Da lâlesi (Tulipa armena Boiss.) Kaba lâle (Tulipa agenensis) Ekin lâlesi (Tulipa aleppensis Boiss. ex Regel)

Transkript

1 Da lâlesi (Tulipa armena var. armena) - (Tulipa armena var. galatica) Kaba lâle (Tulipa agenensis DC.) IUCN* tehlike kategorisi; ulusal ölçekte Zarar Görebilir-VU lk kez 1804 y l nda, Fransa'n n güneybat s ndaki Agen kentinden, Belçikal ressam ve botanikçi Pierre- Joseph Redouté taraf ndan tan mlanm flt r. Bitki önce güneflin gözü anlam nda Tulipa oculus-solis" ad yla an lm fl; ancak piriorite kural na göre, agenensis epitetini alm flt r. Dünyada Ege Adalar ve Orta Do u'da do al yay - l fl olan tür, Türkiye'de Bat Anadolu ve Güney Anadolu'da bulunur. Morfolojik olarak gövde kal nl, yaprak flekli ve kromozom say s n n farkl l ile tez lâleden ayr l r. Da lâlesi (Tulipa armena Boiss.) lk kez, 1853 y l nda Huet du Pavillon taraf ndan, Erzurum'dan toplanm fl; 1859 y l nda sviçreli botanikçi Pierre Edmund Boissier taraf ndan tan mlanm flt r. Oldukça yüksek varyasyon gösteren türün, sar k rm z kar fl k renkli çiçeklenen do al örnekleri de vard r. Dünyada Kafkasya ve Kuzey ran'da do al yay l fl gösterir. Türkiye'de, Marmara Bölgesi ile Ege ve Karadeniz'in sahil flehirleri hariç, en yayg n türdür. Morfolojik olarak, daha seyrek tüylü so an tunikleri ile yaban lâlesinden ve ha- Ekin lâlesi (Tulipa aleppensis Boiss. ex Regel) Ad n Suriye'nin Halep flehrinden alan bitki, ilk kez, Alman botanikçi Heinrich Carl Haussknecht taraf ndan keflfedilmifl; 1873 y l nda sviçreli botanikçi Pierre Edmund Boissier taraf ndan tan mlanm flt r. Dünyadaki yay l fl, Türkiye'nin güneydo usunda ve Suriye çöllerindedir. Genellikle tarla bitkisi oldu undan, Tulipa julia"n n varyetesi veya ekotipi oldu u düflünülmektedir. Da lâlesi (Tulipa armena) Ekin lâlesi (Tulipa aleppensis) Kaba lâle (Tulipa agenensis) Da lâlesi (Tulipa armena var. galatica) Da lâlesi (Tulipa armena var. armena) 28 ba bahçe 53 (may s-haziran) 2014

2 Ak lâle (Tulipa biflora) Karaman lâlesi (Tulipa cinnabarina) Çelebi lâlesi (Tulipa clusiana) Çoban lâlesi (Tulipa humilis) bitat tipi ile mufl lâlesinden ayr l r. Ülkemizde iki varyete ile temsil edilir; k rm z renkli olan da lâlesi (Tulipa armena Boiss. var. armena) ve sar renkli olan alt n lâle (Tulipa armena Boiss. var. galatica [Freyn] Eker). Ak lâle (Tulipa biflora Pall.) lk kez 1776 y l nda, Rusya'n n güneyinden Alman zoolog ve botanikçi Peter Simon von Pallas taraf ndan tan mlanm flt r. Baz örneklerinin çift çiçek tafl mas nedeniyle, Latince iki çiçekli anlam nda biflorus kelimesiyle adland r lm flt r. Dünyada Orta Do u, Rusya'n n güneyi, Orta Asya, Afganistan, Pakistan'da do al yay l fl gösterir. Ülkemizde, Do u Anadolu'da bulunur. Taç yapraklar n n beyaz ve tabanda sar renkli olufluyla, ülkemizdeki di er türlerden farkl morfolojiye sahiptir. Karaman lâlesi (Tulipa cinnabarina K.Perss.) IUCN tehlike kategorisi; küresel ölçekte Vahim-CR" Çiçeklerinin