketim, yat r m ve maliye politikas n n etkisi klasik modele benzer ancak imdi milli gelir de ayn yönde hareket edecektir Reel Faiz r Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 142 (a) LM-IS dengesi r 1 Aç k ekonomide denge Y 1 LM IS Milli gelir Y Reel faiz r r 1 Reel Döviz Kuru E 1 (b) Net sermaye hareketi (c) Döviz piyasas Arz (CF) CF Net sermaye Hareketi TL TL miktar Talep (NX) Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 143 Para politikas ve mali kriz Para politikas n n dengeye etkisine bakal m Gev ek para politikas reel faizi dü ürür ve buradan TL nin de er kayb na yol açarken ayn anda milli gelir artacakt r Dü ük faiz ve kur, bir yandan yat r m di er yandan net ihracat artt rarak geliri olumlu etkiler Güven bunal m yada benzer nedenle likidite ve döviz talebinde e anl ani art lar dü ünelim LM e risi hem iç likidide talebinde hem de sermaye ç k ndaki art la yukar kayar Üçlü etkisi vard r: r artar, E ve Y dü er E anl ekonomik daralma, yüksek faiz ve devalüasyon bir mali krize i aret eder Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 144 Sabit kur rejimi Döviz kurunun piyasada belirlenmesi varsay m n bugün için gerçekçidir ama geçmi te çok say da ülke sabit kur rejimini seçmi ti Sabit kur rejiminde döviz piyasas nda arz ve talep dengesizli i halinde piyasa kurun de i mesi ile dengeye gelemez Bu durumda arz-talep fark MB rezervleri taraf ndan kar lanacakt r TL talebi fazla ise rezervler artacak, TL arz fazla ise azalacakt r Rezerv de i mesi MB n n para arz n denetlemesini zorla t racakt r (FX i lemleri) Sabit kur rejiminde para politikas etkili de ildir

18 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 145 Sabit kurda döviz piyasas rer Reel döviz kuru rer 1 rer 2 Rezerv kayb CF Rezerv art NX 1 CF NX 2 NX Döviz piyas nda TL miktar Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 146 Küçük aç k ülkede denge Bir ba ka özel hale bakabiliriz: küçük aç k ülke (SOE) yada tam sermaye seyyaliyeti (perfect capital mobility) Kanada-ABD, Hollanda-Almanya gibi, büyük bir ekonomi ile bütünle mi küçük ülkeler örne i Konvertibilite, küçük ülkede faizin büyük ülke faizine e it olmas n sa layacakt r Bu durumda küçük ülkede faiz LM-IS e rileri taraf ndan belirlenmez, d ar dan verilir Onun yerine, LM-IS analizini reel döviz kuru ile yapmak olana olu ur Yani y eksenine reel faiz yerine reel döviz kuru konur, x ekseni gene milli geliri temsil eder Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 147 Küçük aç k ülkede IS-LM A a daki analize Mundell-Fleming modeli denir Mal ve finans piyasas n özetleyen IS e risi döviz kurunun azalan bir fonksiyonu olacakt r Bir: reel faiz d ar dan verilmi tir dolay s ile kur oynamalar harcamalar etkilemez ki: kur yükseldikçe net ihracat azal r, kur dü tükçe net ihracat artar; yani kurun dü mesi toplam harcamay artt r r Para piyasas n özetleyen LM e risi dikeydir Faiz d ar ndan verilince, para arz ve talebi sabitlenir; yani para talebi kurdan ba ms zd r Dikkat: faiz sabit oldu una göre, her para arz miktar na bir tek milli gelir düzeyi tekabül eder Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 148 Küçük aç k ülkede LM-IS dengesi rer Reel döviz kuru rer 1 rer 0 rer 2 Y 0 LM 0 LM 1 Y 2 Gev ek para politikas Gev ek maliye politisas IS 0 IS 1 Milli gelir Y Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 149 Politikalar n etkinli i Küçük aç k ülkede makro politikalar n etkinli i kur rejimine göre çok farkl olacakt r Dalgal kur rejiminde maliye politikas etkin de ildir Kamu aç klar sadece döviz kurunu etkiler Buna kar l k para politikas etkilidir: gev ek para politikas (LM sa a kay