EPLEPTK NÖBET GEÇREN - SALIKLI ÇOCUU OLAN ANNELERN TÜKENMLK DÜZEYLERNN FARKLI DEKENLER AÇISINDAN NCELENMES

Transkript

1 T.C. ANKARA ÜNVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTÜSÜ PSKOLOJ (UYGULAMALI PSKOLOJ) ANABLM DALI EPLEPTK NÖBET GEÇREN - SALIKLI ÇOCUU OLAN ANNELERN TÜKENMLK DÜZEYLERNN FARKLI DEKENLER AÇISINDAN NCELENMES YÜKSEK LSANS TEZ SEVL AKMAN ANKARA-2006

2 T.C. ANKARA ÜNVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTÜSÜ PSKOLOJ (UYGULAMALI PSKOLOJ) ANABLM DALI EPLEPTK NÖBET GEÇREN - SALIKLI ÇOCUU OLAN ANNELERN TÜKENMLK DÜZEYLERNN FARKLI DEKENLER AÇISINDAN NCELENMES YÜKSEK LSANS TEZ SEVL AKMAN TEZ DANIMANI DOÇ.DR. NLHAN SEZGN ANKARA-2006

3 T.C. ANKARA ÜNVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTÜSÜ PSKOLOJ (UYGULAMALI PSKOLOJ) ANABLM DALI EPLEPTK NÖBET GEÇREN - SALIKLI ÇOCUU OLAN ANNELERN TÜKENMLK DÜZEYLERNN FARKLI DEKENLER AÇISINDAN NCELENMES Yüksek Lisans Tezi Tez Dan#$man#: Doç.Dr. Nilhan SEZGN Tez Jürisi Üyeleri Ad/ ve Soyad/ Doç.Dr. Nilhan SEZGN Prof.Dr. Melda AKÇAKIN Doç.Dr. Gülsen ERDEN mzas/.... Tez S#nav Tarihi:

4 TEEKKÜR Bu ara$t#rma 6-12 ya$ aras#nda en az 2 y#ld#r epileptik nöbet geçiren çocuklar#n annelerinin tükenmi$lik düzeylerinin incelenmesi amac#yla yap#lm#$t#r. Bu çal#$mada tükenmi$lik ile ilgili alan yaz#n#na katk# sa<lamak amaçlanm#$t#r. Bu ara$t#rman#n tamamlanmas# a$amas#nda birçok ki$inin deste<i oldu. Öncelikle çal#$mamda bana yol gösteren, benimle bilgisini ve eme<ini payla$an, gerek lisans gerekse yüksek lisans e<itimim boyunca kendisinden çok $ey ö<rendi<im hocam Doç.Dr. Nilhan SEZGN e te$ekkür etmek istiyorum. Dört y#ll#k lisans e<itimim ve ard#ndan gelen yüksek lisans e<itimimde bana çok $ey ö<reten ve tez süresince de zaman zaman desteklerini ald#<#m Prof.Dr. Selim HOVARDAOBLU na ve Doç.Dr. Gülsen ERDEN e yard#mlar#ndan dolay# çok te$ekkür ederim. Ayr#ca, tez jüri üyeli<imi kabul eden ve tez süresince yine zaman zaman destek ald#<#m Prof.Dr. Melda AKÇAKIN a te$ekkür ederim. Daha sonra ölçeklerin doldurulmas# a$amas#nda katk#lar#ndan dolay# ilk ba$ta katlmc annelere ve çocuklarna, GATA-Çocuk Sa<l#<# ve Hastal#klar# Klini<i bölüm ba$kan# Prof.Dr. Erdal GÖKÇAY, Pediatrik Nöroloji Bilim Dal# Ba$kan# Prof.Dr. R#dvan AKIN a, Uzm.Psk. Asuman ULUB a, GATA-Çocuk Ruh Sa<l#<# Klini<i bölüm ba$kan# Doç.Dr. Tümer TÜRKBAY a, Gazi Hastanesi Pediatrik Nöroloji Bilim Dal# Ba$kan# Prof.Dr. Ay$e SERDAROBLU na, Sibel AKBAE a, Mehmet YILMAZ a ve Psk. Zehra ÇAKIR a, GÜLSAV, Eölen ve DUYUM Özel E<itim Kurumlar#na te$ekkür ederim. Ayr#ca Uzm.Psk. Selcen DEMRKAN a da te$ekkür ederim. Özellik tez çal#$mas# sürecinde ya$ad#<#m s#k#nt#larda hep yan#mda oldu. Ayr#ca gerek veri toplama a$amas#nda gerekse analizlerde de yard#m#n# hiç esirgemedi. Son olarak, ALEME çok te$ekkür ederim. Onlar#n hep arkamda oldu<unu bilmek bana güç verdi. Özel te$ekkürü hak eden bir ki$i var. Ablam Makbule (Akman) ALTINDAE a, tahminimden de uzun süren yüksek lisans e<itimim boyunca maddi ve manevi yard#mlar#ndan dolay# çok te$ekkür ederim. Sevgi ve sayg#lar#mla Sevil AKMAN

