ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ

Transkript

1 ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ ANKARA İLİ AYAŞ İLÇESİ TARIM İŞLETMELERİNDE SULU KOŞULLARDA BUĞDAY VE DOMATES ÜRETİM FAALİYETLERİNDE FİZİKİ GİRDİ KULLANIM DÜZEYİ, ÜRETİM MALİYETLERİ VE KİMYASAL GÜBRE KULLANIMININ EKONOMİK YÖNDEN DEĞERLENDİRİLMESİ Erbilek TÜMSAVAŞ TARIM EKONOMİSİ ANABİLİM DALI ANKARA 2003 Her hakkı saklıdır

2 Prof. Dr. Taner KIRAL danışmanlığında, Erbilek TÜMSAVAŞ tarafından hazırlanan bu çalışma tarihinde aşağıdaki jüri tarafından Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı nda Yüksek Lisans Tezi olarak kabul edilmiştir. Başkan : Prof. Dr. Taner KIRAL Jüri : Prof Dr. Aydın GÜNEŞ Jüri : Doç. Dr. Erdemir GÜNDOĞMUŞ Yukarıdaki sonucu onaylarım Prof. Dr. Metin OLGUN Enstitü Müdürü

3 İÇİNDEKİLER ÖZET...i ABSTRACT...ii ÖNSÖZ VE TEŞEKKÜR...iii ÇİZELGE DİZİNİ...iv 1. GİRİŞ KONU İLE İLGİLİ ARAŞTIRMALAR MATERYAL VE YÖNTEM Materyal Yöntem Verilerin Toplanması Ve Analizinde Uygulanan Yöntem ARAŞTIRMA BÖLGESİ HAKKINDA GENEL BİLGİLER Arazi Varlığı Toprak yapısı ve dağılımı Sulama durumu İklim Yapısı Nüfus Tarımsal Yapı Bitkisel üretim Hayvan varlığı Tarım alet makine varlığı KİMYASAL GÜBRE KULLANIMININ TARIMDAKİ YERİ VE ÖNEMİ ARAŞTIRMA BULGULARI Arazi Varlığı Kullanımı Nüfus Varlığı Hayvan Varlığı Alet Makine Varlığı Bina Varlığı Ürünlerin Pazara Arz Durumu ve Pazarlama Kanalları İşletmelerde Yetiştirilen Başlıca Bitkisel Ürünler Buğday üretim alanı ve üretim miktarı Buğday üretiminde fiziki girdi kullanımı ve maliyeti Domates üretim alanı ve üretim miktarı Domates üretiminde fiziki girdi kullanımı ve maliyeti İşletmelerde Ürünlere Göre Kimyasal Gübre Kullanım Düzeylerinin Ekonometrik Analizi SONUÇ YARARLANILAN KAYNAKLAR ÖZGEÇMİŞ...45

4 ÖZET YÜKSEK LİSANS TEZİ ANKARA İLİ AYAŞ İLÇESİ TARIM İŞLETMELERİNDE SULU KOŞULLARDA BUĞDAY VE DOMATES ÜRETİM FAALİYETLERİNDE FİZİKİ GİRDİ KULLANIM DÜZEYİ, ÜRETİM MALİYETLERİ VE KİMYASAL GÜBRE KULLANIMININ EKONOMİK YÖNDEN DEĞERLENDİRİLMESİ ERBİLEK TÜMSAVAŞ Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarım Ekonomisi Ana Bilim Dalı Danışman: Prof. Dr. Taner KIRAL Bu araştırma ile, Ankara ili Ayaş ilçesinde tarım işletmelerinde sulu koşullarda buğday ve domates üretim faaliyetlerinde kullanılan tohum, gübre, ilaç gibi girdilerin yanı sıra, üretim teknikleri, işgücü ile makine çekigücü kullanım düzeyleri, birim ürün maliyetleri ve kimyasal gübre kullanımının ekonomik yönden değerlendirilmesi gibi bilgiler, ilçeyi çeşitli kriterlere göre temsil eden 6 köyden tabakalı tesadüfi örnekleme yöntemiyle seçilmiş tarım işletmelerinden anket yoluyla sağlanan veriler analiz edilerek ortaya konulmuştur. Araştırma bulgularına göre 1dekar buğday üretimi için 1,53 saat işgücü, 1,52 saat makine çekigücüne, domates üretimi için ise 162,23 saat işgücüne, 25,53 saat makine çekigücüne ihtiyaç olduğu tespit edilmiştir. Ayrıca 1 kg buğdayın maliyeti TL, 1 kg domatesin maliyeti ise TL olarak hesaplanmıştır. Azot ve fosfor gübreleri ile buğday verimi arasındaki ilişki önemli bulunmuş ve maksimum ürünü verebilecek azot miktarı 7.94 kg/dekar ve fosfor miktarı 7.50 kg/dekar olarak bulunmuştur. Domates verimi ile azotlu ve fosforlu gübreler ilişkisinde uygun bir fonksiyon elde edilememiştir. Bu nedenle domates sebzesi için optimum gübre kullanım düzeyleri de tesbit edilememiştir. 2003, 45 Sayfa ANAHTAR KELİMELER : Buğday, domates, üretim, maliyet, kimyasal gübre kullanımı, üretim fonksiyonu.

5 ABSTRACT MASTER THESIS PHYSICAL INPUT USE IN THE WHEAT AND TOMATO PRODUCTION UNDER IRRIGATED CONDITIONS AND COST OF PRODUCTION AND ECONOMIC ANALYSIS OF FERTILIZER ON THE FARMS IN AYAŞ DISTRICT OF ANKARA PROVINCE. Erbilek TÜMSAVAŞ Ankara University Natural and Applied Sciences Advisor : Prof. Dr. Taner KIRAL The data of this study was collected from the farms determined by random sampling method in Ayaş District of Ankara Province to investigate the physical inputs that are used in the wheat and tomato production under irrigated conditions including seeds, fertilizers, chemicals, as well as the details of the production techniques being employed, the labor and agricultural machinery use, production costs per unit, and also the economic evaluation of fertilizer application According to the findings, for 0.1 da of wheat production, 1,53 hours of labor, 1,52 hours of machinery service, and for tomato production, hours of labor, and hours of machinery service are required. Also, the cost of producing 1 kg of wheat and tomato are calculated as 138,700 TL and 97,500 TL respectively. The correlation between nitrogenous and phosphorous fertilizers and wheat productivity is found significant and the quantities of nitrogen and phosphorous that would yield the maximum amount of crop production are found as 79.4 kg/0.1 ha. and 75 kg/0.1 ha. respectively. However, the right production function between the tomato yield and nitrogenous and phosphorus fertilizers could not be obtained. Therefore, the optimum fertilizer utilization levels for the tomato production could not be determined. 2003, 45 pages KEY WORDS: wheat, tomato, cost of production, fertilizer use, production function.

6 ÖNSÖZ VE TEŞEKKÜRLER Tarımsal üretim faaliyetlerinin yürütülmesinde kaynak kullanım düzeyleri veri iken; üretim karalarının alınması, optimal üretim planlarının yapılması ve modern tarım tekniklerinin uygulanmasıyla birlikte, işgücü planlaması, finansman programlarının yapılması ve bütçelerin hazırlanmasında da üretim kaynaklarının en etkin şekilde nasıl yararlanılacağının ortaya konulması büyük önem taşımaktadır.devletin destekleme sağladığı ürünlerde taban fiyatın belirlenmesinde de birim ürün maliyetlerinin bilinmesi yine son derece önemlidir. İşletmede üretim kararlarının alınması input-output verilerinin doğru olarak hesaplanmasına bağlıdır.ülkemiz tarım işletmelerinde muhasebe kaydı tutulmadığı için bu maliyetlerin hesaplanması çiftçilerle yüzyüze anket yaparak sağlanmaktadır.anketin araştırmaya konu olacak şekilde hazırlanması ve kafalarda soru işaretine yer kalmayacak şekilde hazırlanması son derece önemlidir. Bu araştırmada Ayaş ilçesi sulu tarım arazilerinde yetiştirilen buğday ve domates üretimindeki fiziki girdi kullanım düzeyi ve birim ürün maliyetleri hesaplanmıştır. Ayrıca birim alanda kullanılan kimyasal gübre miktarı belirlenmiş ve bunun işletmeye olan etkisi ekonomik olarak ortaya konulmuştur. Bana bu konuda çalışma fırsatı veren ve tez çalışmam süresince benden destek, teşvik ve katkılarını esirgemeyen sayın danışman hocam Prof. Dr. Taner Kıral a,çok yardımların gördüğüm sevgili Dr. Ayla Altun a, sağladıkları kolaylık ve gösterdikleri ilgiden dolayı Ayaş Tarım İlçe Müdürü ve çalışanlarına, anketime sabırla cevap veren çiftçilere en içten teşekkürlerimi sunuyorum. Erbilek TÜMSAVAŞ Ankara, Ekim 2003

