SERMAYE PİYASASI HUKUKU

Transkript

1 T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 2940 AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 1896 SERMAYE PİYASASI HUKUKU Yazarlar Yrd.Doç.Dr. Kürşat GÖKTÜRK (Ünite 1, 2) Doç.Dr. Mehmet ÖZDAMAR (Ünite 3, 4) Doç.Dr. Hayrettin ÇAĞLAR (Ünite 5, 6) Yrd.Doç.Dr. Mehmet Çelebi CAN (Ünite 7, 8) Editörler Doç.Dr. Mehmet ÖZDAMAR Doç.Dr. Hayrettin ÇAĞLAR ANADOLU ÜNİVERSİTESİ i

2 Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir. Uzaktan Öğretim tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır. İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz. Copyright 2013 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN ÖĞRETİM TASARIM BİRİMİ Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Genel Koordinatör Yardımcısı Doç.Dr. Hasan Çalışkan Öğretim Tasarımcıları Yrd.Doç.Dr. Seçil Banar Öğr.Gör.Dr. Mediha Tezcan Grafik Tasarım Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız Öğr.Gör. Nilgün Salur Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız Dizgi Açıköğretim Fakültesi Dizgi Ekibi Sermaye Piyasası Hukuku ISBN Baskı Bu kitap ANADOLU ÜNİVERSİTESİ Web-Ofset Tesislerinde adet basılmıştır. ESKİŞEHİR, Ocak 2013 ii

3 İçindekiler Önsöz... iv 1. Sermaye Piyasası Hukuku ve Sermaye Piyasasının İşleyişi 2 2. Sermaye Piyasası Araçları Aracı Kurumlar Sermaye Piyasasında Faaliyette Bulunan Diğer Aracılar Halka Açık Anonim Ortaklıklar, Kuruluşu ve Organları Halka Açık Anonim Ortaklıkların İşleyişi ve Sona Ermesi Yatırımcının Korunmasına İlişkin Esaslar Tedbirler, İdari ve Cezai Yaptırımlar 144 Kaynakça iii

4 Önsöz Sermaye piyasası hukuku, sermaye piyasasında işlem gören menkul kıymetleri, bunları çıkararak halka arz eden ihraççıları ve alım satım işlemlerine aracılık eden aracı kurumları kapsayan hukuk dalıdır. Bu kapsamda; sermeye piyasasının işleyişi, sermaye piyasası araçları, aracı kurumlar ve diğer aracılar, Halka Açık Anonim Ortaklıklar ile yatırımcının korunması konuları genel hatları ile ele alınmıştır. Sekiz üniteden oluşan bu çalışma Anadolu Üniversitesi Açık Öğretim Fakültesi Menkul Kıymetler ve Sermaye Piyasaları Önlisans Programı için hazırlanmıştır. Programın özelliği dikkate alınarak konulara ana hatları ile değinilmiş ve karışık ve uzun yasal düzenlemeler sadeleştirilerek çalışmaya yansıtılmıştır. Bu çerçevede ilk ünitede sermaye piyasası ve işleyişi ele alınmıştır. İkinci ünitede sermaye piyasası araçları kısaca açıklanmıştır. Üç ve dördüncü ünitelerde sermaye piyasasında aracılık faaliyetini yürüten aracılar incelenmiştir. Beş ve altıncı ünitelerde ise Sermaye piyasasında işlem gören menkul kıymetlerin birçoğunu çıkaran şirket türü olarak Halka Açık Anonim Ortaklıklar ve işleyişi ele alınmıştır. Nihayet yedi ve sekizinci bölümlerde yatırımcının korunması amacıyla getirilen düzenlemeler, tedbirler ve ceza yaptırımları incelenmiştir. Her bir ünitenin başında kısaca ünitenin amacı ve içeriğine yer verilerek kısa bir girişten sonra hemen konuya girilmiştir. Ünite sonlarında ise bir özet ile örnek sorular konularak öğrencilerin öğrendikleri konularda bilgilerini ölçme imkânı sunulmuştur. Çalışmanın ortaya çıkmasında emeği geçen yazarlarımıza ve çalışmanın dizgi ve basımını üstlenen Anadolu Üniversitesi çalışanlarına teşekkür ediyor siz öğrencilerimize faydalı olmasını diliyoruz. Editörler Doç.Dr. Mehmet ÖZDAMAR Doç.Dr. Hayrettin ÇAĞLAR iv

5

6 1 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Sermaye piyasası ve Sermaye Piyasası Hukukunu tanımlayabilecek, Sermaye piyasasının pozitif dayanaklarını açıklayabilecek, Sermaye piyasasının taraflarını saptayabilecek, Sermaye piyasasının işleyişini anlatabilecek bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz. Anahtar Kavramlar Sermaye Piyasası Sermaye Piyasası Hukuku Sermaye Piyasasının İşleyişi Sermaye Piyasası Mevzuatı Sermaye Piyasası Kanunu Sermaye Piyasası Kavramları İçindekiler Giriş Sermaye Piyasası Sermaye Piyasasının Unsurları Sermaye Piyasası Hukuku Sermaye Piyasasının İşleyişi Sermaye Piyasası Hukukunda Önem Taşıyan Kavramlar 2

7 Sermaye Piyasası Hukuku ve Sermaye Piyasasının İşleyişi GİRİŞ Ülke ekonomilerinin gelişimi bakımından, tasarrufların ekonomiye yatırım olarak aktarılması büyük öneme sahiptir. Ekonomik düzende sağlanan tasarrufların, yastık altı olarak isimlendirilen atıl pozisyonda kalması, ne tasarruf sahibinin, ne de sermaye ihtiyacı bulunan kimselerin menfaatinedir. Bu nedenle atıl konumdaki fonların, sermaye ihtiyacı bulunanlara aktarımı için bir mekanizmaya ihtiyaç duyulur. Sermaye piyasaları, atıl konumda bulunan fonların sermaye ihtiyacı bulunan kesime aktarılması sürecini gerçekleştirerek, ekonomik kalkınmada önemli bir fonksiyon icra etmektedir. Sermaye piyasası, diğer piyasa türlerinde olduğu gibi alıcı ve satıcıları bir araya getiren teşkilatlanmış bir pazardır. Piyasada yapılan işlemlerin konusunu, menkul kıymet adını taşıyan kıymetli evrak oluşturur. Alıcılar ve satıcılar bu mekânda serbest piyasa şartlarına göre anlaşarak menkul kıymet alım ve satım işlemlerini gerçekleştirirler. Tarafların birbirlerini bulmaları, fiyat üzerinde anlaşmaları, aralarında sözleşme yapmak ya da yapmamak yönündeki kararları hukuk düzeninin müdahalesini gerektirmez. Başka deyişle sermaye piyasası serbest piyasa ekonomisinde kendiliğinden oluşup gelişmektedir. Bu nedenle sermaye piyasalarının oluşumu için hukuki bir müdahalenin bulunması gerekli değildir. Ancak sermaye piyasasının kendisinden beklenilen fonksiyonu icra edebilmesi için, hukuk düzeninin müdahalesi kaçınılmazdır. Sermaye piyasasının ekonomideki atıl fonları, sermaye ihtiyacında bulunanlara aktarma fonksiyonunu gerçekleştirebilmesi için, özellikle alıcıların piyasaya güven duyması gereklidir. Tasarruf sahibinin birikimini, yeterli güvenin mevcut olmadığı bir piyasaya aktarması beklenemez. İşte hukuk düzeninin müdahalesi özellikle bu güven duygusunun tesisi bakımından önem taşır. Nitekim Sermaye Piyasası Kanunu nun (SerPK) birinci maddesinde bu hususu vurgulamak için, halkın tasarruflarını menkul kıymetlere yatırarak iktisadi kalkınmaya etkin şekilde katılmasını sağlamak amacıyla bu piyasalara hukuki müdahalede bulunulduğu ve yatırımcının piyasaya güven duyması, piyasanın açıklık içinde ve kararlı biçimde çalışması için yasa hükümlerinin sevk edildiği hükmüne yer verilmiştir. Sermaye piyasası hukukunun temel dayanağı olan Sermaye Piyasası Kanunu, belirtilen bu temel amaç kapsamında hükümlere yer vermekte olup, çalışmamızın çerçevesini oluşturmaktadır. SERMAYE PİYASASI Genel Olarak En geniş anlamıyla ekonomik değer taşıyan varlıkların arz ve talebinin karşılandığı yere piyasa denir. Piyasalar konusunu oluşturan değerleri arz ve talep edenleri bir araya getirmekle, bir yandan ticari ilişkileri kolaylaştırırken diğer yandan da konusunu oluşturan varlığın gerçek değerinin belirlenmesini sağlarlar. Esasen iktisat bilimini ilgilendiren piyasa kavramının incelenmesinde kolaylık sağlaması amacıyla piyasalar sınıflandırılmaktadır. Bu sınıflandırmada kullanılan ölçüt konusunda herhangi bir sınırlama yapmak mümkün olmadığından sayısız sınıflama ölçütü kullanılabilir. Ancak bu sınıflama ölçütlerinden en çok kabul edileni, piyasanın konusunu oluşturan malvarlığı değerine göre yapılanıdır. Buna göre 3