5

6 ÇNDEKLER Sayfa No ÇNDEKLER... EKLER.. TABLOLAR... EKLLER. i viii ix xv BÖLÜM I GR I. EPLEPS... 2 I.1.1. Ksmi (Parsiyel Nöbetler) I Basit ksmi parsiyel nöbetler 6 I Kompleks ksmi parsiyel nöbetler... 6 I.1.2. Genel (Jeneralize) Nöbetler.. 7 I Absans nöbetler 7 I Myoklonik nöbetler.. 7 I Klonik nöbetler... 8 I Tonik nöbetler. 8 I Tonik-Klonik nöbetler 8 I Atonik nöbetler... 8 I.1.3. Epilepsinin Nedenleri... 9 I.1.4. Nöbetleri Tetikleyen Durumlar 10 I.1.5. Hastal:n Seyri/Gidi<at.. 11 I.2. TÜKENMLK 13 I.2.1. Tükenmi<lik Kavram ve Tarihçesi 13 I.2.2. Tükenmi<li:in Boyutlar 14 i

7 Sayfa No I.2.3. Çal<ma Ya<amnda Tükenmi<li:in Belirtileri.. 16 I.2.4. Çal<ma Ya<amnda Tükenmi<li:in Nedenleri. 17 I.2.5. Tükenmi<li:in Evreleri.. 18 I.2.6. Tükenmi<lik ve Demografik De:i<kenler.. 19 I.2.7. Bakmverenlerde Tükenmi<lik.. 20 I.2.8. Bakmverenlerde Tükenmi<li:in Belirtileri Bakmverenlerde Tükenmi<li:in Ele Alnd: Baz Yaynlarn Gözden Geçirilmesi I.3. STRES.. 25 I.3.1. Stres Kavram ve Tarihçesi 25 I.3.2. yi Strese (Eustress) Kar< Kötü Stres (Distress) I.3.3. Stres ve Tükenmi<lik Arasndaki li<ki.. 31 I.3.4. Kronik Hastalklarda Ya<anan Stres ile lgili Baz Yaynlarn Gözden Geçirilmesi I.4. SOSYAL DESTEK.. 37 I.4.1. Sosyal Destek Kavram.. 37 I.4.2. Sosyal Deste:in Çe<itleri I.4.3. Alglanan Deste:e Kar<n Objektif Destek 38 I.4.4. Sosyal Destek Üzerinde Ki<isel Özellikler, Cinsiyet ve Kültürel De:i<kenlerin Etkisi I.4.5. Sosyal Destek ve Tükenmi<lik li<kisini Ara<tran Baz Yaynlarn Gözden Geçirilmesi I.5. YALNIZLIK 42 ii