renginden dolay, Yunanca atefl k rm - z s -k z l anlam nda cinnabari kelimesiyle adland r lm flt r. Sözcük ayn zamanda, civa-sülfat ve kurflun-tetraoksit'in rengini de temsil eder. Bitki, 2000 y l nda Danimarkal botanikçi Karin Persson taraf ndan, Karaman'da Sar veliler ilçesi yak nlar ndan tan mlanm flt r. Ayn y l Prof. Dr. Neriman Özhatay taraf ndan, ayn yerden toplanan örnekler Tulipa karamanica Özhatay & Koçak" olarak yay nlanm fl; ancak piriorite kural gere ince, cinnabarina epitetini alm flt r. Türkiye'ye endemik olan bitki, bölgede yayg n bulunan toros lâlesinin ortam nda, ba bahçe 53 (may s-haziran) 2014 oldukça dar alanda yay l fl gösterir. Tür için, acil olarak koruma önlemlerinin al nmas gereklidir. Çelebi lâlesi (Tulipa clusiana DC.) IUCN tehlike kategorisi; ulusal ölçekte Vahim-CR" Belçikal ressam ve botanikçi Pierre-Joseph Redouté taraf ndan, 1803 y l nda tan mlanm flt r. Beyaz renkli çanak yapraklar n n d fl ndaki k rm z renkli fleritlerin çekici k ld çiçekleriyle süs bitkisi olarak ra bet görür. Bitkinin kökeni ran, Kuzey Pakistan ve Keflmir çevresidir. Ülkemizde do ada bulunmasa da Ayd n çevresinde do aya kaçarak do allaflm fl popülasyonlar bulunmaktad r. Çoban lâlesi (Tulipa humilis Herb.) Avusturyal botanikçi Karl Georg Theodor Kotschy, 1838 y l nda ran'da Tahran' n kuzeyindeki Elburz Da lar 'ndan toplad so anlar, ngiliz botanikçi William Herbert'e gönderir. So anlar çiçek açt ktan sonra 1844 y l nda, Herbert taraf ndan bilim dünyas na tan t l r. Ad - n, Latince küçük, boynu bükük, cüce anlam nda humile kelimesinden al r. ran ve Azerbaycan'da do al yay l fl görülen bitki; ülkemizde, Van Gölü havzas n çevreleyen da lar ile Hakkâri çevresinde bulunur. Yaban lâlesi (Tulipa julia K.Koch) Alman botanikçi Karl Heinrich Emil Koch taraf ndan, 1849 y l nda Gürcistan'dan tan mlanm flt r. Kafkasya 29

3 Yaban lâlesi (Tulipa julia) Çuh lâlesi (Tulipa koyuncui) ve ran' n kuzeybat s nda do al yay l fl gösterir. Türkçe ad n, genellikle yerleflim yerlerinden uzak ve yüksek yerlerde yay l fl göstermesinden al r. Türkiye'nin do usunda yer yer da lâlesi ile bir arada bulunur. Yaban lâlesi, habitat tipi ile ekin lâlesinden; korm tuniklerinin yo un tüylü olmas ile da lâlesi ve mufl lâlesinden; co rafi izolasyon, habitat tipi ve genelde daha k sa - narin yap s yla da kaba lâle ve tez lâleden ayr l r. Çuh lâlesi (Tulipa koyuncui Eker & Koyuncu) IUCN tehlike kategorisi; küresel ölçekte Tehlikede-EN Botanikçi smail Eker taraf ndan, 2006 y l nda Van- Baflkale aras ndaki Güzeldere (Çuh) Geçidi'nden toplanan bitki; 2010 y l nda botanikçi Mehmet Tekin Babaç'la birlikte, bilim dünyas na yeni tür olarak duyurulmufl ve ülkemiz geofitlerinin duayeni, Prof. Dr. Mehmet Koyuncu onuruna adland r lm flt r. Ülkemizde, Van-Hakkâri aras ndaki da larda ve Van' n Özalp lçesi'nin ran s n r yak nlar nda tespit edilmifltir. Türkiye için endemik olan türün, ran'da da bulunma ihtimali vard