8 piyasalar konusunu ne oluşturmaktaysa ona göre isimlendirilmektedir. Konusunu oluşturan şeye göre piyasalar mal, hizmet ve mali piyasalar olmak üzere üç başlık altında toplanabilir. Piyasaların konularına göre yaptığımız sınıflamada yer alan mali piyasalar, bünyesinde birden fazla alt piyasayı barındıran, fon arz ve talebinin karşılaştığı piyasalar için kullanılan bir üst kavramdır. Mali piyasalar, uluslararası olanlar bir tarafa bırakılacak olursa, ülkedeki yatırımların finansmanı ve nakit ihtiyaçlarının karşılandığı piyasalardır. Gerek kamu sektörü gerekse özel sektörün nakit gereksinimlerini uzun veya kısa dönemde karşılama hedefi taşırlar. Mali piyasalar; piyasada fon arz ve talep edenler ve aracılığı sağlayan birimleri itibariyle hem istihdam ettiği personel sayısı hem de tasarrufların yönlendirilmesinde oynadığı rol bakımından ekonomide oldukça geniş bir alana hitap etmekte olup, deyim yerindeyse ülke ekonomisinin lokomotifidir. Öğretide genellikle kabul edildiği üzere mali piyasalar, para ve sermaye piyasaları olmak üzere iki piyasayı kapsamaktadır. Mali piyasaların ilk alt başlığını oluşturan para piyasaları, genellikle ekonomideki kısa dönem finansman ihtiyacını karşılayan piyasalardır. Kısa dönemin mahiyeti hakkında hukuken bağlayıcı bir süre öngörülmemekle birlikte, bu sürenin bir yıl olduğu genellikle kabul edilmektedir. Burada kısa dönem, işletmelerin döner malvarlıklarının finansmanında kullanılma gibi bir kritere de bağlanmaktadır. Para piyasalarının taraf unsurunu oluşturan fon arz ve talep edenlerin yanı sıra işlemleri kolaylaştırmak amacıyla bu piyasalarda aracılar da faaliyette bulunmaktadır. Bu aracılardan en önemlisi bankalardır. Hatta para piyasasının örgütlenmiş halinin bankalar olduğu yönünde dahi tanımlamalar yapılmaktadır. Ancak örgütlenmiş olsa da bankalar piyasanın bizatihi kendisi değil, sadece aracısıdır. Mali piyasaların ikinci alt bölümünü oluşturan sermaye piyasaları, klasik bir tanımlama ile genellikle ekonominin orta ve uzun dönem finansman ihtiyacının karşılandığı piyasalardır. Sermaye piyasalarının uzun dönem finansman ihtiyacını karşılama fonksiyonu gerek özel sektör gerek kamu sektörü için söz konusudur. Kamu sektöründe vergi ve diğer mutad devlet gelirleriyle karşılanması mümkün olmayan büyük yatırım projeleri ve savaşlar bu piyasalara başvurma ihtiyacı doğururken, özel sektörde işletme sermayesinin finanse edemeyeceği karlı yatırım alanlarının ortaya çıkması, işletmeleri sermaye piyasasına yönlendirmiştir. Her iki sektörün de bu piyasadan fon talebi, temelde istisnai veya zaruri nitelikteki bu ihtiyaçlara dayanır. Sermaye piyasalarının ortaya çıkma nedeni bu olmakla birlikte piyasalar zamanla kullanılan araçlarıyla çok farklı ihtiyaçları karşılayan alternatif bir alan olmuştur. Ekonomideki bu tür finansman ihtiyaçları, hacminin büyüklüğü, yatırımlardan beklenen verimin elde edilememe olasılığının bulunması ve uzun bir vadeyi kapsaması sebeplerinden ötürü daha fazla risk içermektedir. Artan risk, para piyasalarının en önemli kurumu olan bankaların bu piyasalara yatırım yapmasını güçleştirmekte veya daha katı şartlara bağlamaktadır. Böyle bir riskin bankaları ve dolayısıyla para piyasalarını zayıflatması ihtimali alternatif finansman yöntemlerinin bulunmasını gerektirmiştir. İşte sermaye piyasaları böyle bir ihtiyacın ürünüdür. İşleyiş yöntemleri itibariyle para ve sermaye piyasaları oldukça farklı modellere dayanır. Bu farklılık para ve sermaye piyasalarında aracı kavramına verilen anlamdan kaynaklanmaktadır. Aracı, bu piyasaların ilkinde iktisadi bir anlam taşırken, ikincisinde hukuki bir içeriğe sahiptir. Para piyasası aracıları, piyasaya arz olunan tasarrufları kendi bünyelerinde toplamakta ve yatırım politikalarına göre kendi ad ve hesaplarına yönlendirmektedir. Oysa sermaye piyasası aracıları, fon talep edenlerin işlemlerini kolaylaştırmak amacıyla, fon arz edenlerin adına ve/veya hesabına fon akımını sağlayacak araçları sunmaktadır. Fon arz eden konumunda bulunan tasarruf sahibi ise kendi değerlendirme ölçüleri ve tercihleri doğrultusunda yatırım yapmaktadır. Sermaye Piyasası Türleri Sermaye piyasaları, fon arz ve talebinde bulunanların, bu işlemlerini gerçekleştirme zamanına göre ikili bir sınıflandırmaya tabi tutulmaktadır: Birinci el piyasası ve ikinci el piyasası. Birinci el piyasası, yeni (ilk kez) çıkarılan sermaye piyasası araçlarının işlem gördüğü piyasayı ifade etmektedir. Bu piyasada fon talep edenler tarafından ihraç edilen hisse senedi, tahvil gibi sermaye piyasası araçları tasarruflarını sermaye piyasasında değerlendirmek isteyenlerle ilk kez buluşmaktadır. 4