7 ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge 4.1. Ayaş İlçesi Tarım Arazilerinin Sulama Durumu...14 Çizelge 4.2. Ankara İli Ayaş İlçesinin İklim Özellikleri...15 Çizelge yılı Ayaş ilçesi Tarla Ürünleri Ekim Alanları ve üretim miktarları...16 Çizelge 4.4 Ayaş İlçesi Sebze Üretim Alanları ve Üretim miktarları dağılımı...17 Çizelge 4.5 Ayaş İlçesi Meyve Üretim Alanları ve Üretim miktarları dağılımı...18 Çizelge 4.6. Ayaş İlçesi Hayvan Varlığı...19 Çizelge 6.1. İncelenen İşletmelerde Nüfusun Yaş Grupları, Cinsiyet İtibari İle Dağılımı ve Okur Yazar Oranı...26 Çizelge 6.2 İncelenen İşletmelerdeki Hayvan varlığı...26 Çizelge 6.3. Araştırma yapılan işletmelerdeki Tarım Alet-Makine Varlığı...27 Çizelge 6.4. İncelenen İşletmelerdeki Ortalama Bina Varlığı...28 Çizelge 6.5. Buğday ve Domates Üreten İşletmelerde Ürünün Değerlendirilme Şekli...29 Çizelge 6.6. İşletmelerde Üretilen Domatesin Pazarlama Kanalları...29 Çizelge 6.7. İşletmelerde Üretilen Buğdayın PazarlamaKanalları...30 Çizelge 6.8. Ayaş İlçesinde Sulu koşullarda Buğday Üretiminde Dekara Fiziki Girdi Kullanımı ve Maliyetler...33 Çizelge 6.9. Ayaş İlçesinde Sulu koşullarda Domates Üretiminde Dekara Fiziki Girdi Kullanımı ve Maliyetler...36

8 1. GİRİŞ Türkiye de tarım ve tarıma dayalı sanayiler, ulusal ekonomi içinde önemli bir yere sahiptir. Tarımın GSMH ( Gayri Safi Milli Hasıla ) içindeki payı 1960 yılında % 37,5 iken, bu pay izlenen politikalar ve ihracata yönelik sanayileşme gibi nedenlerden dolayı 1990 yılında % 16,3 e, 2001 yılında ise % 14,8 seviyelerine kadar gerilemiştir. İmalat sanayi içinde tarıma dayalı sanayiler önemli bir yer tutmaktadır. Aslında tarımın milli gelir içindeki payının hızla düşmesi tarım sektörünün gerilemesinden çok, diğer sektörlerin (sanayi, hizmet) tarıma oranla daha hızlı ilerlemesi ve gelişmesi şeklinde yorumlanabilir (Anonim,2002). Tarımın Türkiye ihracatı içindeki payı ise GSMH ya oranla daha hızlı bir düşüş göstermiştir. Tarımın ihracat içindeki payı 1980 yılında % 57,5 iken, 1990 da %18,4 e, 2001 yılında da % 6,7 ye düşmüştür. Tarım ürünlerinin ithalatı ise artma eğilimi göstermiş aynı dönem içinde % 2,2 den % 4.5 e yükselmiştir (Anonim,2002). Şüphesiz bunda uygulanan yanlış tarım politikaları yanında tarımın kendine has özellikleri de etkili olmuştur. Ülkemiz tarım işletmelerinin büyük bir çoğunluğu ekonomik bir işletme niteliğinden çok aile işletmesi niteliği taşımaktadır. Arazilerin dağılımı dengesiz, tasarruf imkanı ve yatırım olanağı yetersizdir. Ayrıca işletmeler üretim girdisi temini ve pazarlama kanalı bulma güçlüğü çekmektedirler. Tarım kesiminin risklere açık bir sektör olması da bunda etkilidir. Tarımın milli gelir içindeki payının azalmasına karşın ülke nüfusunun halen % 34,9 u tarımsal faaliyet ile uğraşmakta veya bu sektörde istihdam edilmektedir. Ancak yapılan araştırmalar işletmelerdeki mevcut işgücünün % 41 inin atıl kaldığını belirlemiştir. Tarım kesiminde işgücü verimliliği düşük olduğundan kırsal kesimden kente doğru sürekli bir göç yaşanmaktadır. Tarımdaki fazla işgücü diğer sektörlerde istihdam edilerek kırsal kesimdeki hayat standardı ve yaşam kalitesi yükseltilebilir. Tarımda nüfus baskısının da etkisi ile toprak ve insan ilişkileri giderek bozulma eğilimi göstermektedir. Türkiye de tarımın gelişmiş ülkeler ve özellikle AB ülkeleri ile rekabet edebilmesi için üretimde kalite ve standardizasyon sağlanmalı, pazar organizasyonu kurulmalı bunun yanısıra modern teknolojiler kullanılarak çiftçiler bilinçlendirilmeli, tarıma dayalı

9 sanayiye ağırlık verilmeli, uygun üretim alanları ve üretim deseni programları yapılmalı tarıma yapılan bilinçsiz destekleme programlarından vazgeçilmelidir. Ekonomik bir kalkınma için tarım ve sanayi sektörleri birlikte düşünülmeli ve buna yönelik politikalar ve önlemler devamlı olarak geliştirilmelidir. Bu araştırma ile Ayaş ilçesinde sulu koşullarda buğday ve domates üretim faaliyetlerinde fiziki girdi kullanım düzeyi, üretim maliyetleri ve kimyasal gübre kullanımının ekonomik yönden değerlendirilmesi amaçlanmıştır. Üretimde kullanılan tohum, fide, gübre, ilaç gibi girdilerin yanısıra, üretim tekniği, insan işgücü, makine çekigücü kullanım düzeyleri, tarla kiraları, üretim değeri, birim ürün maliyetleri ve pazarlama kanalları ortaya konulmuştur. İşletmelerde kullanılan kimyasal gübre miktarları işletmecilik açısından incelenmiş, kullanılması gereken miktarlarla karşılaştırılarak ekonomikliği saptanmaya çalışılmıştır. Çalışma yedi bölümden meydana gelmiştir. Giriş bölümünü takiben Türk tarımı hakkında genel bir bilgi verilmiştir. İkinci bölümde araştırmada kullanılan yöntemler sıralanmıştır. Konuyla ilgili literatür özetleri çalışmanın üçüncü bölümünde verilmiştir. Araştırma bölgesinin genel yapısı hakkındaki bilgi çalışmanın dördüncü bölümünü oluştururken kimyasal gübre kullanımının tarımdaki yeri ve önemi beşinci bölümüde yer almaktadır. Araştırma bulgularının yer aldığı tezin altıncı bölümünü sonuç ve öneriler izlemektedir.