8 Sayfa No I.5.1. Yalnzlk Kavram.. 42 I.5.2. Sosyal Destekle Yalnzlk Arasndaki li<ki ve Konuyla lgili Baz Yaynlarn Gözden Geçirilmesi 45 I.6. ANNE-BABA TUTUMLARI. 47 I.6.1. Ana-Baba Tutumlarnn Snflandrlmas. 47 I.6.2. Kronik Hastalk ve Ana-Baba Tutumlar I.6.2. Kronik Hastalklar Ana-Baba Tutumlar ile lgili Baz Yaynlarn Gözden Geçirilmesi 52 I.7. EPLEPTK ÇOCUKLARDA SOSYAL UYUM BECERS 55 I.7.1. Sa:lkl Çocukta Psikolojik Geli<im.. 55 I.7.2. Epileptik Çocuklarda Risk Faktörleri ve Konuyla lgili Baz Yaynlarn Gözden Geçirilmesi 57 I. 8. ARATIRMANIN PROBLEM. 64 I.8.1. Ara<trmann Amac. 65 I.8.2. Ara<trmann Önemi.. 67 BÖLÜM II YÖNTEM II.1. ÖRNEKLEM.. 68 II.2. LEM 71 II.3. VER TOPLAMA ARAÇLARI. 71 II.3.1. Ki<isel Bilgi Formu.. 72 II.3.2. Wechsler Çocuklar için Zeka Ölçe:i (WISC-R).. 72 II.3.3. Maslach Tükenmi<lik Ölçe:i 74 II Maslach Tükenmi<lik Ölçe:inin Yaplanmas 74 iii

9 Sayfa No II Maslach Tükenmi<lik Ölçe:inin Türkçe Geçerlik- Güvenirlik Çal<mas. 75 II.3.4. Stres Belirtileri Ölçe:i.. 78 II.3.5. Sosyal Destek Ölçe:i (Social Provisions Scale).. 79 II Sosyal Destek (Provisions) Ölçe:inin Orijinal Formunun Geçerlik-Güvenirlik Çal<mas II Sosyal Destek (Provisions) Ölçe:inin Türkçe Geçerlik- Güvenirlik Çal<mas II.3.6. UCLA-Yalnzlk Ölçe:i II UCLA-Yalnzlk Ölçe:inin Türkçe Geçerlik-Güvenirlik Çal<mas.. 82 II.3.7. PARI-Çocuk Yeti<tirme Tutum Ölçe:i 83 II PARI-Çocuk Yeti<tirme Tutum Ölçe:inin Türkçe Geçerlik-Güvenirlik Çal<mas. 83 II.3.8. SUBO-Çocuklar için Sosyal Uyum Beceri Ölçe:i.. 85 BÖLÜM III BULGULAR III.1. Ölçeklerin Alt Boyutlarnn Ortalama ve Standart Kayma Puanlar III.2. Maslach Tükenmi<lik Ölçe:inin Epileptik Nöbet Geçiren Çocuk Annelerinde Geçerlik Çal<mas III.3. Ölçeklerin Alt Boyutlarnn Birbirleriyle Olan Korelasyonlar iv

10 III.4. Epileptik Nöbet Geçiren ve Sa:lkl Çocuk Annelerinin Maslach Tükenmi<lik Ölçe:i, Stres Belirtileri Ölçe:i, Sosyal Destek Sayfa No (Provisions) Ölçe:i, UCLA-Yalnzlk Ölçe:i, PARI-Çocuk Yeti<tirme Tutum Ölçe:i ve SUBO-Çocuklar için Sosyal Uyum 106 Beceri Ölçe:i Faktörlerinden Aldklar Puanlarn Varyans Analizi Sonuçlar. III.4.1. Epileptik Nöbet Geçiren ve Sa:lkl Çocuk Annelerinin Maslach Tükenmi<lik Ölçe:inden (MBI) Aldklar Puanlarn Tek Yönlü Varyans (ANOVA) Analizi 106 Sonuçlar.. III.4.2. Epileptik Nöbet Geçiren ve Sa:lkl Çocuk Annelerinin PARI-Çocuk Yeti<tirme Tutum Ölçe:inden Aldklar Puanlarn Tek Yönlü Varyans (ANOVA) Analizi 108 Sonuçlar... III.4.3. Epileptik Nöbet Geçiren ve Sa:lkl Çocuk Annelerinin Stres Belirtileri Ölçe:inden Aldklar Puanlarn Tek Yönlü Varyans (ANOVA) Analizi Sonuçlar III.4.4. Epileptik Nöbet Geçiren ve Sa:lkl Çocuk Annelerinin UCLA-Yalnzlk Ölçe:inden Aldklar Puanlarn Tek 114 Yönlü Varyans (ANOVA) Analizi Sonucu v