yor) kurun dü mesi ile birlikte net ihracat üstünden milli geliri artt r r Sabit kur rejiminde durum tam tersidir Gev ek maliye politikas faizi yukar itince, d kaynak (s cak para) MB rezervine girer ve para arz artar (LM sa a kayar) Gev ek para politikas nda para rezervi eriterek MB na geri döner (LM de i mez) Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 150 Aç k ekonomide LM-IS: de erlendirme Faiz haddi, döviz kuru ve milli gelir düzeyi aras ndaki ili ki makroiktisat için çok önemlidir li kinin kur rejimine ve sermayenin ak kanl k derecesine ba l oldu u anla lmaktad r Kur rejimi ve sermaye ak kanl özellikle maliye ve para politikalar n n etkinli ini belirlemektedir Güven sorununu ve ülke paras na ani bir sald r y kavramsalla t rma olana n vermektedir Modelin sadece reel büyüklüklerle çal mas, yani enflasyon olgusunu kapsayamamas en büyük eksikli idir O aç dan toplam talep-toplam arz analizi ile birlikte götürülmesi daha yararl d r Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 151 Aç k ekonomide AD-AS S ra toplam talep-toplam arz modelinin aç k ekonomide i leyi ine geldi Döviz kurunda de i me hem toplam talebi hem de toplam arz etkileyecektir Örnek: para ve maliye politikas sabit; kur dü üyor Dü ük kur NX üstünden toplam talebi artt r r (AD sa a kay yor) Dü ük kur ithal girdi maliyetleri üstünden toplam arz azalt r (SRAS sola kay yor) Her ikisi enflasyonisttir: fiyatlar artar Gelire etkisi belirsizdir: hangi e rinin daha çok kayd na ba l olarak gelir artabilir, azalabilir, sabit kalabilir Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 152 Aç k ekonomide olumsuz arz oku Petrol ithalatç s ülke için petrol fiyatlar ndaki ani bir art n etkisini izleyelim Toplam arz azal r (SRAS sola kayar) ve k sa dönemde stagflasyon görülür Petrole ödenen ek döviz resesyonla k s lan ithalat sayesinde kar lan r Para (maliye) politikas gev etilirse toplam talebi yukar kayar; gelir, enflasyon ve d aç k artar Döviz talebindeki art kuru dü ürür ve SRAS tekrar sola kayar (enflasyon h zlan r) Aç k ekonomide olumsuz arz oku, devreye enflasyonun girmesi ile kapal ekonomiye k yasla daha da ciddi sorunlara yol açmaktad r Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 153 Aç k ekonomide olumsuz arz oku P Fiyat Düzeyi P 3 P 2 P 1 P 0 B Y 1 LRAS C A Y 0 SRAS 2 AD 0 SRAS 1 SRAS 0 AD 1 Milli gelir Y

19 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 154 Aç k ekonomi: de erlendirme Aç k ekonomi hem mal-hizmet piyasas n (ihracat ve ithalat) hem de sermaye piyasas n (sermaye hareketleri) kapsamaktad r Döviz piyasas hem cari i lemler dengesinden hem sermaye dengesinden gelen döviz arz-talebi taraf ndan belirlenir Aç k ekonomide maliye ve para politikalar n n etkinli i ve i leyi i kapal ekonomiden farkl ve daha karma kt r Aç k ekonomide klasik analizle Keynesyenler aras ndaki farkl l k azal r Döviz kurundaki dalgalanmalar enflasyon-büyüme aras ndaki gerginli i artt r c yönde etki yapar Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 155 ENFLASYONUN ANAL Z ktisat politikas açmazlar na giri Sekizinci Bölüm Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 156 Büyüme-enflasyon açmaz Toplam talebin toplam arzdan daha h zl artmas halinde fiyat düzeyinin yükseldi ini, aksi halde ise fiyat düzeyinin dü tü ünü gördük Genel kural, toplam arz zorlayan (LRAS n n sa ndaki) talep düzeyinin enflasyona yol açmas d r Buna kar l k Türkiye dahil pek çok ekonomide h zl büyüme ile enflasyonun geriledi i dönemler kadar stagflasyon dönemlerine raslanmaktad r Enflasyonla büyüme aras ndaki k sa dönemli karma k ili kinin ortaya ç kart lmas o bak ma çok önemlidir Her büyüme enflasyonist midir? Her küçülme enflasyonu dü ürür mü? Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 157 Phillips e risi Enflasyon-büyüme ili kisini gösteren önemli bir analitik ve ampirik araç Phillips e risidir Phillips, ngiltere de yüksek i sizlik oranlar nda daha dü ük enflasyon, dü ük i sizlik oranlar nda ise daha yüksek enflasyon gözlemlemi ti sizlik oran n n ekonominin büyüme h z n n iyi bir göstergesi oldu unu kabul edebiliriz ktisat politikas n yapanlar enflasyonla büyüme aras nda tercih zorunlulu u ile kar kar yad r Enflasyonda bir yükselmeyi kabul ederek maliye ve para politikalar arac l ile büyüme h zland r labilir Enflasyonu dü ürmek ancak büyümeden fedakarl k ederek mümkündür Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 158 Phillips e risi Enflasyon % sizlik oran % Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 159 ABD de makro politika 1960 l y llarda, Keynesyen iktisatç lar n önerileri çerçevesinde ABD yönetimleri Phillips e risini makro politikalarda kulland lar sizli i dü ürmek için enflasyonda küçük art lar göze al n p toplam talep canl tutuldu aras nda ekonomi aynen Phillips e risinin öngördü ü gibi davrand Enflasyondaki küçük art lar (sekiz y lda % 1.5 dan yüzde 5 e) i sizlik oran n n % 7 den % 4 ün alt na indirilmesine olanak verdi Ancak, 1970 den itibaren bu ili ki bozuldu Enflasyondaki art sürerken i sizlik tekrar yükselmeye ba lad Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 10 Enflasyon oran % ABD de Phillips e risi sizlik oran % Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 161 Phillips e risinde kayma Basit bir soru: Phillips e risi nas l kayar? Cevap enflasyon dinami ini anlamay sa lar Üç unsuru ay rdedelim Beklenen enflasyon ( e ) Beklenen sat lar n gerçekle me oran (u u n ) Arz kökenli oklar ( ) Fiili enflasyonu u formül verecektir = e - (u u n ) + lk kalem beklentiyi, ikincisi talep enflasyonunu, üçüncüsü ise maliyet enflasyonunu ifade etmektedir Maliyet enflasyonunu soyutlayal m Ayn konjonktürde farkl beklentilere farkl Phillips e rileri ve enflasyon oranlar tekabül edecektir Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 162 Beklentiler ve Phillips e risi Enflasyon % 1 e 1 > e 0 > e e 2 e 0 e 1 sizlik oran %

20 Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 163 Uzun dönem Phillips e risi Phillips e risi AD-AS modelinin farkl bir sunu u olarak dü ünülebilir Her enflasyon beklentisi düzeyinde, gerçekle en enflasyonla i sizlik aras ndaki ters ili ki sürer K sa-dönem Phillips e rileri (SRPC) enflasyonla büyüme aras ndaki ola an ili kiyi yans t r Enflasyon beklentilerindeki de i im k sa dönem Phillips e rilerini kayd r r Uzun dönemde enflasyon düzeyinin konjonktürel i sizli e etkisi yoktur Uzun dönem Phillips e risi (LRPC) dikeydir Uzun dönemde tam istihdam düzeyi her enflasyon düzeyi ile tutarl hale gelir Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 164 Uzun dönem Phillips e risi Enflasyon % N F LRPC SRPC 1 SRPC 2 SRPC 3 sizlik oran % Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 165 Enflasyonda inertia Basit bir varsay m yapal m: beklentiler bir önceki dönem enflasyona göre olu sun: e = -1 Ekonomi uzun dönem dengesinde olsun: u u n = 0 Arz oku olmas n Formülden enflasyonun de i meden sürece ini buluruz: = -1 Bu durumda enflasyonun nedeni talep fazlas olamaz çünkü yoktur Enflasyon, bir önceki dönemdeki enflasyon bu dönem de beklendi i için süregelmektedir Enflasyonun nedeni geçmi enflasyondur Demek ki enflasyonu dü ürmek uzun ve zahmetli bir süreç olacakt r Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 166 Dezenflasyon ve fedakarl k oran Inertia