10 2. KONU İLE İLGİLİ ARAŞTIRMALAR Konu ile ilgili yapılan araştırma özetleri tarih sırasıyla verilmiştir. Açıl ve Rehber (1979), Nevşehir İlinde Üzüm Üretiminin Ekonometrik Analizi konulu çalışmalarında, üzüm üretimini etkileyen bağımsız değişkenleri hem miktar hem de değer olarak ayrı ayrı analize tabi tutmuşlardır. Bağımlı değişken olarak üzüm üretim miktarı ve gayri safi satış değeri, bağımsız değişken olarak da arazi genişliği ve kıymeti, işgücü, gübre, mücadele ilacı ele alınmıştır. Cobb-Douglas üretim fonksiyonu ile bulunan denklem modelleri sonucu her iki modelde de gübre girdisinin üretim elastikiyeti negatif bulunmuştur. Yapılan marjinal analizler sonucu, ekonomik optimuma ulaşmak için işgücü ve mücadele ilacı girdilerinin artırılması gerektiği ifade edilmiştir. Yalçın (1980), Orta Sakarya havzasında kuru koşullarda yaptığı çalışmada, buğday için 0,42 saat insan, 0,92 saat makina gücüne ihtiyaç duyulduğunu, sulu koşullarda ise bir dekar buğday için 1.00 saat makina işgücüne, 3.54 saat insan işgücüne gereksinim olduğunu saptamıştır. Ayrıca domates için saat insan, 2.63 saat makina işgücüne ihtiyaç duyulduğunu ve 4200 kg/da verim alındığını saptamıştır. Güney ve Öztürk (1980), Tokat yöresinde yılları arasında yaptıkları araştırma sonucunda, sulu koşullarda 1 dekar domates üretiminde saat insan, 2.83 saat makina işgücü kullanıldığını ve 4666 kg/da verim alındığını tesbit etmişlerdir. Ferhatoğlu ve Dağdeviren (1986), Şanlıurfa yöresi kuru tarım koşullarında buğday arpa ve mercimeğin üretim girdileri ve maliyetlerini hesaplamak üzere yaptıkları araştırmaların da; bir dekara toplam olarak buğday için 0,88, arpa için 0,89 ve mercimek için 1,40 makine saati sarf edildiğini belirlemişler. Ayrıca buğday ve arpanın hasadında biçerdöver, mercimeğin hasadında ise tırpan kullanıldığı belirtilmektedir. Mercimeğin hasat-harman işlemleri için 10,38 insan iş saatinin gerekli olduğu da araştırmada belirlenmiştir.

11 Aksoy (1984), araştırmasında Menemen Ovasında yaptığı anket çalışmaları sonunda kuru şartlarda buğday üretiminde dekara 0.84 saat insan işgücü, 1,11 saat makine çekigücü sarfiyatı bulunmuştur. Kıral (1987), Ankara ili Çubuk ilçesi tarım işletmelerinde başlıca üretim faaliyetleri için fiziki üretim girdileri kullanım seviyelerinin tespiti üzerine yaptığı araştırmasında, traktörle çalışan ova işletmelerinde dekara ortalama olarak buğday da 16,60 kg tohum, 7,11 saat erkek işgücü, 2,59 saat traktör çekigücü sarf edildiğini; bu değerlerin arpada sırasıyla 21,07 kg, 8,15 saat erkek gücü ve 3,04 saat, fiğde ise 20,29 tohum, 8,87 saat erkek gücü 1,64 saat traktör çekigücü olduğunu tespit etmiştir. Güneş ve Arıkan (1988), başlıca tarım ürünleri maliyetleri üzerine yaptıkları çalışmalarında, bir dekar buğday yetiştiriciliğinde 1,23 saat insan işgücü ve 0,88 saat makine çekigücüne ihtiyaç olduğunu belirtmişler ve bu değerleri sırasıyla arpada 1,12 saat ve 0,88 saat, nohutta 15,71 saat ve 1,56 saat, kırmızı mercimekte 9,24 saatve 1,04 saat, ayçiçeği nde 5,86 ve 1,26 saat olarak tespit etmişlerdir. Altun (1989), Ankara ilinde yaptığı bir çalışmasında, kimyon üretimi için 9.63 sa/da işgücü, 0.80 sa/da makina çekigücü, nohut üretimi için 8.15 sa/da işgücü, 0.59 sa/da makina çekigücü, yonca üretimi için sa/da işgücü, 0.95 sa/da makina çekigücü, gereksinim olduğunu saptamıştır. Özçelik (1989), Ankara Şeker Fabrikası civarında şeker pancarı yetiştiren 48 tarım işletmesinde sulu şartlarda üretimi gerçekleştirilen buğday ve şeker pancarı üretim faaliyetlerinin Cobb-Douglas üretim fonksiyonu yöntemi ile fonksiyonel analizini yaptığı araştırmasında, buğday üretim faaliyetinde işgücü isteğinin 2,82 saat/da, şeker pancarında 120,59 saat/da, çekigücü isteğinin ise sırasıyla 1,48 saat ve 2,68 saat/da olduğunu saptamış, buğday üretiminde traktör çekigücü, tohum ve mücadele masraflarının, şeker pancarında ise traktör çekigücü ile gübre inputlarının üretim elastikiyetlerini negatif olarak belirlemiştir.

12 Özer ve Kerimoğlu (1989), Doğu Akdeniz bölgesinde yılları arasında yaptığı çalışmada buğday üretiminde dekara 1.7 saat insan işgücü, 0.67 saat makine çekigücü, domates üretiminde dekara saat insan işgücü, 4.67 saat çekigücü sarfiyatı bulunmuştur. Güneş vd. (1990), başlıca tarım ürünleri maliyetleri üzerine yaptıkları araştırmalarında; dekara ortalama olarak buğday da 1,44 saat insan işgücü ve 0,97 saat makine çekigücüne ihtiyaç olduğunu tespit etmişler ve bu değerlerin sırasıyla arpada 1,41 saat ve 0,91 saat, nohutta 29,26 saat ve 1,70 saat, mercimekte 9,60 ve 1,34 saat, ayçiçeği nde 7,78 ve 1,13 saat, şeker pancarı nda 81,16 saat ve 1,07 saat olarak bulmuşlardır. Koral ve Altun (1988), Türkiye nin değişik yörelerinde üretilen bitkisel ürünlerin üretim girdileri ( içgücü,çekigücü ve materyal) ve maliyetleri, yürütülen araştırma sonuçlarına göre verilmektedir. Bozoğlu (1992), Akçaabat ilçesi tarım işletmelerinde yetiştirilen başlıca tarla ürünlerini tespit etmiş ve bu ürünlerin fiziki girdi ihtiyacını belirleyerek,üretimin fonksiyonel analizini ortaya koymuştur. Esengün vd. (1994), tarafından Tokat İlinde kuru şartlarda buğday, sulu koşullarda buğday ve şekerpancarı yetiştiren toplam 194 üreticiden anket ile toplanan veriler ve araştırma sonuçları ile birlikte analiz edilerek kuadratik fonksiyon ile azot ve fosforun ekonomik optimum düzeyi belirlenmiştir. Araştırmada şekerpancarı üretim alanlarının %32 sinde 9.4 kg/da saf azot ve % 55 inde ise 11,16 kg/da saf fosforun fazla uygulandığı tesbit edilmiştir. Kuru koşullarda buğday tarımında üretim alanlarının %21 inde 5.3 kg/da saf azot ve % 3 ünde ise 9,4 kg/da saf fosforun fazla uygulandığı tesbit edilmiştir. Bayaner (1995), Konya İlinde buğday bitkisinde yaptığı çalışmada quadratik üretim fonksiyonu kullanarak optimum gübre miktarlarını buğday verimi ile azot ilişkisinde

13 kg/da arasında saf azot, buğday verimi ile fosfor ilişkisinde kg/da arasında saf fosfor bulmuştur. Özkan (1995), Trakya bölgesinin değişik yörelerinde yılları arasında yaptığı çalışmada domates üretimi için saat insan işgücü 2.27 saat makina işgücü gereksinimi olduğunu saptamış ve ortalama verimi 2795 kg/da olarak bulmuştur. Edebali (1996), Şanlıurfa yöresinde sulu koşullarda buğdayın üretimi için gerekli fiziki girdi ve maliyeti saptamak amacıyla yaptığı çalışmada buğday üretiminde dekara saat insan işgücüne ve 1.01 saat makina çekigücüne ihtiyaç olduğunu saptamıştır. Sulu koşullarda ortalama verim 381 kg/da olarak saptanmıştır. Kıral, Taner vd. (1999). Tarımsal Ürünler için maliyet hesaplama metodolojisini ve veri tabanı rehberini oluşturmuşlardır.