9 Bunun sonucu olarak, birinci el piyasası işlemleri sonrasında, tasarruf sahibinde bulunan sermaye, fon talep eden ihraççıya geçmektedir. Birinci el piyasasında sermaye piyasası araçları halka arz edilerek ya da halka arz edilmeksizin satılmaktadır. Halka arz, en genel anlamıyla satış çağrısının belirsiz sayıda kimselerden oluşan halk kitlesine yapılmış olmasını ifade eder. Ancak birinci el piyasası işleminde belirleyici olan, satışın halka arz yoluyla yapılıp yapılmaması değil, sermaye piyasası araçlarının piyasada ilk kez işlem görmesidir. Halka arz yoluyla satış gerçekleştiriliyorsa, sermaye piyasası araçlarının satışı suretiyle fon talep eden ihraççının, mevzuatta öngörülen yükümlülükleri yerine getirmesi zorunluluğu bulunmaktadır (SerPK m. 6 vd.). Birinci el piyasası işlemlerine konu olan sermaye piyasası araçlarının satışında aracı kuruluşlardan yararlanılması mümkündür (SerPK m. 7/I). Satımda aracı kuruluşlardan yararlanılmış olması, yapılan işlemin birinci el piyasası işlemi olma özelliğini bertaraf etmemektedir. İkinci el piyasası, birinci el piyasasında satışı yapılmış olan sermaye piyasası araçlarının işlem gördüğü piyasadır. Bu piyasada, birinci el piyasada ihraççının çıkarmış olduğu sermaye piyasası araçlarını satın almış olan tasarruf sahipleri, bu araçları başkaca kişi veya kurumlara satmaktadır. Dolayısıyla ikinci el piyasalarda gerçekleşen işlemler dolayısıyla, ihraççının hesabına sermaye girişi söz konusu olmamaktadır. İkinci el piyasaların, fon ihtiyacı bulunanlara sermaye aktarımı fonksiyonu bulunmamakla birlikte, bu piyasaya tasarruf sahiplerinin güveni, piyasa istikrarı bakımından önem taşır. Söz konusu güvenin tesisi bakımından ikincil piyasa işlemleri açısından ihraççıya yönelik bazı mükellefiyetlere mevzuatta yer verilmiştir (SerPK m. 11 vd.). Mesela ortaklıkların, ihraç ettikleri menkul kıymetlerin ikinci el piyasasının oluşması durumunda, Sermaye Piyasası Kurulu çeşitli göstergeleri dikkate alarak menkul kıymetlerin borsada işlem görmesi zorunluluğu getirebilir, mali tabloların bağımsız denetim kuruluşları vasıtasıyla incelenmesi ve rapora bağlanması, bu tablo ve raporlarla sermaye piyasası araçlarının değerini etkileyecek önemli gelişmelerin kamuya duyurulması zorunluluğu getirebilir. Şirketlerin mali tablolarının bağımsız denetim kuruluşları vasıtasıyla incelenmesi ve rapora bağlanması, bu tablo ve raporlarla sermaye piyasası araçlarının değerini etkileyecek önemli gelişmelerin kamuya duyurulması gereklidir. İkinci el piyasaları, örgütlenmiş olup olmamalarına göre, borsalar ve tezgâh üstü piyasalar (borsa dışı piyasalar) olmak üzere ikili bir sınıflandırmaya tabi tutulabilir. Borsalar, sermaye piyasası araçlarının alım-satımına yönelik taleplerin organize olmuş merkezi bir ortamda işlem görmesini sağlayan piyasalardır. Piyasanın bu şekilde organize olması, yatırımcıların güven içinde ve alım veya satımın istikrarı konusunda endişe yaşamaksızın işlem yapmalarını sağlar. Sermaye piyasası araçlarının işlem gördüğü bu piyasa türüne İstanbul Menkul Kıymetler Borsası örnek gösterilebilir. Hangi sermaye piyasası araçlarının borsa kotuna alınacağı konusunda, mevzuatın öngördüğü zorunlu durumlar dışında, borsanın yetkili birimi karar verir. Borsada tasarruf sahiplerinin doğrudan alım-satım işlemleri yapması mümkün olmayıp, aracı kuruluşlar (bankalar ve aracı kurumlar) vasıtasıyla alım-satım talepleri borsaya iletilmektedir. Tezgahüstü piyasalar adını taşıyan borsa dışı teşkilatlanmamış piyasada ise, borsada işlem görenlerin haricindeki sermaye piyasası araçlarının alım satım işlemleri gerçekleştirilir. Bu piyasa borsalar gibi organize değildir ve işlemlerin bir merkezde yapıldığı mekânı bulunmamaktadır. Piyasada aracılar sermaye piyasası araçları için farklı fiyatlar verdiklerinden, en cazip fiyatın bulunması için çok sayıda aracıdan fiyat alınması gerekmektedir. Ancak bu piyasalar, borsaya kote edilmeyen küçük şirketlerin gelişimi ve sermaye piyasası araçlarının pazarlanabilmesi için önemli bir işlev görmektedir. SERMAYE PİYASASININ UNSURLARI Sermaye piyasaları dört temel unsur üzerine inşa edilmiştir. Bu unsurlar; piyasadan fon talep edenler, fon arz edenler, sermaye piyasası araçları ve aracılardan oluşur. Bu unsurlara piyasayı kontrol eden ve denetleyen gözetim otoritesini ve diğer yardımcı kuruluşları eklemek mümkündür. 5

10 Temel Unsurlar Fon Talep Edenler Sermaye piyasasında fon talep edenlerden maksat, gereksinim duydukları sermaye ihtiyacını bu piyasadan karşılamak isteyenlerdir. Mesela yeni yatırımlar yapmak isteyen, fakat bunun için yeterli sermayesi olmayan bir anonim şirket, yatırımlarını finanse etmek için sermaye piyasasından fon talep edebilir. Sermaye piyasalarından talep olunan fonların gerçek anlamda yatırımlara yönlendirilmemesinin, bu fonların geri dönüşündeki riski artıran etkisi sebebiyle sermaye piyasasından fon talep etme yetkisi, her kişi ya da kuruma tanınmış değildir. Sermaye piyasasından fon talep edebilmek, sermaye piyasası araçları ihracı olgusuna bağlandığı için, ancak sermaye piyasası araçları ihraç edebilenler bu piyasadan fon talep edebilir. Buna göre sermaye piyasasından fon talep edebilecek kişi ya da kurumlar aşağıdaki şekilde sıralanabilir (SerPK m. 3, 4). Anonim ortaklıklar: Anonim ortaklıklar, Türk Ticaret Kanununda düzenlenen, tüzel kişiliğe sahip, sermayesi paylara bölünmüş ve hisse senedi çıkarma imkânı bulunan ticaret şirketidir. Anonim ortaklıklar sadece hisse senedi değil, tahvil, katılma intifa senedi, kâr ve zarar ortaklığı belgesi, ortaklık varantı gibi çok çeşitli sermaye piyasası araçları ihraç edebilirler. Faaliyet konusu itibariyle daha farklı sermaye piyasası araçları çıkarma imkânı bulunan bankalar, aracı kurumlar, varlık kiralama şirketi gibi şirketler anonim ortaklık şeklinde kurulabilmektedir. Kamu iktisadi teşebbüsleri (KİT ler): İktisadi devlet teşekkülü ve kamu iktisadi kuruluşlarından oluşan KİT ler, özel sektör yatırımlarının yetersizliği sebebiyle iktisadi faaliyette bulunmak üzere kamu sermayesi ile kurulmuş, bazı hallerde tekel niteliğindeki faaliyetleri yürüten kamu kuruluşlarıdır. DHMİ, TPAO, BOTAŞ gibi kuruluşlar bunlara örnek gösterilebilir. KİT lerin de sermaye piyasasından ihraçta bulunmak suretiyle sermaye temin etmesi mümkündür. Mahalli idareler: Anayasanın 127. maddesi uyarınca mahalli idareler il, belediye veya köy halkının mahalli müşterek ihtiyaçlarını karşılamak üzere, kuruluş esasları kanunla belirtilen ve karar organları, yine kanunda gösterilen, seçmenler tarafından seçilerek oluşturulan kamu tüzel kişileridir. Bu sayılanlardan özellikle belediyeler sermaye piyasası aracı ihracı yoluna gitmektedir. Belediyeler sunmak zorunda oldukları kamu hizmetlerini, vergi ve diğer mali yükümlülüklerle karşılayamadığından zaman zaman tahvil ihraç etmek suretiyle piyasaya borçlanabilmektedir. Bu senetlerin satışından elde edilen gelirle ihtiyaç duyulan kamu hizmetleri yerine getirilmekte ve piyasaya yapılan borçlanma vadesine göre ifa edilmektedir. Mahalli idarelerle ilgili özel mevzuatları uyarınca faaliyet gösteren kuruluş, idare ve işletmeler: Sermaye piyasasından fon talep edebilecek olan bu grup, özel bir mevzuata tabi olup, yukarıda belirtilen mahalli idarelerle ilgili faaliyette bulunan kuruluş, idare ve işletmelerdir. Mahalli idarelerin ihtiyaç duyduğu bazı hizmetleri, uzman bir kuruluş olarak özel mevzuatları çerçevesinde yürütmektedirler. Bu tür kuruluşlara örnek olarak İstanbul Su ve Kanalizasyon İdaresi (İSKİ) gösterilebilir. Anılan idare İstanbul Büyük Şehir Belediyesi nin su ve kanalizasyon hizmetlerini yürütmek ve bu amaçla gereken her türlü tesisi kurmak, kurulu olanları devralmak ve bir elden işletmek amacıyla kurulmuştur. Bahsi geçen amaçların gerçekleştirilmesi bakımından Sermaye Piyasası Kanunu, İSKİ gibi kuruluşların finansman ihtiyacını karşılayabilmek bakımından sermaye piyasasından ihraç edeceği senetler vasıtasıyla fon temin etmesine olanak sağlamıştır. Genel ve katma bütçeli idareler: SerPK nın 4. maddesi uyarınca genel ve katma bütçeli idarelerin de sermaye piyasası araçları ihraç etmesi mümkündür. Ancak bunların sermaye piyasası araçlarını Sermaye Piyasası Kuruluna kaydettirmesi zorunlu olmayıp, ihraçlar hakkında bilgi vermeleri yeterlidir. Bu tür idarelerin hangileri olduğu, ilgili mevzuat dikkate alınarak belirlenecektir. T.C. Merkez Bankası: Merkez Bankası da genel ve katma bütçeli idarelerde olduğu gibi, sermaye piyasası araçlarını Sermaye Piyasası Kuruluna kaydettirme zorunluluğu bulunmaksızın, sadece kurula bilgi vermek suretiyle sermaye piyasası aracı ihraç ederek piyasadan fon talep edebilecek kamu kurumları arasındadır (SerPK m. 4). 6