11 III.4.5. Epileptik Nöbet Geçiren ve Sa:lkl Çocuk Annelerinin Sayfa No Sosyal Destek (Provisions) Ölçe:inden Aldklar Puanlarn Tek Yönlü Varyans (ANOVA) Analizi 115 Sonuçlar... III.4.6. Epileptik Nöbet Geçiren ve Sa:lkl Çocuklarn SUBO- Çocuklar için Sosyal Uyum Beceri Ölçe:inden Aldklar Puanlarn Tek Yönlü Varyans (ANOVA) Analizi 119 Sonuçlar.. III.5. Regresyon Analizi Sonuçlar III.5.1. Epileptik Nöbet Geçiren Çocuk Annelerinde Duygusal Tükenmi<li:in Yordanmas.. III.5.2. Sa:lkl Çocuk Annelerinde Duygusal Tükenmi<li:in Yordanmas BÖLÜM IV-TARTIMA VE YORUM IV.1. Maslach Tükenmi<lik Ölçe:inin Epileptik Nöbet Geçiren Çocuk Annelerinde Geçerlik Çal<masnn Tart<lmas. IV.2. Ölçeklerin Alt Boyutlarnn Birbirleriyle Olan Korelasyonlarnn Tart<lmas vi

12 IV.3. Epileptik Nöbet Geçiren ve Sa:lkl Çocuk Annelerinin Maslach Tükenmi<lik Ölçe:i, Stres Belirtileri Ölçe:i, Sosyal Destek Sayfa No (Provisions) Ölçe:i, UCLA-Yalnzlk Ölçe:i, PARI-Çocuk Yeti<tirme Tutum Ölçe:i ve SUBO-Çocuklar için Sosyal Uyum 135 Beceri Ölçe:i Faktörlerinden Aldklar Puanlarn Tek Yönlü Varyans (ANOVA) Analizi Sonuçlarnn Tart<lmas IV.4. Epileptik Nöbet Geçiren ve Sa:lkl Çocuk Annelerinin Maslach Tükenmi<lik Ölçe:i ile Saptanan Duygusal Tükenmi<lik Puanlarn Yordamada; Stres Belirtileri, Sosyal Destek (Provisions) Ölçe:i, U.C.L.A. Yalnzlk Ölçe:i, PARI-Çocuk 139 Yeti<tirme Tutum Ölçe:i ve SUBO-Çocuklar için Sosyal Uyum Beceri Ölçe:i Alt Boyutlarnn Katksnn Tart<lmas.. BÖLÜM V SONUÇ VE ÖNERLER ÖZET. 150 SUMMARY KAYNAKÇA 155 vii

13 EKLER EK-1. Ki<isel Bilgi Formu EK-2. Maslach Tükenmi<lik Ölçe:i EK-3. PARI-Çocuk Yeti<tirme Tutum Ölçe:i EK-4. Sosyal Destek (Provisions) Ölçe:i EK-5. Stres Belirtileri Ölçe:i EK-6. UCLA-Yalnzlk Ölçe:i EK-7. SUBO-Çocuklar için Sosyal Uyum Beceri Ölçe:i viii

14 TABLOLAR Sayfa No Tablo I.1. Do:umdan 18 ya<a kadar önemli geli<imsel görevler, hastalktan kaynakl ya<anan mücadeleler.. 57 Tablo II.1. Sa:lkl ve Epilepsi Grubundaki Çocuklarn Cinsiyete göre Da:lm.. Tablo II.2. Sa:lkl ve Epilepsi Grubundaki Anne-Babalarn E:itim Durumlar Tablo II.3. WI SC-R alt ölçekleri.. 73 Tablo II.4. SUBO maddeleri ve madde toplam test korelasyonlar. 87 Tablo III.1. Ölçeklerin Alt Boyutlarnn Ortalama, Standart Kayma Puanlar... Tablo III.2. Maslach Tükenmi<lik Ölçe:inin Maddelerinin Faktör Da:lm ve Faktör Yükleri. Tablo III.3. Ölçek Alt Boyutlarnn Birbirleriyle olan Korelasyonlar.. Tablo III.4. Epileptik Nöbet Geçiren ve Sa:lkl Çocuk Annelerinin MBI Duygusal Tükenmi<lik Faktörü Puanlarnn Tek Yönlü Varyans (ANOVA) Analizi Sonucu. Tablo III.5. Epileptik Nöbet Geçiren ve Sa:lkl Çocuk Annelerinin MBI Ki<isel Ba<ar Faktörü Puanlarnn Tek Yönlü Varyans (ANOVA) Analizi Sonucu... Tablo III.6. Epileptik Nöbet Geçiren ve Sa:lkl Çocuk Annelerinin PARI-Çocuk Yeti<tirme Ölçe:i Alt Boyutlarndan A<r Annelik Faktörü Puanlarnn Tek Yönlü Varyans (ANOVA) Analizi Sonucu ix