14 3. MATERYAL VE YÖNTEM 3.1. Materyal Tarım işletmelerinin hemen hemen tamamına yakını muhasebe kaydı tutmadığı için araştırma verileri, seçilen işletmelere anket uygulanmak suretiyle elde edilmiştir. Araştırma alanı olarak Ankara ili Ayaş ilçesi ele alınmış ve kullanılan veriler bizzat araştırmacı tarafından anket yapılmak suretiyle sağlanmıştır. Anket sonucu elde edilen veriler ana materyali oluşturmuştur. Ayaş Tarım İlçe Müdürlüğü kayıtları ve istatistiki yayınlarından da yararlanılmıştır. Ayrıca bölgedeki muhtelif Tarım Kredi Kooperatiflerinden ve değişik tohum, gübre, ilaç bayilerinden, kullanılan girdilerin fiyatları tespit edilmeye çalışılmış ve araştırmada kullanılmıştır. Araştırmaya konu olan ürünler sulu koşullarda yetiştirilen buğday ve domatestir. Anket formlarının kapsadığı bilgiler; tarla genişliği, mülkiyet durumu, tarla kirası, kullanılan insan işgücü, makine çekigücü saatleri, kullanılan tohum, fide, gübre, ilaç vb. materyallerin miktar ve tutarları, kullanılan ekipman cinsi, üretim miktarı, satış fiyatı vb. gibi bilgilerden oluşmaktadır. Ayrıca işletmedeki mevcut alet-makine varlığını tespit etmeye yönelik bilgi formları da ankette bulunmaktadır Yöntem Ankara ili Ayaş ilçesinde sulu koşullarda domates ve buğday tarımının yoğun olarak yapıldığı 6 sayıda köy, yörede görev yapan teknik elemanların da görüşleri alınarak saptanmıştır.araştırmanın ana kitlesini, seçilen köylerde bünyelerinde sulu koşullarda buğday ve domates yetiştiriciliğine yer veren işletmeler oluşturmuştur.seçilen işletmelerde işletme arazisi varlıkları, yörede yapılan ön arazi çalışması (çerçeve tespiti) sırasında belirlenmiştir. Tarım İlçe Müdürlüğü ndeki teknik elemanların da görüşü alınarak, buğday ve domates üretim faaliyetlerinde yörede en fazla uygulanan üretim tekniği dikkate alınmıştır. Belirlenen teknoloji ile söz konusu ürünleri yetiştiren işletmelerin tamamı populasyona

15 dahil edilmiştir. Bu populasyondan işletme arazisi genişliği kriteri esas alınarak, basit tesadüfi örnekleme yöntemi ile anket uygulanacak işletme sayısı aşağıdaki formül ile belirlenecektir (Güneş ve Arıkan 1988). n= N. σ 2 (N-1) D 2 + σ 2 Formülde; N = Populasyondaki işletme sayısını, σ 2 = Populasyon varyansını, D 2 = (E /t) 2 değeri olup, E = Kitle ortalamasından müsaade edilen hata miktarını, t = Hata oranına göre standart normal dağılım tablosundaki Z değerini ifade etmektedir. Bu formül kullanılarak; 124 adet ihtisaslaşmış buğday işletmesinden 82 ve 120 adet ihtisaslaşmış domates işletmesinden 42 örnek işletme belirlenmiştir. 3.3.Verilerin Toplanması ve Analizinde Uygulanan Yöntem Ayaş ilçesinde örneğe çıkan işletme sahipleri ile görüşülmüş ve önceden hazırlanan anket formları birlikte doldurularak anket formları üzerine gerekli işlemler yapılmış, daha sonra dökümlere geçilmiş ve işletmelerden toplanan verilerin analizi ile işletmelerin arazi varlığı ve kullanımı, nüfus ve işgücü varlığı ve kullanımı, buğday ve domates üretiminde fiziki girdi kullanımı tespit edilmiş, özet tablolar çıkarılmıştır. Bitkisel üretimdeki fiziki girdi istekleri, parsel sayısı ve genişlikleri dikkate alınarak tespit edilmiş, dekara ortalama değerler hesaplanarak verilmiştir. İncelenen işletmelerde üretim faaliyetlerinin çeşitli işlemlerinde kullanılan işgücü, erkek, kadın ve çocuk sayıları ve çalışma süreleri erkek işgücü birimine çevrilmiştir (E.İ.B).

16 Yaş grupları Erkek Kadın ,50 0, ,00 0, ,75 0,50 Araştırma sırasında yukarıdaki katsayılar kullanılmıştır. Böylece işgücü istekleri, erkek işgücü birimi cinsinden gösterilir hale getirilmiştir. Bu katsayılara göre yapılan hesaplamalar sonucunda bulunan değerler işgücü ve maliyet hesabında kullanılmıştır. İşgücü saati için ücret belirlenmesinde bir işgücünün 10 saat çalıştığı varsayılmıştır. Birim ücret olarak 2002 yılında Ayaş ilçesinde fiilen ödenen işçi yevmiyeleri temel alınmıştır. Araştırmaya konu olan ürünler için üretim işlemleri sırasıyla verilerek her faaliyette sarfedilen işgücü, çekigücü, materyal miktarı belirtilerek üretim safhaları itibariyle toplamları bulunmuştur. Makine ile yapılan işlerde sürücü ücreti, makine ücreti içinde değerlendirilmiştir. Fiziki girdiler bölümünde yer alan tohum, gübre ve zirai mücadele ilacının kullanım miktarları tespit edilmiş ve bunların kullanım tarihlerindeki fiyatları dikkate alınmıştır. İşletmelerdeki mevcut hayvan varlıkları ise büyükbaş hayvan birimine çevrilmiştir. Bu çevrim sırasında ise aşağıdaki katsayılar dikkate alınmıştır (Erkuş vd. 1995). Boğa 1.40 İnek 1.00 Düve 0.70 Dana 1 yaşlı 0.50 Buzağı 0.16 Koyun 0.10 Kümes hayvanları Araştırma ile ayrıca üretimde kullanılan kimyasal gübre miktarının işletmeye ekonomik yönden etkisi ortaya konulmaya çalışılmış ve dekara kullanılması gereken gübre miktarı ile fiziki kullanılan miktarlar karşılaştırılmıştır.

17 Üretim fonksiyonu tahmininde birçok matematiksel eşitlik kullanılmaktadır. Ancak eşitliklerden herhangi biri mevcut bütün çevre koşullarında tarımsal üretimi karakterize edememektedir. Bu eşitlik ve parametreler toprak, iklim, ürün cinsi, değişen kaynaklar, makinalaşma ve sabit kabul edilen diğer girdilere göre değişiklik göstermektedir. Herhangi bir fonksiyonun seçimi otomatik olarak girdi-çıktı ilişkisinde bazı sınırlılıkları varsaymaktadır (Bayaner 1995). Bu varsayımlar; 1. Üretim dönemi monoperiyodiktir. Yani bir dönemdeki üretim diğer dönemdekinden bağımsızdır. 2. Bütün girdiler ve çıktılar homojendir. Yani girdi ve çıktılar arasında kalite farkı yoktur. 3. Üretim fonksiyonunun iki kez türevi alınabilir. 4. Üretim fonksiyonunda, ürün ve faktör fiyatları arasındaki ilişki iyi bilinmektedir. 5. Değişken faktörlerin alımı için gerekli sermaye bu faktörlerin alımını sınırlamaz. 6. İşletmenin amacı karı maksimize etmek veya üretim masraflarını minimize etmektir. 7. Teknoloji sabittir ve üretici bilinen en etkili teknolojiyi seçer ve üretim dönemi süresince değiştirmez. Varsayımlar, girdi-çıktı ilişkilerini ortaya koymak için bazı değişkenlerin elimine edilmesi dolayısıyla diğerlerinin etkisinin araştırılmasını temin ederler. Verim; toprak cinsi, iklim koşulları, hastalıklar, zararlılar, topraktaki bitki besin elementleri ve uygulanan gübre gibi birçok faktörlerden etkilenmektedir. Ürün verimliliği konusunda cevaplanması gereken soru hangi faktörün verimi ne ölçüde etkilediğidir. Yağış ve sıcaklık gibi değişkenlerin verime olan etksini araştırmakkolay olmamakla beraber, gübrenin verime etkisinin analizi değişik şekillerde yapılmaktadır. Bu çalışmada buğday ve domates verimi azot ve fosfor için doğrusal, quadratik, kübik, karekök, hiperbol, yarı logaritmik, ve eksponansiyel, transedantal, logaritmik fonksiyon formları kullanılmış ve düzeltilmiş R 2 nin buğday verimi-azot ilişkisinde logaritmik, buğday verimi-fosfor ilişkisinde linear, domates verimi-azot ilişkisinde