11 Aralarında gerçek kişilerin de bulunduğu pek çok kişi ya da kurumun bu piyasadan fon talep etme yetkisi bulunmamaktadır. Sermaye piyasalarının geliştiği ülkelerde bu imkân gerçek kişilere de tanınmaktadır. Fon Arz Edenler (Yatırımcılar) Sermaye piyasasının bir diğer unsuru, piyasaya fon arz edenlerdir. Fon arz edenler, tasarruflarını sermaye piyasasına aktaran kişi ve kuruluşları ifade etmektedir. Sermaye piyasasından fon talep etme konusunda getirilen sınırlamalar fon arzı bakımından söz konusu değildir. Ancak kural bu olmakla birlikte özel kanunlarla öngörülen birtakım sınırlamalar da vardır. Bu istisnai haller bir tarafa bırakılacak olursa tasarrufu bulunan her kişi ya da kurumun bu tasarrufunu sermaye piyasasında değerlendirme serbestîsi bulunmaktadır. Piyasaya fon aktarımında bulunan bu kişiler, bireysel yatırımcılar olabileceği gibi, yatırım fonları ve ortaklıkları gibi kurumsal nitelikte de olabilir. Araçlar Sermaye piyasasında fon arz ve talebi doğrudan değil, birtakım araçlar kullanmak suretiyle mümkün olmaktadır. Yani fon ihtiyacı bulunanlar, tasarruf sahiplerinin birikimlerini doğrudan kendilerine aktaramamakta, tasarrufların aktarımında sermaye piyasası aracı denilen kıymetli evrak kullanılmaktadır. Fon ihtiyacı bulunanlar bu kıymetli evrakı çıkartmakta, tasarruf sahipleri de bunları satın almak suretiyle sahip oldukları tasarrufları finansman ihtiyacı olanlara aktarmaktadır. Mevzuatımızda bu araçlar menkul kıymet ve diğer sermaye piyasası araçlarıdır (SerPK. m. 3). Bu araçların özelliği sermaye piyasasına aktarılan fonların sağladığı hakları evrak üzerinde somutlaştırmalarıdır. Araçlar sayesinde piyasada tedavül hızı artmakta ve piyasanın işlerliği sağlanmaktadır. Sermaye piyasası araçlarının kayden izlenebilmesi bu kolaylığı daha da artırmaktadır. Aracılar Sermaye piyasasında finansman ihtiyacı bulunanlarla tasarruf sahipleri arasındaki fon akışı büyük ölçüde aracılar kullanılmak suretiyle gerçekleştirilmektedir. Gerek birincil piyasalarda gerekse ikincil piyasalarda aracılar etkin şekilde faaliyet göstermektedir. Sermaye piyasasında aracı olarak faaliyette bulunan işletmeler, aracı kuruluş olarak isimlendirilir. Aracı kuruluşlar da aracı kurumlardan ve bankalardan oluşmaktadır. Fonların taraflar arasında aktarımı bakımından kural olarak aracı kullanılması zorunlu olmamakla birlikte, bunlardan istifade edilmesinin sayısız faydaları vardır. Aracıların bulunmadığı bir piyasada tasarruf sahibinin uygun fiyatı bulabilmek için söz konusu sermaye piyasası aracını satan farklı kişilerden ayrı ayrı fiyat araştırması yapması gerekir. Bu da yatırımcı açısından önemli bir zaman kaybına sebebiyet verir. Aynı durum fon talep eden bakımından da geçerlidir. Sermaye piyasası araçlarına alıcı bulmak için piyasada araştırma yapmak, fon talebinde bulunan taraf için zaman kaybına ve masrafa sebebiyet verecek, bu iş için işletmesi bünyesinde ayrı bir örgüt kurmak zorunda kalacaktır. Dolayısıyla aracıdan yararlanmak, ilgili tarafları bir araya getirmek bakımından önemli bir avantajı ifade etmektedir. Yine bu kuruluşların zaman içerisinde edindikleri tecrübe ve uzmanlık, neticede müşteri menfaatlerinin korunmasına hizmet etmektedir. Sermaye piyasası araçlarının alım satımında gerekli yan hizmetlerin verilmesi, bu araçların satımında alım taahhütlerinin aracılar tarafından yapılabilmesi gibi olanaklar, aracı kuruluşların sağladığı diğer faydalar arasında zikredilebilir. Aracıların sağladığı bu olanakların sayısını artırmak mümkündür. Bu önemli katkıları dolayısıyla sermaye piyasasının temel unsurları arasında aracıların da bahsi gereklidir. Aracı kuruluşların yapabilecekleri aracılık faaliyetleri halka arza aracılık ve ikincil piyasada aracılık olarak ifade edilebilir. Aracı kuruluşlar bu aracılık faaliyetlerinin yanında, başkaca sermaye piyasası faaliyetleri de yapabilmektedirler. Yani yapabilecekleri yegâne sermaye piyasası faaliyeti aracılık faaliyeti olmayıp, aracılık haricinde de sermaye piyasası faaliyetleri yapmaları mümkündür. 7