15 Sayfa No Tablo III.7. Epileptik Nöbet Geçiren ve Sa:lkl Çocuk Annelerinin PARI-Çocuk Yeti<tirme Ölçe:i Alt Boyutlarndan Demokratik Tutum ve E<itlik Tanma Faktörü Puanlarnn Tek Yönlü Varyans (ANOVA) Analizi Sonucu. Tablo III.8. Epileptik Nöbet Geçiren ve Sa:lkl Çocuk Annelerinin PARI-Çocuk Yeti<tirme Ölçe:i Alt Boyutlarndan Ev Kadnl: Rolünü Reddetme Faktörü Puanlarnn Tek Yönlü Varyans (ANOVA) Analizi Sonucu. Tablo III.9. Epileptik Nöbet Geçiren ve Sa:lkl Çocuk Annelerinin PARI-Çocuk Yeti<tirme Ölçe:i Alt Boyutlarndan Geçimsizlik Faktörü Puanlarnn Tek Yönlü Varyans (ANOVA) Analizi Sonucu.. Tablo III.10. Epileptik Nöbet Geçiren ve Sa:lkl Çocuk Annelerinin PARI-Çocuk Yeti<tirme Ölçe:i Alt Boyutlarndan Genel Bask Faktörü Puanlarnn Tek Yönlü Varyans (ANOVA) Analizi Sonucu Tablo III.11. Epileptik Nöbet Geçiren ve Sa:lkl Çocuk Annelerinin Stres Belirtileri Ölçe:i Toplam Puannn Tek Yönlü Varyans (ANOVA) Sonucu Tablo III.12. Epileptik Nöbet Geçiren ve Sa:lkl Çocuk Annelerinin Stres Belirtileri Ölçe:i Alt Boyutlarndan Bili<sel- Duyu<sal Faktörü Puanlarnn Tek Yönlü Varyans (ANOVA) Sonucu... Tablo III.13. Epileptik Nöbet Geçiren ve Sa:lkl Çocuk Annelerinin Stres Belirtileri Ölçe:i Alt Boyutlarndan Fizyolojik Belirti Faktörü Puanlarnn Tek Yönlü Varyans (ANOVA) Sonucu x

16 Sayfa No Tablo III.14. Epileptik Nöbet Geçiren ve Sa:lkl Çocuk Annelerinin Stres Belirtileri Ölçe:i Alt Boyutlarndan A:r-Yaknma Faktörü Puanlarnn Tek Yönlü Varyans (ANOVA) Sonucu. 113 Tablo III.15. Epileptik Nöbet Geçiren ve Sa:lkl Çocuk Annelerinin UCLA-Yalnzlk Ölçe:inden Aldklar Puanlarn Tek 114 Yönlü Varyans (ANOVA) Analizi Sonucu. Tablo III.16. Epileptik Nöbet Geçiren ve Sa:lkl Çocuk Annelerinin Sosyal Destek (Provisions) Ölçe:i Alt Boyutlarndan Güvenilir Aile Faktörü Puanlarnn Tek Yönlü Varyans 115 (ANOVA) Analizi Sonucu... Tablo III.17. Epileptik Nöbet Geçiren ve Sa:lkl Çocuk Annelerinin Sosyal Destek (Provisions) Ölçe:i Alt Boyutlarndan Ba:lanma Faktörü Puanlarnn Tek Yönlü Varyans 115 (ANOVA) Analizi Sonucu... Tablo III.18. Epileptik Nöbet Geçiren ve Sa:lkl Çocuk Annelerinin Sosyal Destek (Provisions) Ölçe:i Alt Boyutlarndan Rehberlik Faktörü Puanlarnn Tek Yönlü Varyans (ANOVA) Analizi Sonucu xi