18 logaritmik, domates verimi-fosfor ilişkisinde kübik formdaki fonksiyonlarda olduğu, dolayısıyla en uygun fonksiyon formlarının bunlar olduğu anlaşılmıştır. Fonksiyon formları ; Linear Y = a + b x Logaritmik logy = a + b logx Kübik Y = a +b x + c x 2 + d x 3 olarak verilmektedir. Burada X dekara kullanılan saf azot veya saf fosfor içeriğini, Y buğday veya domates verimini ifade etmektedir. Buğday ve domates üretiminde kullanılan gübreler (Amonyum nitrat, amonyum sülfat, üre, DAP, TSP, kompoze gübreler ( , ), saf azot ve fosfora çevrilirken şu katsayılar kullanılmıştır (Ülgen 1995). Fosfor için ; TSP 2.4 DAP kompoze gübre kompoze Azot için ; % 21 lik Amonyum sülfat % 26 lık Kireçli Amonyum Nitrat 3.8 % 33 lük Amonyum Nitrat 3.0 Üre 2.2 DAP kompoze gübre kompoze katsayılarına bölünerek saf azot ve fosfor miktarları tesbit edilmiştir.

19 4. ARAŞTIRMA BÖLGESİ HAKKINDA GENEL BİLGİLER 4.1. Arazi Varlığı Ayaş ilçesinde toplam arazi varlığı da olup, tarım arazileri toplamı dekardır. Bunların çoğunluğu kuru tarım arazileri olup, her sınıftaki ve meyildeki arazilerde kuru tarım yapılmaktadır. Toplam tarım arazisinin % 48,9 u I-IV. sınıf, % 12,7 si VI. sınıf, % 38,0 ı VII sınıf ve % 0,4 ü ise VII sınıf tarım arazileridir. Arazi varlığının % 50,2 si tarım arazisi, % 46,4 ü çayır-mera, % 2,8 i orman-funda ve % 0,6 sı ise diğer arazi (tarım dışı arazi, yerleşim yerleri, çıplak kaya ve molozlar gibi)nevilerdir. İlçede toplam arazi varlığı içinde verimli tarım arazilerinin payı yüksek düzeydedir. Tarım arazisi varlığının % 90,3 ünde nadaslı-nadassız kuru tarım, % 5,5 inde kısmen ve tamamen sulu tarım ve % 4,2 sinde sulu ve kuru bahçe tarımı yapılmaktadır. Tarım arazilerinin % 88,2 si I-IV. sınıf yetenek sınıfında yer alırken, % 11,8 i VI-VII yetenek sınıfındadır. Bağ-bahçe tarımı, I-IV. sınıflarda değişik eğimli arazilerde yapılmaktadır. Kuru tarım faaliyetleri ise I-IV. sınıflarda düz, orta ve hafif eğimli arazilerde, derin ve orta derin toprak derinliklerinde gerçekleştirilmektedir. Ayaş ilçesinde toplam arazi varlığının % 7,9 u düz veya ova, % 43,2 si hafif eğimli ve % 48,9 u engebeli ve dağlık özellik taşımaktadır (Anonim 1992) Toprak Yapısı ve Dağılımı Bölgede en yaygın toprak grubu % 58,0 lık paya sahip olan kahverengi topraklardır, organik madde içeriği orta düzeyde, reaksiyonu nötr granüler yapıdaki bu topraklar kaba yuvarlak köşeli blok yapıdadır. Doğal drenajı iyi, kalsiyumca zenginlerdir. Kırmızı kahverengi topraklar çeşitli ana maddeler üzerinde oluşur. Doğal bitki örtüsü uzunca otlar ve çalılardır. Kalsiyum karbonat içeriği orta düzeyde olan kırmızı kahverengi toprakların payı ise % 10,3 dür. Kahverengi veya koyu kahverengi, granüler veya yuvarlak köşeli blok yapı arz eden kil birikimi az olan, genellikle yaprağını döken orman örtüsü altında oluşan kireçsiz kahverengi orman toprakları ise % 9,8 lik bir paya sahiptir. Yüksek kireç içeriğine sahip ana madde üzerinde oluşan gözenekli veya granüler bir yapı gösteren, az miktarda kil birikmesi arzeden kahverengi orman

20 topraklarının ilçedeki payı % 8,2 dir. Bu topraklar geniş yapraklı orman örtüsü altında oluşur. Drenajları iyidir. Çoğunlukla orman, funda ve mera olarak kullanılırlar. Bir kısmında ise kuru tarım yapılmaktadır. Akarsular tarafından taşınıp depolanan materyaller üzerinde oluşan yüzeyi nemli, organik madde içeriği zengin olan alüvyal toprakların payı ise % 6,1 dir. Üzerlerindeki bitki örtüsü iklime bağlı, bulundukları iklime uyabilen her türlü kültür bitkisinin yetiştirilmesine elverişli üretken topraklardır. Genellikle dik eğimlerin eteklerinde ve vadi ağızlarında yer alan, yerçekimi toprak kayması, yüzey akışı ve yan derelerle taşınarak biriken materyaller üzerinde oluşan toprak grubu ise kolüvyal topraklardır. Drenajları iyi, tuzluluk ve sodiklik gibi sorunları yoktur. Daha çok akarsu vadilerinde görülür. Doğal bitki örtüleri iklime göre değişmekle birlikte, tarımda kullanılanların, yağışın yeterli olması veya sulanmaları halinde verimleri yüksektir. Kolüvyal toprakların payı %3,5 olarak hesaplanmıştır. Kireçtaşı ve asit gibi ana maddeler üzerinde oluşabilen doğal bitki örtüsü çalı ve yaprağını döken orman olan kireçsiz kahverengi toprakların drenajları iyidir. Kireçsiz kahverengi toprakların payı %3,1 dir. İlçede regasol, vertisol, tuzlu, sodik (çorak) ve organik toprakların toplam içindeki payı oldukça düşük olup, % 1 dir (Anonim 1992). Topraklarda bitki köklerinin geliştiği ve besin maddelerini temin ettikleri bölgenin derinliği önem taşımaktadır. Bu bölge derin olursa, iklime uygun olan kültür bitkileri yetiştirilebilir. İlçede toprak varlığının % 16,2 si derin, % 10,1 i orta derin ve % 73,7 si ise sığ ve çok sığ özellik taşımaktadır. Buradan da anlaşılacağı gibi toprakların %73,7 sinin derinliği 50 cm den daha düşüktür ve verimli olarak nitelendirilir. Toprak sığlığı problemi kuru tarım arazileri, çayır-mera ile orman ve fundalık arazilerde görülmektedir. İlçede her sınıf ve her eğim grubunda kuru tarım yapılabilmektedir. Ancak önemli derecede su erozyon riski bulunmaktadır. Arazi varlığının % 20,7 sinde çok şiddetli, % 42,1 inde şiddetli, % 22,7 sinde orta derecede ve % 14,5 inde ise hafif veya çok hafif şiddetli su erozyonu etkili olmaktadır. Ayaş ilçesinde herhangi bir sorunu olmayan toprakların payı ise % 7,8 dir. İlçede drenaj bozukluğu ve çoraklık önemli bir sorun özelliği taşımaktadır (Anonim 1992).