12 Yardımcı Unsurlar Gözetim Otoritesi (Sermaye Piyasası Kurulu) Sermaye Piyasası Kanunu nun amaçlarının gerçekleştirilmesi, yani atıl konumdaki tasarrufların sermaye piyasası araçları vasıtasıyla ekonomiye aktarılması, halkın bu piyasaya duyduğu güvenle doğru orantılıdır. Piyasaya güvenin korunması ve artması ise Sermaye Piyasası Kanunu nda öngörülen hükümlerin etkin bir şekilde uygulanmasına bağlıdır. Yatırımcıların hak ve menfaatlerinin korunması, kötü uygulamaların engellenmesi, fon ihtiyacı bulunanların bu piyasaya yönlendirilmesine ilişkin olanaklar sağlanması, piyasada kullanılan araçlar ve aracılara ilişkin koruyucu tedbirlere başvurulması gibi hususlar, piyasanın sağlıklı ve kararlı biçimde işleyişi için zorunludur. Kanun un piyasaya duyulan güvene yönelik hükümlerinin işlerliğini sağlamak bakımından, Sermaye Piyasası Kurulu adında bir kamu tüzel kişisi kurulmuştur (SerPK m. 17). Kurulun faaliyetlerini politik bir etkiye maruz kalmaksızın gerçekleştirebilmesi, gerek idari gerekse mali anlamda bağımsız olmasına, başkaca kurum ve mercilerin müdahalelerinden uzak kalmasına bağlıdır. Bu nedenle kurul idari ve mali özerkliğe sahip bir kamu tüzel kişisidir (SerPK m. 17/I). Sermaye Piyasası Kurulu nun görevi, Kanun un kendisine vermiş olduğu görev ve yetkileri icra etmektir (SerPK m. 17/I). Kurulun görev ve yetkileri kapsamlı biçimde Kanun un 22. maddesinde hükme bağlanmıştır. Ancak kurulun tüm görev ve yetkileri bu maddede sayılanlarla sınırlı olmayıp, Kanun un diğer bazı hükümlerinde de kurula bazı yetkilerin verilmiş olduğu tespit edilmektedir. Tüm bu hükümlerin birlikte değerlendirilmesi sonucunda kurulun üç temel görevinin bulunduğu sonucuna varılabilecektir. Bu kapsamda kurulun sermaye piyasası ile ilgili görev ve yetkileri gözetim, düzenleme yapma ve yaptırım uygulama başlıkları altında toplanmaktadır. Gözetim otoritesi olarak kurul, piyasanın etkin şekilde işleyişi bakımından gerekli denetimleri yapma yetkisine sahiptir. Bu yetki bazen ilgili bazı kuruluşların sermaye piyasası faaliyetine başlamadan önce onlara izin vermek şeklinde, bazen de sermaye piyasasının işleyişi esnasında gerek piyasayla gerekse piyasanın unsurları hakkında lüzumlu kontrolleri yapmak şeklinde karşımıza çıkabilmektedir. Sahip olduğu yetkiyi kapsamlı olarak yerine getirebilmesi bakımından, ilgililerin doğrudan ya da kurulun talebi üzerine bilgi ve belgeleri kurula sunmalarına yönelik tedbirlere Kanun da yer verilmiştir. Düzenleme yapma yetkisi kapsamında kurul, Kanun un uygulanması bakımından kendisine verilen yetki çerçevesinde yönetmelik veya tebliğ adını taşıyan genel düzenleyici işlemler yapabilmektedir (SerPK m. 22/II). Sermaye Piyasası Kanunu, piyasa ve piyasanın işleyişiyle ilgili olarak çoğu zaman çerçeve niteliğinde hükümlere yer vermekte ve ayrıntılı düzenlemeler konusunda kurulu yetkilendirmektedir. Kurul da Kanun un çizdiği çerçeveye uygun olarak gerekli ayrıntılı düzenlemeleri tebliğler ya da yönetmelikler çıkartmak suretiyle düzenlemektedir. Yaptırım uygulama yetkisi kapsamında kurul, gözetim yetkisi çerçevesinde yaptığı denetimler neticesinde ilgili düzenlemelere aykırı uygulamaları tespit ettiğinde Kanun da öngörülen yaptırımları uygulamaktadır. Bu yaptırımlar genellikle idari para cezası şeklinde gerçekleşir (SerPK m. 47/A). Kurul mahkemelerin yetkisine giren hapis cezası veya adli para cezası uygulama yetkisine sahip değildir. İdari para cezası haricinde de kurulun yaptırım uygulama yetkisi bulunmaktadır. Mesela ilgili düzenlemelere aykırılık sebebiyle ilgili kuruluşların faaliyette bulunmalarına izin vermekten kaçınabilme ya da bunların faaliyetlerini durdurmaya yetkilidir. Bazı hallerde de kurul doğrudan yaptırım uygulama yetkisine sahip olmamakla birlikte, başkaca bir merciin, özellikle de mahkemelerin yaptırım uygulaması için gerekli süreci başlatabilme olanağına sahiptir (SerPK m. 46). Sermaye Piyasası Kurulu yaptığı denetimler neticesinde hapis ve adli para cezası ile cezalandırılması gereken bir eylem tespit ettiğinde, kendisi bu cezaları verebilir mi? 8

13 Diğer Yardımcı Birimler Borsalar Borsalar, konusunu oluşturan mallara göre değişik türleri bulunan alıcı ve satıcıların bir araya geldiği mekânlardır. Sermaye piyasası açısından önem taşıyan borsalar, sermaye piyasası araçlarının işlem gördüğü borsalardır. Bir anlamda sermaye piyasasının organize olmuş hali, borsadır. Bunlar kamu kurumu olabileceği gibi, özel hukuk kişileri de olabilir. Ülkemizde sermaye piyasası araçlarının işlem gördüğü en önemli borsa, İstanbul Menkul Kıymetler Borsası dır (İMKB). İMKB sermaye piyasası araçlarının güven ve istikrar içinde, serbest rekabet şartları altında kolayca alınıp satılabilmesini sağlamak ve oluşan fiyatları tespit ve ilan etmekle yetkili olarak kurulan kamu tüzel kişiliğine sahip bir borsadır. Borsanın denetim ve gözetimi açısından, denetim otoritesi olarak Sermaye Piyasası Kurulu yetkilidir. İMKB haricinde sermaye piyasası araçlarının işlem gördüğü borsa dışı teşkilatlanmış piyasaların kurulması da mümkündür. Bu tür piyasaların kuruluş ve işleyişi özel bir yönetmelikle düzenlenmiştir. Hali hazırda İMKB yanında Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası, İstanbul Altın Borsası gibi borsalar ülkemizde faaliyet göstermektedir. Merkezi Kayıt Kuruluşu (MKK) Belgeye dayalı sermaye piyasası aracı sayısındaki artış nedeniyle, tarihi gelişim süreci içerisinde bu belgelerin saklanması külfetini bertaraf etmek için kaydi sistem adı verilen bir sisteme geçilmiştir. Sistemin özelliği, belge yerine dijital ortamda kayıtların tutulması suretiyle sermaye piyasası araçları üzerindeki hakların aktarımına ve muhafazasına olanak sağlamaktır. Ülkemizde SerPK 10/A maddesi ile sermaye piyasası araçları ve bunlara ilişkin hakların özel hukuk tüzel kişisi olan bir Merkezi Kayıt Kuruluşu (MKK) tarafından kayden izleneceği hükme bağlanmıştır. Anonim şirket şeklinde kurulan MKK ya kimlerin ortak olabileceği mevzuatta düzenlenmiştir. Mevcut ortak yapısı itibariyle kamu payı ağırlıklı bir şirkettir. MKK, kayda alınan sermaye piyasası araçlarına ilişkin kayıtları bilgisayar ortamında ihraççılar, aracı kuruluşlar ve hak sahipleri itibariyle tutmaktadır. Türkiye Sermaye Piyasası Aracı Kuruluşlar Birliği (TSPAKB) Sermaye piyasasında aracılık faaliyetinde bulunmaya yetkilendirilmiş tüm kuruluşlar, kamu tüzel kişisi olan TSPAKB ye üyelik için başvurmak zorundadır. Yasada öngörülen süre içerisinde bu başvuruyu yapmayan kuruluşların aracılık faaliyetleri kurulca durdurulur. TSPAKB asli faaliyeti, üyelerinin menfaatlerini korumak olan kamu kurumu niteliğinde meslek teşekkülüdür. Birliğin amaçları ve görevleri SerPK 40/B maddesinde düzenlenmiştir. Anılan maddeye göre birlik; Sermaye piyasasının ve aracılık faaliyetlerinin gelişmesini sağlamak üzere araştırma yapmak, Birlik üyelerinin dayanışma ve sermaye piyasasının gerektirdiği özen ve disiplin içerisinde çalışmalarına yönelik meslek kurallarını oluşturmak, Haksız rekabeti önlemek amacıyla gerekli tedbirleri almak, Kendisine mevzuatla bırakılan veya kurulca belirlenen konularda düzenlemeler yapmak, yürütmek, denetlemek, Birlik statüsünde öngörülen disiplin cezalarını vermek amacıyla ilgili hususlarda üye kuruluşları temsilen ilgili kuruluşlarla işbirliği yapmak, Mesleki gelişmeleri, idari ve yasal düzenlemeleri izleyerek, bu konuda üyeleri aydınlatmak konularında görevli ve yetkilidir. 9