yüksek enflasyonun dü ürülmesini çok zorla t ran bir unsurdur Dezenflasyon: enflasyonla mücadele süreci Bir yöntem, y llarca ekonomiyi resesyonda tutarak beklentilerin tek haneye gerilemesini sa lamakt r Ekonomi dezenflasyon boyunca potansiyelinin alt nda büyümek zorundad r Dezenflasyon nedeni ile kaybedilen milli gelir fedakarl k oran n verir kinci yöntem, tek seferde beklentilerin tek haneye indirilmesidir Bu yap labilirse, fedakarl k oran s f r olacakt r: maliyetsiz dezenflasyon Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 167 Rasyonel beklentiler Makro politikan n amaçlanan sonuçlar sa lamas beklentileri nas l etkiledi ine ba l d r Ekonomik aktörler beklentilerini nas l olu turur? Rasyonel beklentiler ekolü, piyasalar n hükümetin uygulad politikalar n mantiki sonuçlar n beklentilerine dahil edeceklerini önerir Bu durumda geni leyici politikalar enflasyon beklentisini de i tirerek Phillips e risinin kaymas na yol açar Yani enflasyon yükselirken i sizlik azalmaz Ayn ekilde, hükümetin dezenflasyon kararl l varsa piyasalar bunu alg layaca ndan dezenflasyonun fedakarl k oran dü ük olacakt r Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 168 Çoklu denge Çoklu denge makroiktisatta beklentilerin önemini gösteren bir di er önemli kavramd r Ayn reel politikalar ve büyüklüklerle, beklentilere ba l olarak ekonomi biri kötü di eri iyi iki ayr noktada dengeye gelebilir IS-LM modelinde iki fonksiyon üstünde izleyebiliriz Sermaye ak mlar ve likitide talebi Güvensizlik sonucu bu fonksiyonlarda istikrars zl k ve yüksek volatilite olu ursa ekonomi biri iyi di eri kötü denge aras nda h zla gidip gelecektir Kronik (yüksek ama nisbeten istikrarl ) enflasyon da bir kötü denge örne idir: ekonomi dü ük enflasyona indi i takdirde orada kalabilecek özelliklere sahiptir Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 169 Para talebinde istikrars zl k Teknolojik yenilikler, sermaye hareketleri, para ikamesi, kay t-d ekonomi gibi etkenler para talebini istikrars z hale getirebilir Yeni mali enstrümanlar aç k ekonomilerde MB denetimi d ndaki para-benzeri varl klar artt rm t r Dü ük enflasyonlu ülkelerde bile k sa dönemde paran n dola m h z nda ve para talebinde büyük oynamalar izlenmektedir Para talebinin ve dola m h z n n çabuk ve beklenmedik yönde de i mesi MB ve para politikas için önemli sorunlar yarat r Para arz, para talebi ve faiz aras ndaki ili kiyi gözden geçirmek gerekir Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 170 Para arz n n denetimi MB n n para arz miktar üstündeki fiili denetimi herzaman yeterince hassas de ildir ki önemli sorunun alt n çizelim Hanelerin ve firmalar n arzulad klar mevduat/nakit oran h zla yükselebilir yada dü ebilir Ayn ekilde bankalar n kredi/mevduat oran da piyasa ko ullar na ba l olarak h zla de i ebilir Bu durumda para taban sabit iken ekonomideki para arz n n artmas yada azalmas mümkündür Para miktar n denetleme sorunlar n n anla lmas sonucu MB lar para politikas nda a rl faiz oranlar na vermi lerdir Yani faiz haddi para arz n belirler Asaf Sava Akat Makroiktisat Ders Notlar (2007) 171 Enflasyon ve para politikas Enflasyonun analizi mutlaka para otoritesinin davran lar n kapsamak zorundad r Merkez Bankas n n enflasyon kar s ndaki tavr enflasyonun ve dolay s ile ekonomik konjonktürün en önemli belirleyicisi olacakt r ktisatç lar n parasal çapa aray na Be inci Bölümde de indik Dü ük enflasyonlu bir ekonomide aç k yada örtük bir parasal çapa mutlaka mevcuttur Buna Merkez Bankas tepki fonksiyonu diyebiliriz imdi modelin Merkez Bankas tepki fonksiyonunu içselle tirecek ekilde yeniden tan mlanmas gerekecektir