r. Yay l fl alanlar nda bitkiye yer yer, aklâle ve çoban lâlesi efllik eder. Çiçekleri sar renkli olan bitkinin en yak n oldu u tür, çiçekleri beyaz renkli olan aklâledir. Do andili (Tulipa orphanidea Boiss. ex Heldr.) Do andili (Tulipa orphanidea) IUCN tehlike kategorisi; ulusal ölçekte Tehlike Alt na Girebilir-NT Yunanistanl botanikçi Prof. Theodoros Orphanides taraf ndan, 1857 y l nda Yunanistan' n güneyinde yer alan Peloponnese bölgesindeki Malevo Da 'ndan toplanm flt r. sviçreli botanikçi Pierre Edmund Boissier taraf ndan, 1862 y l nda yeni tür olarak duyurulmufl ve Orphanides Toros lâlesi (Tulipa pulchella) onuruna adland r lm flt r. Ad n n kökeni, Antik Yunanca öksüz anlam nda orphanos sözcü üdür. Dünyada, Yunanistan ve Girit Adas ile Bulgaristan'da do al yay l fl gösterir. Ülkemizde, Ege Bölgesi ve Trakya'da bulunur. Toros lâlesi (Tulipa pulchella [Regel] Baker) lk örnekler, Avusturyal botanikçi Karl Georg Theodor Kotschy taraf ndan, 1853 y l nda Toroslar'dan toplanm fl ve 1873 y l nda Regel taraf ndan, Tulipa sylvestris"in bir varyetesi olarak yay nlanm flt r. Bitki daha sonra, Baker taraf ndan 1874 y l nda, yeni tür olarak tan mlan r. Uzun süre Tulipa humilis"in sinonimi olarak kabul gören bitki, son y llardaki ayr nt l çal flmalarla ayr tür olarak kabul edilmifltir. Ad n, Latince küçük ve güzel anlam nda pulchellus sözcü ünden al r. Bitkinin, Kuzey Irak ve ran'da yay l fl vard r. Çiçek ve korm tunik renkleri ve taç yapraklarda yer alan taban lekelerinin farkl l ile çoban lâlesinden ayr l r. Tez lâle (Tulipa raddii Reboul) talyan botanikçi Michele Tenore taraf ndan, 1811 y l nda Tulipa praecox" ad yla yay nlanm flt r. Uzun zaman Tulipa praecox Tenore" olarak bilinen tür, ayn praecox epitetin, daha önce yay nlanan baflka bir lâle türü için kullan lmas nedeniyle, nom. illeg. (yasad fl ad) durumuna düflmüfltür. Bitkinin yeni ad, 2014 y l nda smail Eker taraf ndan, tür için en eski geçerli sinonim olan Tulipa raddii" olarak seçilmifltir. Bitki Türkçe ad - n, yasa d fl ad olan ve zaman ndan önce olgunlaflan, 30 ba bahçe 53 (may s-haziran) 2014

4 Keraye lâlesi (Tulipa saxatilis) erkenci anlam ndaki Latince praecocis sözcü ünden al r. Ülkemizde Amasya çevresinde do al yay l fla sahip olan bu triploid türün, Anadolu'nun güneyinde bulunan kaba lâleden, polymorfizm ile türedi i ve Güney Avrupa'ya da tafl nd düflünülmektedir. Bitkinin kökeni tart flmal olmakla birlikte, do al veya do ala en yak n popülasyonu, Amasya çevresinde görülmektedir. Ülkemizin özellikle bat bölgelerindeki baz park ve bahçelerde bitkiye rastlan r. Keraye lâlesi (Tulipa saxatilis Sieber ex Spreng.) Çek botanikçi Franz Wilhelm Sieber taraf ndan, Yunanistan' n güneyinde yer alan Peloponnese bölgesinden toplanan tür; Alman botanikçi Carl Ludwig Sprengel taraf ndan, 1825 y l nda bilim dünyas na duyurulmufltur. Pembemsi-mor renkli çiçekleriyle gösteriflli olan bitki, Girit ve Rodos adalar ndan