14 Derecelendirme Kuruluşları Sermaye piyasasının etkin işleyişi bakımından hukukumuzda düzenleme altına alınmış bir diğer birim, derecelendirme kuruluşlarıdır. Bu kuruluşlar, işletmeler ve sermaye piyasası araçlarını, mevzuatta öngörülen belirli kriterler açısından değerlendirerek derecelendirme notu vermektedir. Derecelendirme kuruluşlarının faaliyetleri ile ilgili esaslar kurulun konuyla ilgili tebliğinde düzenlenmiştir. Anonim şirket şeklinde kurulması zorunlu olan derecelendirme kuruluşlarının faaliyette bulunabilmesi için Sermaye Piyasası Kurulu ndan izin alması gerekmektedir. Uluslararası derecelendirme kuruluşlarının da Türkiye de faaliyette bulunabilmesi için kurul tarafından bunun kabul edilmiş olması gerekir. Derecelendirme yaptırılması kural olarak ihtiyaridir. Yani işletmelerin derecelendirme yaptırması yönünde bir zorunluluk yoktur. Ancak kurul tarafından gerekli görülen durumlarda derecelendirme yaptırılması zorunlu hale gelebilir. Öte yandan derecelendirme kuruluşları, işletmelerin talebi olmadan da derecelendirme yapabilmektedir. Derecelendirme faaliyeti, kredi derecelendirmesi ve kurumsal yönetim ilkelerine uyum derecelendirmesi olarak iki unsur üzerinde gerçekleştirilir. Kredi derecelendirmesi, işletmelerin risk durumları ve ödeme kabiliyetleri veya borçluluğu temsil eden sermaye piyasası araçlarının anapara, faiz ve benzeri yükümlülüklerinin vadelerinde karşılanabilirliğinin derecelendirme kuruluşu tarafından değerlendirilmesine yönelik faaliyettir (Teb. m. 5). Kurumsal yönetim ilkelerine uyum derecelendirmesi, işletmelerin kurulca yayımlanan kurumsal yönetim ilkelerine uyumlarının derecelendirme kuruluşu tarafından değerlendirilmesidir (Teb. m. 6). Kurumsal yönetim ilkeleri, hukuk kuralları gibi, işletmelerin riayet etme mecburiyeti olan kuralları içermez. Başka bir deyişle işletmelerin kurumsal yönetim ilkelerine riayet etmemeleri, işletmeye hukuki yaptırımların uygulanması sonucunu doğurmaz. Bu ilkeler işletmelerin iç ilişkisi ve dış ilişkileri bakımından uyulması tavsiye edilen kurallardan oluşur. İç ilişkide işletme yönetiminde görevlerin makul biçimde dağıtılmasına, en üst yönetim organının amaca uygun yapılandırılmasına ve kâr hedefli stratejik yönetim ile finansal denetim arasında denge sağlanmasını öngörürken; dış ilişkide işletme ve en üst yönetim organının pay sahipleri, sermaye piyasası ve diğer menfaat grupları ile ilişkisine dair kuralları içerir. Sermaye Piyasası Kurulu, kurumsal yönetim ilkelerini özel bir tebliğ ile düzenlemiştir. Bahsi geçen tebliğ, halka açık anonim ortaklıklar için riayet edilmesi tavsiye edilen kuralları ihtiva etmektedir. Kurallara riayet edilmemesi, hukuki yaptırım doğurmamakla birlikte, derecelendirme kuruluşlarının dereceleme notunu belirlemesinde olduğu gibi, işletme üzerinde psikolojik bir etki doğurmaktadır. Derecelendirme kuruluşları tarafından işletmelere verilen notlar, piyasaya fon arz edecek olan yatırımcının yatırım kararlarının belirlenmesinde etkili olmaktadır. Bağımsız Dış Denetim Kuruluşları Sermaye piyasasında yatırımcıların tasarruflarını piyasaya aktarması bakımından, piyasaya duyulan güven birinci derecede öneme sahiptir. Piyasaya güven duyulması ise, gerek ihraççılar gerekse sermaye piyasasında faaliyette bulunan kurumlar üzerinde etkin bir denetim sağlanması suretiyle gerçekleştirilebilecektir. İhraççılar ve sermaye piyasası kurumlarının denetimi bakımından, 6762 sayılı eski Türk Ticaret Kanununun öngörmüş olduğu denetim rejimi, yatırımcının güven duygusunu tatmin edebilecek nitelikte değildir. Çünkü şirket yönetimini seçen çoğunluk tarafından seçilen ve işin uzmanı olması gerekli olmayan anonim şirket denetçisi ya da denetim kurulu, kendisinden beklenilen denetim fonksiyonunu tam anlamıyla yerine getirememektedir. Bu nedenle sermaye piyasası hukukunda hem Sermaye Piyasası Kurulu nun etkin denetim yetkisine hem de bağımsız dış denetim kuruluşlarınca yapılacak denetime yer verilmiştir. Bağımsız dış denetime ilişkin esaslar hem Kanunda hem de konuyla ilgili yönetmelik ve tebliğlerde düzenlenmiştir. Bağımsız dış denetim kuruluşları, denetlemeye tabi olan işletme ile organik bir bağı bulunmayan kuruluşlar olup, denetlenen işletme ile yapılan bir sözleşme çerçevesinde denetim faaliyetlerini icra ederler. Bağımsız dış denetimde ayırt edici unsur olan bağımsızlık unsuru mevzuatta özel olarak 10

15 düzenlenmiştir. Bağımsızlık, denetim faaliyetini icra eden kuruluşun ve denetçilerin bu faaliyeti yerine getirirken, denetlenen de dâhil bir özel ya da kamu kuruluşundan emir veya talimat almaksızın tarafsız biçimde, mesleğin gerektirdiği özen ve titizlik içerisinde hareket etmeyi gerekli kılar. Konunun önemini göz önünde bulunduran Sermaye Piyasası Kurulu, Seri X., No: 22 m.12 de bağımsızlık ilkesini tanımlamıştır. Buna göre bağımsızlık, mesleki faaliyetin dürüst ve tarafsız yürütülmesini sağlayacak bir davranış ve anlayışlar bütünüdür. Denetçilerin çalışmaları sırasında ortaya çıkabilecek çıkar çatışmalarından uzak kalmak, dürüstlük ve tarafsızlıklarını etkileyebilecek hiçbir müdahaleye imkân vermemek, denetim sonucunda ulaştıkları görüşlerini başkalarının doğrudan ya da dolaylı çıkarlarını düşünmeksizin raporlarında açıklamak zorunda bulunmaları bağımsızlığı sağlamaya yönelik tedbirlerdendir. Bağımsızlığı korumak amacıyla gerek yönetmelik gerekse tebliğde birtakım ek tedbirler öngörülmüştür. Sermaye Piyasası Kanunu, ihraççıların ve sermaye piyasası kurumlarının düzenleyecekleri mali tablolardan (bilanço, gelir tablosu vs.) kurulca belirlenenlerin, bilgilerin doğruluk ve gerçeği dürüst biçimde yansıtma ilkesine uygunluğu bakımından bağımsız denetim kuruluşlarına incelettirilerek bir rapor alınması zorunluluğuna yer vermiştir (SerPK m. 16). Denetim sadece finansal tablolarla sınırlı olmayıp, ona kaynak teşkil eden finansal bilgileri de kapsayacak niteliktedir. Bağımsız denetim türlerini üç başlık içerisinde toplamak mümkündür. Bunlar sürekli denetim, sınırlı denetim ve özel denetimdir. Sürekli denetim, mali tablolar ve diğer finansal bilgilerin her yıl tüm denetleme tekniklerini kapsayacak şekilde denetlenerek rapora bağlanmasını ifade eder. Sınırlı denetim, ara dönem finansal tablolarının (3 aylık, 6 aylık gibi) Kurulca yayımlanan finansal raporlama standartlarına uygun olarak hazırlanıp hazırlanmadıklarının belirli denetleme teknikleri (öncelikle bilgi toplama (soruşturma) ve analitik inceleme teknikleri) kullanılarak incelenmesi ve değerlendirilerek rapora bağlanmasını ifade eder. Özel denetim, menkul kıymetlerin halka arzı için izin almak üzere kurula başvuran veya SerPK kapsamında olup, birleşme, devir ve tasfiye durumunda bulunan ortaklıklar ile aynı durumdaki yardımcı kuruluşlarca düzenlenmiş olan mali tablo ve raporların denetlenerek rapora bağlanmasıdır. Bağımsız denetleme sonucunda düzenlenen raporda, denetim kuruluşu tarafından mali tablo ve raporlara ilişkin olarak "olumlu", "olumsuz" veya "şartlı" görüş adını taşıyan görüşler açıklanabilir. Bunun yanında bir dördüncü ihtimal olarak bağımsız denetim kuruluşu görüş bildirmekten kaçınabilir. Eğer denetlenenin mali durum ve faaliyet raporlarının gerçeği yansıttığı kanaati oluşmuşsa olumlu rapor verilir. Bir bütün olarak mali tabloların güvenilirliğini bozmayacak aykırılıkların varlığı halinde ise şartlı rapor verilir. Denetlenenin mali durum ve faaliyet sonuçları gerçeği yansıtmamaktaysa olumsuz rapor düzenlenir. Denetçinin çalışma alanını sınırlayan önemli bir husus nedeniyle mali tablolara ilişkin bilgi ve belgelerin edinilememesi halinde ve yukarda sayılan görüşlerden birine ulaşılamıyorsa, bağımsız denetim kuruluşu görüş bildirmekten kaçınabilir. Yatırımcıları Koruma Fonu Aracı kuruluşların mali durumlarının önemli derecede bozulması durumunda, sermaye piyasası yatırımcılarının olası mağduriyetini önlemek bakımından Yatırımcıları Koruma Fonu, Sermaye Piyasası Kanununda düzenlenmiştir. Sermaye piyasasının gelişimi ve etkinliği bakımından önemli bir işleve sahip olan aracı kuruluşların mali durumları önemli derce bozulduğunda bu kuruluşların iflası, faaliyetlerinin durdurulması ya da tedrici tasfiyesi yoluna gidilebilir. Belirtilen hallerde aracı kuruluşların hisse senedi ve nakit borçlarının ödenmesini temin bakımından yatırımcıların güven duyduğu bir sistemin oluşturulması gereklidir. Sermaye Piyasası Kanunu bu güven ihtiyacını karşılayacak kurum olarak Yatırımcıları Koruma Fonu na ilişkin esaslara yer vermektedir. Yatırımcıları koruma fonu, banka hukukunda tasarruf mevduatını koruma amaçlı olarak öngörülen Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu na benzer bir işleve sahiptir. Bütün aracı kuruluşlar Yatırımcıları 11