21 Sulama Durumu Çizelge 4.1. Ayaş ilçesi tarım arazilerinin sulama durumu (Anonim 2003) Toplam Tarım alanı TARIM ALANI DEKAR içindeki oranı (%) Sulamaya elverişli tarım alanı Kuru tarım alanı Sulanan tarım alanı Sulanmayan tarım alanı Devlet sulaması Halk sulaması Ayaş ilçesinin toplam arazi varlığı da olup % 47 sine tekabül eden tarım arazisinin % 18 i sulamaya elverişli, geriye kalan % 82 si kuru tarım yapmaya elverişlidir. Sulamaya elverişli tarım arazisinin % 16 sında devlet, % 84 ünde halkın kendi çabaları sonucu sulama yapılmaktadır. (Çizelge 4.1) 4.2. İklim Yapısı Ankara ya bağlı Ayaş ilçesi İç Anadolu bölgesindedir. Deniz etkisinden yararlanamaması ve etrafının dağlarla çevrili olmasından dolayı Karasal iklim özellikleri taşımaktadır. Yazları çok sıcak ve kurak, kışları çok soğuk geçer. Yıllık ortalama yağış miktarı 454,8 mm dir. Kışları şiddetli ve kar yağışlı geçer. Tespit edilen en düşük sıcaklık 17,5 0 C dir. Sıcaklık farkları arasındaki yükseklik karasal iklimin de etkisiyle yüksektir. Çizelge 4.2 En hızlı rüzgarlar Güneybatı ve Kuzeydoğu dan esmektedir (Anonim 1992).

22 Çizelge 4.2. Ankara ili ayaş ilçesinin iklim özellikleri (Anonim 2002) Ortalama sıcaklık (ºC) 11,7 En yüksek sıcaklık (ºC) 37,0 En düşük sıcaklık (ºC) -17,5 Ortalama bulutluluk 4,6 Ortalama açık günler sayısı 104,3 Ortalama bulutlu günler sayısı 184,3 Ortalama kapalı günler sayısı 76,7 Ortalama yağış miktarı (mm) 454,8 Ortalama kar yağışlı günler sayısı 15,7 Ortalama sisli günler sayısı 19,7 Ortalama karla örtülü günler sayısı 23,7 Ortalama dolulu günler sayısı 3,7 Ortalama kırağılı günler sayısı 19,3 Ortalama rüzgar hızı (m/sn) 1,6 En hızlı rüzgar yönü GB-KD 4.3. Nüfus Ayaş ilçesi nüfusu 2000 yılı Genel nüfus sayımı kesin sonuçlarına göre (Anonim 2002) olup bunun u şehir merkezinde ( % 36,9), ü ( % 63,1 ) ise kırsal alanda yaşamaktadır. Bu veriler 1990 yılı genel nüfus sayımı kesin sonuçları ile karşılaştırıldığında kırsal alanda yaşayan nüfusun toplam içindeki payının % 69,1 den % 63,1 e düştüğü gözlemlenmektedir. Son 13 yılda ilçedeki sanayii hamlesi köyden kente göçün temel nedenlerinden biridir yılı genel nüfus sayımı sonuçlarına göre şehirde yıllık nüfus artışı % 19,85 iken kırsal alanda % 7,05 lik bir gerileme yaşanmıştır.(anonim 2002) 4.4. Tarımsal Yapı Bitkisel üretim Ayaş ilçesinde toplam tarım arazisi varlığı dekardır. Tarım arazisi içinde en büyük payı % 68,0 lik oranla tarla arazisi almaktadır. Tarla arazisi ilçede dekarlık bir alana yayılmıştır. Tarla ürünleri içinde ise en büyük pay dekarla buğdaya aittir. Buğdayı sırasıyla arpa, nohut, şeker pancarı ve ayçiçeği izlemektedir, ilçedeki nadas alanlarının payı ise % 17,7 dir.

23 Sebze alanı dekardır. Sebze üretimi çeşitlilik göstermekle beraber dekarlık bir alanda üretimi yapılan kavun birinci sıradadır. Domates üretimi ise 1050 dekarlık bir alanda yapılmaktadır. Sebze üretim alanının toplam tarım arazisi içindeki payı % 8,5 dir Son yıllarda üretim alanı ve üretim miktarında önemli bir artış sağlanan diğer bir ürün ise kimyon dur da lık bir alanda üretimi yapılan kimyonun tarım arazisi içindeki oranı %2,3 dür. İlçede ayrıca 100 da bağ, 50 da alanda fındık, 5 da lık bir alanda çilek üretimi yapılmaktadır. Tarım tekniğinin gelişmesi ilçede sulama olanaklarının artması ve ürün deseninin şekillenmesine birinci derecede etkili olmuştur. Bağcılık bölgede ileri düzeyde değildir. Tarım ürünleri ve endüstri bitkilerinin diğer ürünlere göre daha kolay getiri sağlaması bölge ürün deseninin oluşumunu açıklamaktadır. Kimyasal gübre ve ilaç kullanımının bilinçli yapılması sayesinde tarım halen bölgenin başlıca geçim kaynağıdır.ayaş ilçesinde toplam tarla alanı ha olup bunun ha ı (% 6,1 ) sulanan tarla alanıdır. (Çizelge 4.3) Çizelge yılı Ayaş ilçesi tarla ürünleri ekim alanları ve üretim miktarları (Anonim 2002) Ürünler Ekilen alan (da) Verim (kg/da) Üretim miktarı (ton) Buğday Arpa (biralık) Arpa (diğer) Çavdar Tritikale Nohut Fasulye(kuru) Yeşil mercimek tane Fiğ yeşil Şeker pancarı Ayçiçeği (yağlık) Ayçiçeği (çerezlik) Yonca yeşil Korunga kuru yeşil kuru 250 Mısır tane silaj

24 Çizelge yılı Ayaş ilçesi sebze ekim alanları ve üretim miktarları (Anonim 2002). Ürünler Ekilen alan (da) Üretim (ton) Verim (kg/da) Açıklamalar Marul kıvırcık göbekli Ispanak Kabak sakız bal Patlıcan Çekirdek olarak Domates Doludan dolayı 500 da lık alanda verim düşüşü olmuştur. Biber sivri-çarli dolmalık Karpuz Kavun Fasulye (taze) İlçedeki toplam sebze alanı da olup; bunun da ı ( %44,0 ) sulanan, da ı ( %56,0) sulanmayan sebze alanını oluşturmaktadır.(çizelge 4.4) Ekim alanı sıralamasında birinci sırada yer alan kavun üretimi dekar alanda yapılmakta ve toplam ton ürün alınmaktadır. İlçede ekim alanı itibariyle domates ikinci sırada yer almaktadır. Ayaş ilçesinde meyvecilik faaliyeti tarla ürünleri yetiştiriciliği ve sebze üretimi kadar geniş bir alan kaplamamasına rağmen, ürün çeşitliliği hemen göze çarpmaktadır.elma ve kiraz üretimi ilçenin meyve üretiminin büyük bir kısmını karşılar.ayaş ilçesinde ayrıca armut, kayısı, vişne, ceviz, dut, ayva yetiştiriciliği yapılan diğer ürünlerdir dekar alanda yetiştirilen kiraz üretim alanları içinde en geniş paya sahipken elma üretimi ikinci sıradadır. Elma üretimindeki çeşit farklılığı, dikkate değer diğer bir gelişmedir. Ayaş ilçesi toplam meyve üretim alanı dekardır. Ayaş ilçesindeki meyve üretim alanları ve üretim miktarları ayrıntılı olarak çizelge 4.5 de verilmiştir.