17 Sayfa No Tablo III.19. Epileptik Nöbet Geçiren ve Sa:lkl Çocuk Annelerinin Sosyal Destek (Provisions) Ölçe:i Alt Boyutlarndan Beslenme Faktörü Puanlarnn Tek Yönlü Varyans 116 (ANOVA) Analizi Sonucu... Tablo III.20. Epileptik Nöbet Geçiren ve Sa:lkl Çocuk Annelerinin Sosyal Destek (Provisions) Ölçe:i Alt Boyutlarndan Sosyal Kayna<ma-Bütünle<me Faktörü Puanlarnn Tek 117 Yönlü Varyans (ANOVA) Analizi Sonucu. Tablo III.21. Epileptik Nöbet Geçiren ve Sa:lkl Çocuk Annelerinin Sosyal Destek (Provisions) Ölçe:i Alt Boyutlarndan Dünyann Güvenirli:i Faktörü Puanlarnn Tek Yönlü 117 Varyans (ANOVA) Analizi Sonucu Tablo III.22. Epileptik Nöbet Geçiren ve Sa:lkl Çocuklarn SUBO- Çocuklar için Sosyal Uyum Beceri Ölçe:i Boyutlarndan Dürtüsellik Faktörü Puanlarnn Alt Tek 118 Yönlü Varyans (ANOVA) Analizi Sonucu. Tablo III.23. Epileptik Nöbet Geçiren ve Sa:lkl Çocuklarn SUBO- Çocuklar için Sosyal Uyum Beceri Ölçe:i Alt Boyutlarndan Engellenme E<i:i Faktörü Puanlarnn 119 Tek Yönlü Varyans (ANOVA) Analizi Sonucu.. xii

18 Sayfa No Tablo III.24. Epileptik Nöbet Geçiren ve Sa:lkl Çocuklarn SUBO- Çocuklar için Sosyal Uyum Beceri Ölçe:i Alt Boyutlarndan Dikkat ve Hareketlilik Faktörü Tek 120 Yönlü Varyans (ANOVA) Analizi Sonucu. Tablo III.25. Epileptik Nöbet Geçiren ve Sa:lkl Çocuklarn SUBO- Çocuklar için Sosyal Uyum Beceri Ölçe:i Alt Boyutlarndan Sosyal li<ki Faktörü Puanlarnn Tek 120 Yönlü Varyans (ANOVA) Analizi Sonucu. Tablo III.26. Epileptik Nöbet Geçiren ve Sa:lkl Çocuklarn SUBO- Çocuklar için Sosyal Uyum Beceri Ölçe:i Alt Boyutlarndan Duygudurum Faktörü Tek Yönlü 121 Varyans (ANOVA) Analizi Sonucu Tablo III.27. Epileptik Nöbet Geçiren ve Sa:lkl Çocuklarn SUBO- Çocuklar için Sosyal Uyum Beceri Ölçe:i Alt Boyutlarndan Onay htiyac Faktörü Puanlarnn Tek 122 Yönlü Varyans (ANOVA) Analizi Sonucu. Tablo III.28. Epileptik Nöbet Geçiren ve Sa:lkl Çocuklarn SUBO- Çocuklar için Sosyal Uyum Beceri Ölçe:i Alt Boyutlarndan çe Dönüklük Faktörü Puanlarnn Tek 123 Yönlü Varyans (ANOVA) Analizi Sonucu. xiii

19 Sayfa No Tablo III.29. Epileptik Nöbet Geçiren Çocuk Annelerinde Duygusal Tükenmi<li:in Yordanmas (De:i<kenler denkleme giri< srasna göre verilmi<tir) Tablo III.30. Sa:lkl Çocuk Annelerinde Duygusal Tükenmi<li:in Yordanmas (De:i<kenler denkleme giri< srasna göre 125 verilmi<tir) xiv