16 Koruma Fonu na katılmak zorundadır ve yıllık olarak mevzuatta belirtilen miktarda ödeme yapmakla yükümlüdürler. Yatırımcıları Koruma Fonu tasfiye sürecindeki aracı kuruluşlarla ilgili olarak kanunen kendisine verilen görevleri yürütmek, tasfiye giderlerini karşılamak ve hak sahiplerinin hisse senedi ve nakit alacakları dolayısıyla kanunen öngörülen asgari miktardaki ödemeyi hak sahiplerine yapmakla yükümlüdür. Aracı kuruluşun tasfiyesi neticesinde elde edilen bakiye miktar bakımından alacaklılara öncelik tanınmıştır. Bakiyenin alacakları karşılamaya yetmemesi durumunda, her bir yatırımcı alacak oranının genel alacak oranına göre bakiyeden yararlanma imkânına sahiptir. Bu tedbirler, sermaye piyasasında aracı kuruluşların mali durumunun önemli derecede bozulması ve bunların tasfiye sürecine girmesi nedeniyle hak kaybı doğabilecek yatırımcının haklarını kısmen de olsa korumaya hizmet ettiğinden, piyasanın güven ve istikrar içerisinde işleyişi bağlamında olumlu bir fonksiyona sahiptir. Yatırım Fonları Sermaye Piyasası Kanunu hükümleri uyarınca halktan katılma belgeleri karşılığında toplanan paralarla, belge sahipleri hesabına, riskin dağıtılması ilkesi ve inançlı mülkiyet esaslarına göre sermaye piyasası araçları, gayrimenkul, altın ve diğer kıymetli madenler portföyü işletmek amacıyla kurulan malvarlığına yatırım fonu adı verilir (SerPK m. 37). Yatırım fonu, küçük tasarruf sahiplerinin tasarruflarını katılma belgeleri alarak bir fon bünyesinde oluşturulan portföye aktarmalarını sağlayan müşterek bir yatırım yöntemidir. Fon portföyünde bulunan yatırım araçlarının mülkiyeti, fonun tüzel kişiliği olmadığından, fon kurucusuna aittir. Ancak bu fona özgülenen malvarlığı kurucunun diğer malvarlığından ayrıdır ve kurucunun sahip olduğu mülkiyet, yukarıda değinildiği üzere inançlı mülkiyettir. Katılma belgelerinin sahipleri ile aralarında yapılan sözleşmeye uygun olarak fon varlığını kullanmakla yükümlüdür. Kurucu, fonu, yatırım fonu katılma belgesi sahiplerinin haklarını koruyacak şekilde temsil eder, yönetir veya yönetimi başkalarına verilmişse, yönetimini denetler. Fon varlığının korunması ve saklanmasından kurucu sorumludur. Kurucu ile katılma belgesi sahipleri arasındaki ilişkilere mevzuatta özel hüküm bulunmayan hallerde Borçlar Kanununun vekâlet akdi hükümleri uygulanır (SerPK m. 37). Fon portföyünde çeşitli yatırım araçlarının bulunması mümkündür. İlgili tebliğin 5. maddesinde fon portföyünde bulunan varlıkların oran ve nevine göre değişik fon türlerinden bahsedilmektedir. Bunlar sınırlı sayıda değildir ve bazı önemli fon türleri aşağıda tanımlanmaktadır. Tahvil ve bono fonu: Portföyün en az %51 ini devamlı olarak kamu ve/veya özel sektör borçlanma araçlarına yatırmış fonlardır. Hisse senedi fonu: Portföyün en az %51 ini devamlı olarak Türkiye'de kurulmuş ortaklıkların hisse senetlerine yatırmış fonlardır. Sektör fonu: Portföyün en az %51 ini devamlı olarak belirli bir sektörü oluşturan ortaklıkların menkul kıymetlerine yatırmış fonlardır. Grup fonu: Portföyün en az %51 ini devamlı olarak belli bir topluluğun menkul kıymetlerine yatıran fonlardır. Kıymetli madenler fonu: Portföyün en az %51 ini devamlı olarak ulusal ve uluslararası borsalarda işlem gören altın ve diğer kıymetli madenler ile bu madenlere dayalı sermaye piyasası araçlarına yatırmış fonlardır. Karma fon: Portföyünün tamamı hisse senetleri, borçlanma senetleri, altın ve diğer kıymetli madenler ile bunlara dayalı sermaye piyasası araçlarından en az ikisinden oluşan ve her birinin değeri fon portföy değerinin %20'sinden az olmayan fonlardır. Likit fon: Portföyünün tamamında vadesine en fazla 180 gün kalmış likiditesi yüksek sermaye piyasası araçları yer alan ve portföyünün ağırlıklı ortalama vadesi en fazla 45 gün olan fonlardır. Değişken fon: Portföy sınırlamaları itibariyle yukarıdaki türlerden herhangi birine girmeyen fonlardır. 12