25 Çizelge 4.5. Ayaş ilçesi meyve üretim alanları ve üretim miktarları dağılımı (Anonim 2002) MEYVELER TOPLAM MEYVELİKLER AĞAÇ SAYISI Meyve veren yaşta Kapladığı alan (da) Meyve vermeyen yaşta Dağınık ağaç sayısı Meyve veren yaşta Meyve vermeyen yaşta Toplam ağaç sayısı Ortalama verim (kg/ağaç) Üretim (ton) ARMUT AYVA ,5 275 ELMA (GOLDEN)* ELMA (STARKİNG)* ELMA (AMASYA)* ELMA (GRANYSMİTH) ELMA (DİĞER)* KAYISI* ,5 100 KİRAZ* VİŞNE CEVİZ* DUT ERİK İĞDE ŞEFTALİ ZERDALİ BADEM * don nedeniyle zarar gören ürünler - yağış nedeniyle döllenme olmayan ürünler

26 Hayvan varlığı Ayaş ilçesinde büyükbaş hayvan varlığı baş olup, küçükbaş hayvan varlığı baştır. Çizelge 4.6. Ayaş İlçesi Hayvan Varlığı (Anonim 2002) HAYVAN VARLIĞI BAŞ Buzağı ve dana İnek Büyükbaş toplam Koyun Keçi Küçükbaş toplam At Katır - Eşek Tarım alet ve makine varlığı Tarımsal üretim faaliyetinde elde edilen ürünlerin verim düzeyleri doğal koşulların yanı sıra girdi kullanımına ve uygulanan tarım tekniğine de bağlıdır.kırsal kesimde yaşayan insanların gelişmelere ve yenilenen teknolojilere ayak uydurmaları kolay olmamaktadır. Ülkemiz tarım işletmelerinin parçalı ve dağınık olması uygulanan tarım tekniğini etkilerken, bölgelerdeki ve hatta aynı bölge içindeki il ve ilçelerde kullanılan tarım teknolojisindeki farklılık da göze çarpmaktadır. Örneğin arazi genişliğinin küçük ve parçalı olması, engebeli ve dağlık özellikler taşıması kullanılan tarım tekniğinde birinci derecede etkili olmaktadır. Çünkü burada traktörün veya diğer ekipmanların işlem yapamayacağı eğimde araziler mevcuttur. Bu şekildeki yerlerde toprağı işlemek genellikle hayvan yardımıyla olmaktadır. İşte arazi yapısındaki bu farklılık yetiştirilen ürün çeşitliliğinde de kendini göstermektedir. Araştırmaya konu olan Ankara ili Ayaş ilçesinde ise arazi ve toprak yapısı yeni tarım tekniklerini uygulama açısından uygun özellikler arz eder. Arazide tarım alet ve makinelerinin işleyemeyeceği eğimdeki arazi varlığı yok denecek kadar azdır.

27 Arazilerin bu yapısı sayesinde ilçede tarım teknolojileri gelişme göstermiş tarım alet ve makine varlığı da buna bağlı olarak artmıştır. Ayaş ilçesinde 2001 yılında 1699 olan işletme sayısı, 2002 yılında destekleme için müracaat edenlerin çıkarılmasıyla 1574 e düşmüştür (Anonim 2002).

28 5. KİMYASAL GÜBRE KULLANIMININ TARIMDAKİ YERİ VE ÖNEMİ Tarımsal üretim için gerekli temel girdiler içerisinde en önemlilerinden biri olan gübrenin, kaliteli ve yüksek verim elde edilerek, tarımın kârlı bir ekonomik faaliyet olarak sürdürülebilmesinde belirleyici etkisi vardır. Gübre kullanımının bitkisel üretim artışındaki payı % arasında değişmektedir (Eyüpoğlu 2002). Ülkenin ve dünyanın her yerinde bitkisel verim artışı ve gübre tüketimi arasında çok yüksek bir ilişki vardır. Tarımsal ürün maliyeti içinde % paya sahip olan gübreler ürün verimini tek başlarına % 50 den fazla arttırdıklarından, tarım sektörü, gıda maddeleri fiyatları ve ülke ekonomisi üzerinde tartışılmaz bir etkiye sahiptir (Demir 1991). Yetiştirilen ürünlerin hasat edilmesi sonucunda, her yıl tane, sap, meyve, yumru ve benzeri bitki kısımları ile, topraklardan önemli miktarlarda besin maddesi sömürülmekte ve toprak her yıl biraz daha fakirleşmektedir. İnsanlığın var olduğu ilk zamanlardan beri sürdürülen tarım faaliyetleri sonucunda, topraklar bitki besin maddeleri bakımından gittikçe yoksullaşmış ve verim güçleri azalmıştır. Tarım topraklarının verimli olabilmesi ve verim güçlerinin korunabilmesi ancak çeşitli şekillerde kaybolan besin maddelerinin, gübre uygulaması sonucunda toprağa geri kazandırılması ile mümkündür. Gübreleme esas anlamda bitkisel üretimde amaçlanan verim ve kaliteye ulaşabilmek için içerisinde bir veya birkaç çeşit bitki besin maddesi bulunan organik veya inorganik bileşiklerin toprağa veya doğrudan bitkiye verilmesidir. Gübrelerden en iyi şekilde yaralanabilmek için gübreyi, gereken cins ve miktarlarda uygulayarak israf etmemek ve çevreyi kirletmemek gerekir. Yetersiz kullanılması halinde gübrelerden beklenen yarar sağlanamaz ve gereğinden fazla kullanılması da bitki verimini düşürür, kaynak israf edilir, toprak ve su kirliliği oluşur, canlıların sağlığını tehdit eden sorunlar meydana gelir. Bitkilerin gübre ihtiyacı belirlenerek, bilinçli bir gübreleme programı oluşturabilmek ancak, toprakların bitki besin maddesi kapsamlarının toprak analizleri sonucunda doğru

29 olarak saptanmasına bağlıdır. Toprak analiz sonuçları gübre-ürün-fiyat ilişkilerini içeren ekonomik analizler ile desteklenmelidir. Tarım alanlarının arttırılmasının artık mümkün olmaması nüfusun artarak ihtiyaçlarının çeşitlenmesi, kırsal nüfusun sürekli azalması nedeni ile, birim alandan daha fazla ürün alınmasını sağlayacak tedbirlerin yaygın olarak alınması gereklidir. Bu tedbirlerin başında gübrelerin yaygın ve doğru kullanılması gelmektedir. Ülkemizde kimyasal gübreler yeterli miktarda kullanılmamasına rağmen hala tarımsal üretimdeki en önemli ikinci girdidir. Tarım sektöründe bir yıl içerisinde kullanılan girdilerin % 19 unu gübre oluşturmaktadır. Gübre, tarımda en büyük paya sahip sanayi girdisidir. Tarım sektöründe üretimin sağlanabilmesi için gübreler vazgeçilmez önemdedir. Ülkemizde, gübre sektörünün GSMH içindeki ortalama payı % 0,14 dür, ancak tarımsal üretimde sağladığı üretim artışı dikkate alındığında, ekonomik önemi çok daha büyüktür. Gübre sanayinin imalat sanayi içerisindeki üretim değeri % 1, ihracat içerisindeki payı % 1,62dır.(Anonim 2000) Yaklaşık dört milyon ton olan gübre üretimimiz, tüketimin yaklaşık % 70 ini karşılamakta ve 1998 yılı fiyatları ile 150 trilyon TL. ye karşılık gelmektedir. Türkiye gübre sektörü başlangıç hammaddelerinden (doğalgaz, fosfat kayası, potasyum tuzları ve kükürt) tamamen dışa bağlıdır. Ara maddelerin ( amonyak, sülfürik asit, fosforik asit, üre, amonyum sülfat) yarıdan fazlası ithalat ile karşılanmaktadır.(dpt 2000). Ülkemizde; dış alım nedeni ile oluşan döviz harcamaları arasında gübre sektörü önemli bir yer tutmaktadır, bu nedenle bilinçli gübre üretim ve kullanımı diğer bir tanımla gübre yönetim planlaması ülkemiz için hayati önem taşımaktadır. Artan dünya nüfusunun gereksinimlerini karşılayabilmek için gübre tüketimi özellikle gelişmekte olan ülkelerde hızla artmaktadır 2,2 milyar insan günlük gıda gereksinimlerinin karşılanabilmesi için dolaylı veya dolaysız olarak gübre kullanımına bağımlıdır. Bu nedenle gübre, toplumun gıda gereksinimlerini sağlamasının yanında politik olarak etkili ve duyarlı bir üründür.