da bilinmektedir. Ad n, Latince kayal kta yetiflen anlam nda saxatile kelimesinden al r. Türün ülkemizdeki yaflam alan olan Bozburun Tafll ca'n n da tafll k - kayal k bölge olmas ve yörede, "tafll k - kayal k yer" anlam nda kullan lan keraye sözcü ü ile adland r lmas ilginçtir. ngiliz botanikçi P. H. Davis'in editörlü ünü yapt Flora of Turkey adl eserde, iki noktada (Antalya-Gölbafl ve Mu la-tafll ca) kay tl türün, ülkemizdeki varl uzun süre onaylanamam flt r. Bitki, yaln z Mu la'n n Bozburun Yar madas 'nda, oldukça dar bir alanda tekrar bulunabilmifltir. Türkiye'deki di er lâlelerden, yapraklar n n genifl dilsi-m zraks biçimde ve parlak yeflil renkli olmas ile ayr l r; ayn zamanda, en erken çiçek açan türdür. Ülkemiz için nadir bir tür oldu undan, koruma alt na al nmal d r. Tez lâle (Tulipa raddii) Mufl lâlesi (Tulipa sintenisii Baker) IUCN tehlike kategorisi; küresel ölçekte Zarar Görebilir-VU lk kez Alman botanikçi ve eczac Paul Ernst Emil Sintenis taraf ndan, Erzurum civar ndan toplanm fl ve ngiliz botanikçi John Gilbert Baker taraf ndan, 1891 y - l nda Sintenis onuruna adland r lm flt r. Türkiye için endemik olan tür; Erzurum, A r, Mufl çevreleri ile Gaziantep Sof Da 'nda yay l fl göstermektedir. Genellikle kültür alanlar n tercih eden türe, yer yer da lâlesi de efllik eder. Özellikle may s ay ortalar nda, Mufl-Patnos-Tutak- Eleflkirt rotas nda, dünyan n en uzun do al lâle tarlalar görülebilir. Yitik lâle (Tulipa sprengeri Baker) Mufl lâlesi (Tulipa sintenisii) IUCN tehlike kategorisi; ulusal ölçekte Do ada Tükenmifl-EW lk kez, Amasya'da yaflayan Alman bahç van Muhlendorff taraf ndan, 1892 y l nda toplanarak; talya'n n Napoli kentindeki Damman and Company adl bahçecilik flirketinin sahibi, Alman botanikçi Carl Ludwig Sprenger'e gönderilmifltir. Sprenger bitkiyi, ngiliz botanikçi John Gilbert Baker'a iletmifl ve Baker da 1894 y l nda, bitkiyi Sprenger'in onuruna adland rarak bilim dünyas na tan tm flt r. Bitki iki y l sonra, Merzifon Amerikan Koleji'nde ö retmenlik yapan fizik ve bo- Yitik lâle (Tulipa sprengeri) ba bahçe 53 (may s-haziran)

5 Yavrua z (Tulipa sylvestris subsp. australis) Sar lâle (Tulipa sylvestris subsp. sylvestris) K v rc k lâle (Tulipa undulatifolia) tanik profesörü John Manissaadjian taraf ndan toplanm fl ve Manissaadjian' n örnekleri, 1896 y l nda Freyn taraf ndan, Tulipa brachyanthera" ad yla yay nlanm flt r. Manissaadjian' n, I. Dünya Savafl 'ndan önce so anl bitki ticareti yapan Hollanda firmas Van Tubergen e de so an gönderdi ine dair kay t vard r. Her iki kayda ait bitki örnekleri, ngiltere'de Kew Kraliyet Botanik Bahçesi Herbaryumu'nda sergilenmektedir. Daha sonra 118 y l boyunca, birçok yerli ve yabanc araflt r c n n bu bitkiyi bulma çabas sonuçsuz kalm fl ve Türkiye'ye endemik bu türün, do adaki varl n n sona erdi i, birkaç kez rapor edilmifltir. Ne hazindir ki bitki, Avrupa bahçelerinde ve baz so an firmalar nda varl n devam