17 Fon sepeti: Diğer yatırım fonlarının ve borsa yatırım fonlarının katılma paylarından oluşan fonlardır. Özel fon: Katılma belgeleri önceden belirlenmiş kişi veya kuruluşlara tahsis edilmiş fonlardır. Serbest yatırım fonları (Hedge Funds): Katılma payları sadece nitelikli yatırımcılara satılmak üzere kurulmuş olan fonlardır. Yatırım Ortaklıkları Yatırım ortaklıkları da, yatırım fonları gibi belirli yatırım araçlarından oluşan portföyleri işletmek için kurulmuş ortaklıklardır. Ancak bunların yatırım fonlarından farklı olarak anonim şirket şeklinde kurulması gerekmektedir. Kanuni tanıma göre yatırım ortaklıkları sermaye piyasası araçları, gayrimenkul, altın ve diğer kıymetli madenler portföylerini işletmek amacıyla kurulan anonim ortaklıklardır (SerPK m. 35). Yatırım ortaklıkları faaliyet konularına göre birkaç türe ayrılmışlardır. Menkul kıymet yatırım ortaklığı: İlgili tebliğde öngörülen sermaye piyasası araçları ile borsalarda işlem gören kıymetli maden varlıklarını portföyünde bulundurabilecek olan yatırım ortaklığı türüdür. Gayrimenkul yatırım ortaklığı: İlgili tebliğ ile belirlenmiş usul ve esaslar dâhilinde, gayrimenkullere, gayrimenkule dayalı sermaye piyasası araçlarına, gayrimenkul projelerine, gayrimenkule dayalı haklara ve sermaye piyasası araçlarına yatırım yapabilen, belirli projeleri gerçekleştirmek üzere adi ortaklık kurabilen ve ilgili tebliğde izin verilen diğer faaliyetlerde bulunabilen sermaye piyasası kurumlarıdır. Girişim sermayesi (risk sermayesi) yatırım ortaklığı: Sermayelerini esas olarak girişim sermayesi yatırımlarına yönelten ortaklıklardır. Böylece ekonomide yeni girişimlerin ihtiyaç duyduğu sermayeyi doğrudan ya da dolaylı olarak finanse etme olanağı girişim sermayesi yatırım ortaklıkları vasıtasıyla sağlanacaktır. Çünkü yeni ve riskli sahalarda yatırım yapan şirketlerin sermaye piyasası araçlarına geniş halk kitleleri tarafından yatırım yapılması, beklentileri aşan bir durumdur. Portföy Yönetim Şirketleri Portföy yönetim şirketi; portföy yöneticiliği faaliyetinde bulunmak üzere mevzuatta belirlenen şartları yerine getirerek Kuruldan yetki belgesi almış şirkettir. Portföy yöneticiliği; finansal varlıklardan oluşan portföylerin, her bir müşteri adına, müşterilerle yapılacak portföy yönetim sözleşmesi çerçevesinde maddi bir menfaat sağlamak üzere vekil sıfatıyla yönetilmesidir. Bu şirketler portföyde yer alan varlıklar üzerinde, kendi veya üçüncü şahıslar lehine herhangi bir hukuki tasarrufta bulunamaz. Müşterinin yazılı bir talimatı olmadan portföyde yer alan varlıkları, portföy yönetimi amacı dışında bir başka şahsa devir veya teslim edemez. Yine yatırım kararlarını, güvenilir gerekçe, belge ve analizlere dayandırmak, müşterilerinin mali durumunu ve eğitim düzeyini dikkate almak ve sözleşme hükümlerine uygun davranmakla yükümlüdür. Portföy yönetim şirketleri, özellikle yatırım için gerekli tasarruf birikimine sahip, fakat yatırım tercihleri hakkında yeterli bilgi ve tecrübeye sahip olmayan yatırımcıların istifade edebileceği bir sermaye piyasası kurumudur. Konut Finansman Fonu Konut finansmanı fonu, ihraç edilen ipoteğe dayalı menkul kıymetler karşılığında toplanan parayla ipoteğe dayalı menkul kıymet sahipleri hesabına inançlı mülkiyet esaslarına göre oluşturulan malvarlığıdır. Varlık Finansman Fonu Varlık finansmanı fonu, ihraç edilen varlığa dayalı menkul kıymetler karşılığında toplanan parayla varlığa dayalı menkul kıymet sahipleri hesabına inançlı mülkiyet esaslarına göre oluşturulan malvarlığıdır. Varlık finansmanı fonu portföylerine alınabilecek varlıklar kurulca belirlenir. 13

18 İpotek Finansmanı Kuruluşları İpotek finansmanı kuruluşları, münhasıran konut finansmanından kaynaklanan alacakların devralınması, devredilmesi, devralınan alacaklardan oluşan varlıkların yönetimi ve alacakların teminat olarak alınması suretiyle kaynak temini amacıyla kurulan, sermaye piyasası kurumu niteliğini haiz anonim ortaklıklardır. İpotek finansmanı kuruluşları faaliyetlerinin gerektirdiği risk yönetimi amaçlı işlemleri yürütebilirler. SERMAYE PİYASASI HUKUKU Hukuk, en genel anlamıyla toplum düzenini korumaya yönelik olan ve devlet otoritesi vasıtasıyla müeyyide altına alınmış kurallar bütünü olarak ifade edilebilir. Sermaye piyasası hukuku da bu tanım çerçevesinde sermaye piyasasını düzenlemeye yönelik devlet otoritesi müeyyidesi ile desteklenmiş kurallar bütünü olarak tanımlanabilir. Sermaye piyasasının işleyişi esnasında piyasanın taraflarının karşılaşabileceği ihtilaflar genellikle özel hukuk karakterlidir. Fakat sermaye piyasası hukukunun ana kaynağını teşkil eden Sermaye Piyasası Kanunu ağırlıklı olarak kamu hukuku karakterli hükümleri içermektedir. Sermaye piyasası, piyasada fon arz ve talep edenler arasında kendi iradeleri doğrultusunda gerçekleşen işlemler vasıtasıyla işler. Kimin, kimden, hangi piyasa araçlarını, hangi fiyattan alacağı, kime satacağı, satış fiyatının ne olması gerektiği gibi konular, kural olarak piyasa şartlarına göre arz ve talebe göre gerçekleşir ve hukuk düzeninin müdahalesi dışındadır. Ancak piyasanın verimli ve etkin şekilde işlemesi bakımından piyasada güveni telkin eden düzenlemelere ihtiyaç vardır. Yukarıda ifade edildiği gibi bu düzenlemeler genellikle kamu hukuku karakterlidir. Sermaye piyasasının güvenli, verimli ve istikrarlı biçimde çalışması için sermaye piyasası hukukunda cezai, idari ve hukuki sorumluluğa ilişkin yaptırımlara yer verilmiştir. Cezai yaptırımlar Kanunun suç olarak nitelendirdiği eylemlerin gerçekleştirilmesi halinde uygulanan en ağır yaptırım türüdür. Mesela kasten sermaye piyasası araçlarının fiyatını etkileyecek yalan ve yanlış bilgi verenler, haber ve yorum yapanlar hapis ve adli para cezası ile cezalandırılacaktır. Cezai yaptırımları uygulama yetkisi mahkemelere aittir. Cezai yaptırımdan daha hafif bir yaptırım türü olarak Kanunda idari yaptırımlara da yer verilmektedir. Bu yaptırımlar idari para cezası, belli faaliyetlerin yapılmasının yasaklanması, verilen bazı yetkilerin ilgililerden geri alınması şeklinde karşımıza çıkmaktadır. İdari yaptırımları uygulama konusunda yetki Sermaye Piyasası Kurulu na aittir. Hakkında idari yaptırım uygulananlar, bu yaptırımın kaldırılması için mahkemelere müracaat edebilirler. Kanunun yer verdiği üçüncü yaptırım türü hukuki sorumluluk olarak nitelendirilen sorumluluğa yönelik yaptırımlardır. Hukuki sorumluluğa ilişkin hükümler Sermaye Piyasası Kanununda son derece az sayıda bulunur. Mesela izahname ve sirkülerde yer alan bilgilerin gerçeği dürüst bir biçimde yansıtmasından ihraççılar sorumludur. Ancak, kendilerinden beklenen özeni göstermeyen aracı kuruluşlar da zararın ihraççılara tazmin ettirilemeyen kısmı için sorumludur. Kanun hukuki sorumluluğa ilişkin hükümleri sınırlı sayıda olmakla birlikte, kanuna aykırı davranışlar nedeniyle zarar gören kimseler, haksız fiil hükümleri çerçevesinde ilgililerin sorumluluğunu talep edebilirler. Ülkemizde sermaye piyasası hukukunun ana kaynağı 1981 yılında kabul edilmiş 2499 sayılı Sermaye Piyasası Kanunudur. Kanunda zamanla ortaya çıkan ihtiyaçları karşılamak amacıyla 1992, 1999 ve 2007 yıllarında önemli değişiklikler yapılmıştır. Sermaye Piyasası Kanunu yanında yetkili mercilerin bazı alt düzenleyici işlemleri vasıtasıyla da sermaye piyasası hukukuna ilişkin esaslar şekillendirilmiştir. Sermaye piyasasının tarihi gelişim sürecinde işleyişi, çeşitli konularda ayrıntılı düzenlemeler yapılmasını gerektirmiştir. Alt düzenleyici işlemler kapsamında bakanlar kurulu kararları, yönetmelikler, Sermaye Piyasası Kurulu ve diğer bazı kamu otoritelerinin tebliğleri ve sirkülerler çıkartılmaktadır. Sayılanlardan en kapsamlısı Sermaye Piyasası Kurulu tebliğleri olup, piyasayla ilgili son derece ayrıntılı düzenlemelere yer vermektedir. Kurul tebliğleri Kanunun ilgili hükümlerinin uygulanmasını göstermekte ve piyasanın değişen koşullara uyumunun sağlanması bakımından her defasında kanunda değişiklik yapılması gibi güç ve uzun bir süreci bertaraf etmektedir. Kurulun yayınlamış olduğu tebliğler, seri adını taşıyan üst başlıklar altında toplanmaktadır. Her bir seride bulunan tebliğler ve içeriği aşağıdaki gibidir: 14