20 EKLLER Sayfa No ekil 1. Uygun (Optimal) Stres Düzeyi ekil 2. Tükenmi<likle Stres Arasndaki li<ki. 33 xv

21 Çocuklarn süregen hastalk tans almas aileler için oldukça travmatik bir durumdur. Bu travmatik durumla ba edebilmek aileleri zorlayabilmekte ve bal bana bir stres kayna olmaktadr. süregen hastalk nedeniyle yaanan uzun dönemli stres ana-babalarda tükenmeyle son bulabilmektedir. Epilepsi çocukluk döneminde görülen süregen rahatszlklar içinde önemli bir yer tutar. Bu çalmada çocukluk döneminde oldukça sk rastlanan epilepsi nedeniyle bakmveren kiilerin (yani annelerin) yaayabilecekleri tükenmilik sendromunun incelenmesi amaçlanmtr. Bu balamda stresin, sosyal destein, yalnzln, ana-baba tutumlarnn ve çocuklarn sosyal uyum becerilerinin annelerin tükenmilik düzeyleri üzerindeki etkisi aratrlacaktr. Aratrmann ayrntlar verilmeden önce, konunun daha rahat anlalabilmesi için, yukarda bahsedilen deikenlerin Giri bölümünde ksaca tantlmas ve konuyla ilgili baz yaynlardan bahsedildikten sonra aratrma bulgularna yer verilmesi planlanmtr. 1

22 BÖLÜM I G R I.1.EP LEPS +nsann en önemli organ olan beyin, hem düünme organ hem de bellektir. D dünyadan gelen bilgileri birletirip çevredeki olaylarn alglanmasna yardm eder. +nsan beyninde yaklak (yüz milyon) sinir hücresi yani nöron vardr ve her bir sinir hücresi de dier sinir hücreleriyle temas halindedir (Hopkins ve Appleton, 1996). Tbbi yaynlara bakldnda epilepsinin tanm u ekilde yaplmaktadr: Epilepsi; deiik sebeplerle oluan, beynin bir bölümünü ya da tamamn etkileyen, iki veya daha fazla sayda tekrarlayan nöbetlerle ortaya çkan, beyinde ar uyarlabilir hale gelmi sinir hücresi (nöron) topluluunun, tekrarlayc özellikteki anormal boalmlarna bal ani ve geçici motor, duyusal, sinirsel ve psikolojik bir bozukluk ile sonuçlanan geçici bir rahatszlktr. Konvülsiyon (nöbet) ise; beyin fonksiyonlarnn paroksismal (aniden ortaya çkan bir spazm ya da nöbet gibi semptomlar) bozukluu sonucu bilinçte bozulma ya da kayp, anormal motor aktivite, duyu bozukluklar ya da otonomik ilev bozukluu (disfonksiyon) olarak tanmlanabilir (Bagley ve Jables, 1971; Gastaut ve Broughton, 1972; O leary ve Goldring, 1976). 2

23 Epilepsi kelimesi Yunanca da epilepsia dan gelmektedir. Epilepsia = nöbet (seizure) anlamndadr. Dünya çapnda epilepsi hastas olduu tahmin edilmektedir (O leary ve Goldring, 1976). Yalaz (1994), epilepsinin, süregen seyirli, deiik nedenlerle ortaya çkan, tüm ya gruplarnda yaygn olarak görülen, çocuk nörolojisinin en önemli hastalk grubunu oluturduunu belirtir. Çok eski çalardan beri bilinen bir hastalk olan epilepsiye Mezopotamyallar da ainadrlar. Bir Akkad kitabesinde MÖ 2000 inde içindeki kötü ruhun çkarld bir insan anlatlmaktadr. Hipokrat n konuyla ilgili yazlarna MÖ. 400 den itibaren rastlanmaktadrr. Yunanllar ise epilepsinin sklkla hayatn erken zamanlarnda görüldüünü, 20 yandan sonra ilk defa görülmesinin normal olmadn ve bozukluun doutan olabileceini bilmekteydiler. Hipokrat baz yazlarnda bozukluun kaltsal olduunu ve çeitli faktörlerce hzlandn belirtmitir. 1. yy da Romal fizikçi Scribonius, torpil balnn elektriini epilepsi, baars ve gut tedavisi için tavsiye etmitir (O leary ve Goldring, 1976). Epileptik Nöbetler; Epilepsi, nöbetlerin klinik tipine ve sebeplerine göre snflandrlmaktadr. Uluslararas Epilepsiyle Sava Birlii (ILAE), epileptik nöbetleri nöbet tipine göre, ksmi (parsiyel), genel (jeneralize) ve snflandrlamayan nöbet olarak 3 ana balkta ele almaktadr (ILAE, 1981; akt., Ouz, 2000). Nöbetler sebeplerine göre ise, idiyopatik ve semptomatik olarak snflandrlmaktadr. Tekrarlayan nöbetlere ilikin olarak organik veya biyokimyasal bir bozukluun saptanmad durumda epilepsiler, idiyopatik, neden olarak organik veya biyokimyasal bir bozukluun saptanabildii durumlarda ise semptomatik epilepsi 3