30 Dünya tahıl üretiminin, artan dünya nüfusunun gıda ihtiyacının karşılanabilmesi için, 2020 yılına kadar % 36 civarında arttırılması gerekmektedir, ancak 2020 yılına kadar mevcut tarım alanları sadece % 5 düzeyinde artacaktır. Birim alanda verimlilik arttırılamadığı için açlık ve yetersiz beslenme sorunu ile karşılaşacak ülkeler mevcut dünya dengelerini zorlayacaktır. Birim alanda verim artışını sağlayacak unsurların başında gelen gübre kullanımının doğru biçimde yaygınlaştırılması küresel nefes almayı sağlayacaktır (Anonim, 2002). Küresel ve ülkesel refah ile sosyal stabilizasyonun sağlanabilmesi için etkin ve yaygın gübre kullanımı bir gerekliliktir. Dünyada ve ülkemizde ticaret, sanayi üretim ve tarım sektörünün hacminde ve başarı seviyesinde çok üst düzeyde belirleyici rol oynayan gübre üretim ve tüketiminin ülkesel düzeyde sürekli olarak izlenmesi uygun davranış stratejilerinin gelişmesine yardımcı olacak verilerin oluşturulması ve bunu gerçekleştirebilme noktasına gelebilmiş kuruluşların geliştirilmesi ulusal bir görevdir.

31 6. ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA 6.1. Arazi Varlığı Arazi, tarımsal üretim faaliyetinin ana üretim unsurunu teşkil eder. Üretim faaliyeti için önem arz eden arazinin kullanma şekli ise tarımla uğraşan çiftçiyi ve işletme organizasyonunu etkilemektedir. Toprağın mülkiyet durumu, işletmenin verimliliği üzerinde etkilidir. Tarım kesiminde en verimli çalışma çiftçilerin üretim vasıtalarına kendi mülkleri olarak sahip olması ile mümkün olmaktadır. Arazinin kıt ve arttırılamaz oluşu, nüfusun arazi üzerindeki baskısı ve kırsal kesimde önemli bir prestij kaynağı olması önemini bir kat daha arttırmaktadır. Araştırması yapılan işletmelerde mülkiyetin çok büyük bir çoğunluğu tapuya bağlıdır. Kiracılıkla işlenen arazi kullanımı da olmasına rağmen bunlar genel içerisinde küçük bir pay işgal eder. İşletme arazisi, mülkiyet bağları dikkate alınmaksızın çiftçi ailesi tarafından işletilen toplam arazi olarak tanımlanmaktadır. Araştırmada, işletme arazisi işletmecinin öz mülkü olan arazi ile başkasından işletilmek üzere kiracılık veya ortakçılıkla tuttuğu arazilerin toplamından,öz mülkü olup da başka kimselere kiracılık ve/veya ortakçılık şeklinde verdiği arazisinin çıkartılması ile hesaplanır. Araştırması yapılan Ayaş ilçesinde sulu koşullarda buğday ve domates üretimi yapan, işletmelerde işletme arazisinin % 91,7 si mülk arazi, % 5,2 si kiraya tutulan arazi ve % 3,1 i de ortakçılıkla işlenen arazilerden oluşmaktadır. İşletmelerin ; % 45,5 i 1-19 dekar arası % 32,2 si dekar arası % 22,3 ü 40 dekardan yukarı olan

32 arazi genişliklerine sahiptir. Anket uygulanan işletmelerin arazi genişliği ortalaması 76,8 dekar olarak hesaplanmıştır. İncelenen işletmelerde arazi kiraları arazinin mevkisine ve yapısına bağlı olarak değişmekle birlikte, arazilerin sulu olması veya sulamaya uygun olması değerlerine etki etmektedir. Anketi yapılan işletmelerde arazi kiraları milyon TL / da arasında değişmektedir. Buğday ve domates üretimi yapan işletmelerde toplam arazi varlığının % 89,6 sı tarla arazisi, % 6,2 si sebze bahçesi, % 3,8 i meyve bahçesi, % 0,4 kadarı da diğer arazi nevilerinden oluşmaktadır Nüfus Varlığı Tarımsal faaliyetleri gerçekleştirilen işgücünün kaynağı olan nüfusun sosyal ve ekonomik niteliklerinin ortaya konulması önem arz etmektedir. Çizelge 6.1 e göre buğday ve domates üretimi yapan ve işletmeler ortalamasında nüfusun 2,98 i erkek, 2,26 sı kadındır. İşgücünün esas kaynağı olan yaş arası grubun, işletmeler ortalaması içindeki payı % 48,1 dir yaş grubunun oranı % 16,60, 0-6 yaş arası grup ise % 5,15 lik bir paya sahiptir. 50 ve daha yukarı yaştaki nüfusun işletmeler ortalaması içindeki payı % 30,15 dir. İncelenen işletmelerde 7-14 yaş arası grubun okuryazarlık oranı % 98,2 iken, yaş arası grubun okuma yazma oranı % 94,3, 50 yaşından yukarı olan nüfusun okuma yazma oranı % 86,2 dir. Araştırması yapılan bu işletmelerde toplam işgücü varlığı 3,68 erkek işgücü birimidir. Domates üretim faaliyeti yoğun işgücü gerektiren tarımsal üretim faaliyetlerinden biri olarak kendini göstermektedir.işçiliğin yoğun olarak yaşandığı işlemler ise hasat ve çapalamadır.bu faaliyetlerin gerçekleştirilmesinde gerek geçici gerek daimi işgücü kullanılmakta ve bu şekilde tarım işçilerine de istihdam olanağı yaratılmaktadır.

33 Çizelge 6.1. İncelenen İşletmelerde Nüfusun Yaş Grupları, Cinsiyet İtibari İle Dağılımı ve Okur Yazar Oranı Yaş TOPLAM grupları ERKEK KADIN ADET % E.İ.B Okur-Yazar oranı(%) 0-6 0,16 0,11 0,27 5, ,52 0,35 0,87 16,60 0,43 98, ,40 1,12 2,52 48,1 2,24 94, ,90 0,68 1,58 30,15 1,01 86,2 Toplam 2,98 2,26 5, , Hayvan Varlığı İncelenen işletmelerdeki hayvan varlığı çizelge 6.2 de verilmiştir. İşletmede bulunan hayvanlar büyükbaş hayvan birimine çevrilirken boğa: 1,40, inek: 1,00, düve : 0,70, dana ( 1 yaşlı) : 0,50, buzağı :0,16, koyun: 0,10, kümes hayvanları : 0,004 katsayıları kullanılmıştır. İşletmelerdeki büyükbaş hayvan biriminin % 24,19 luk kısmını inek oluştururken, boğa % 25,81, düve % 25, dana % 15,55, buzağı % 3,69 koyun % 4,61 pay alırken kümes hayvanlarının payı ise % 1,15 olarak belirlenmiştir. (Çizelge 6.2) Çizelge 6.2. İncelenen işletmelerdeki hayvan varlığı İrat Baş B.B.H.B % Hayvanları Boğa İnek Düve Dana Buzağı Koyun Kümes hay. 0,16 0,21 0,31 0,27 0,20 0,40 4, TOPLAM

34 6.4. Alet-Makina Varlığı Araştırma yapılan köylerde tarımsal mekanizasyon gelişmiş durumdadır. İlçedeki tarımsal alet ve makinedeki zenginlik ve çeşitlilik köylerde de kendini göstermektedir. Anket uygulanan işletmelerin büyük bir çoğunluğunda traktör ve ekipmanları (pulluk, kazayağı, tırmık, diskaro) bulunmaktadır. Sulamada kullanılan pancar motoru ve motopomp da işletmede mevcut olan diğer ekipmanlardandır.ilaçlamalar genellikle sırt pompası veya atömizör yardımıyla yapılmaktadır.ürünlerin pazara taşınması ise genellikle traktörün arkasına takılan römork yardımıyla yapılmaktadır. Çizelge 6.3 de incelenen işletmelerdeki tarım alet makine ve ekipmanları varlığı verilmiştir. Çizelge 6.3. Araştırma yapılan işletmelerdeki tarım alet-makine varlığı Alet cinsi Toplam İşletmeler içindeki oranı (%) Traktör Pulluk Kazayağı Tırmık Kültüvatör Merdane Mibzer Güb.dağ.mak Çapa motoru Pancar motoru Sırt pülver. Atomizer Römork Motopomp Elektropomp ,5 31,7 25,6 37,8 19,5 30,4 9,7 23,1 21,9 41,1 48,7 13,4 40,2 18,2 13,4 Seyyar süt sağım makinesi 13 15,8 Patoz 18 21,9