ettirirken, kendi ana vatan nda yok olmufl ve yabanc laflm flt r. Sar lâle (Tulipa sylvestris L.) IUCN tehlike kategorisi; Tulipa sylvestris subsp. australis" için, küresel ölçekte Az Riskli-LC IUCN tehlike kategorisi; Tulipa sylvestris subsp. sylvestris" için, ulusal ölçekte Vahim-CR sveçli botanikçi, hekim ve zoolog Carl Linnaeus taraf ndan, 1753 y l nda bilim dünyas na tan t lm flt r. Türkçe ad n çiçeklerinin sar renginden alan türün, Türkiye'de iki alt türü vard r: yavrua z (Tulipa sylvestris L. subsp. australis [Link] Pamp.) ve sar lâle (Tulipa sylvestris L. subsp. sylvestris). Bu alttürlerden, Tulipa sylvestris subsp. australis"; kuzeyde Bolu-Çank r 'dan, Köro lu Da lar 'n takip ederek Beypazar üzerinden Antalya'ya uzanan ve bat da, Kazda ve Uluda ile Ege Bölgesi'nin iç k sm n kapsayan alanda do al yay l fl gösterir. Bu alttür, Anadolu diyagonalinin do usunda görülmez. Lâlenin birincil gen merkezi olan Orta Asya'daki Pamir ve Tanr Da lar ile ba lant s bulunmad ndan, bu taksonun Anadolu'ya özgü oldu u kabul edilir. Di er alttür olan, Tulipa sylvestris subsp. sylvestris"; çok eski y llardan beri sadece Van'da, kültür bitkisi olarak yetifltirilmektedir. Ülkemizin do al türü olmamas na ra men, Van' n Yörükevleri semtindeki bahçelerde yaflam n sürdüren egzotik bitki olarak de erlendirilir. Bu alttür, Türkiye'nin bat s nda yeralan diploid örnek Tulipa sylvestris subsp. australis"ten türemifl, polimorfik temsilcidir. Avrupa'da da triploid ve tetraploid bireyleri ile kültürden do aya kaçarak yay lm fl, yaflama ve uyum tolerans oldukça yüksek bir bitkidir. Alal (Tulipa systola Stapf) Avusturyal botanikçi Otto Stapf taraf ndan, 1885 y l nda tan mlanm flt r. Bitki, özellikle Ortado u bölgesinde yay l fl göstermektedir. Türün ülkemizdeki yay l fl, botanikçi Mehmet F rat taraf ndan belirlenmifl ve 2012 y l nda, Hakkâri'nin Çukurca lçesi'nden yeni kay t olarak, Ba bahçe dergisinin 41'inci say s nda rapor edilmifltir. Bitkinin, ulusal ölçekte IUCN tehlike kategorisini belirlemek için, alanda daha ayr nt l çal flmalara ihtiyaç vard r. K v rc k lâle (Tulipa undulatifolia Boiss.) sviçreli botanikçi Pierre Edmund Boissier taraf ndan, 1842 y l nda zmir'den toplanm fl ve 1844 y l nda, yeni tür olarak yay nlanm flt r. Türkçe ad n, yapraklar n n çok k vr ml olmas ndan al r. Genellikle tuz oran yüksek kültür alanlar n yaflam ortam seçen bitkinin; Balkanlar'da yay l fl vard r. Ülkemizde Tekirda, Çanakkale ve zmir'de denize yak n yerler ile Tuz Gölü çevresinde serpintili yay l fl gösterir. Di er lâle türlerinden, yapraks z gövdesinin tüylü oluflu ile ayr l r. smail Eker Yrd. Doç. Dr., Abant zzet Baysal Üniv. Foto raflar: smail Eker * IUCN: Uluslararas Do a Koruma Birli i Kaynaklar Eker Tulipa L." Türkiye Bitkileri Listesi (Damarl Bitkiler). stanbul: Eker., Babaç M.T., Koyuncu M Revision of the genus Tulipa L. (Liliaceae) in Turkey". Phytotaxa 157(1): ba bahçe 53 (may s-haziran) 2014