24 olarak adlandrlr (Robert ve Haslam, 1997). Epilepsilerin %40-50 sini oluturan idiyopatik (primer) genel (jeneralize) epilepsiler 3-11 ya arasndaki çocuklardaki epilepsilerin %25-30 unu oluturur. Semptomatik genel (jeneralize) epilepsiler ise 3-11 ya arasndaki çocuklarda görülen epilepsilerin %8-10 unu oluturur (Hopkins ve Appleton, 1996). Nöbet tiplerinin uluslararas snflamas uluslararas epilepsi ile sava birlii terminoloji ve snflandrma komisyonunun (ILAE), 1981 de yapt snflandrma ve açklamalar aada yer almaktadr (akt., Ouz, 2000). 1. K%smi/Fokal (Parsiyel) Nöbetler 1.1. Basit Ksmi (Parsiyel) Nöbetler motor bulgu ile oluan nöbetler somatosensoriyel veya özel duyusal bulgularla birlikte olan nöbetler otonomik bulgularla birlikte olan nöbetler psiik bulgularla birlikte görülen nöbetler 1.2. Kompleks Ksmi (Parsiyel) Nöbetler Basit Ksmi (Parsiyel) balangçl bilinç kayb ile giden nöbetler Balangçta bilinç kayb ile giden nöbetler 1.3. Ksmi (Parsiyel) Nöbetlerin +kincil (Sekonder) Genel (Jeneralize) Tonik-klonik tipe dönütüü nöbetler 4

25 Basit ksmi (parsiyel) nöbetlerin genel (jeneralize) tipe dönütüü nöbetler Kompleks ksmi (parsiyel) nöbetlerin genel (jeneralize) tipe dönütüü nöbetler Basit ksmi (parsiyel) nöbetlerin kompleks ksmi (parsiyel) nöbetlere dönütüü genel (jeneralize) olduu nöbetler 2. Genel (Jeneralize) Nöbetler 2.1. Absans ve atipik Absans nöbetleri 2.2. Myoklonik Nöbetler 2.3. Klonik Nöbetler 2.4. Tonik Nöbetler 2.5. Tonik-Klonik Nöbetler 2.6. Atonik Nöbetler 3. S%n%fland%r%lamayan Epileptik Nöbetler I.1.1. K%smi (Parsiyel) Nöbetler Ksmi (parsiyel) nöbetler beynin bir yarm küresinde ksm olarak balar. Bilinç kayb olup olmamasna göre basit ve kompleks ksmi (parsiyel) epilepsi olarak ikiye ayrlr. Her iki tip de ikincil genel (jeneralize) epilepsilere dönüebilir. Ksmi (parsiyel) nöbetlerin kaynakland anatomik bölgeye göre; temporal, frontal, pariyetal ve oksipital lop epilepsilerin klinik ve EEG özelliklerini gösterirler. Örnein, oksipital bölgeden kaynaklanan ksmi (parsiyel) nöbetler göz hareketlerinde 5

26 deiiklik, temporal bölgeden kaynaklanan ksmi (parsiyel) nöbetler ise az, yanak, dil ve yutak kaslarnda harekete neden olur (Turanl, 1994; Ünal, 2004). I Basit K%smi (Parsiyel) Nöbetler ILAE snflandrmasna göre belirtiler 4 ekilde görülür. a. Motor belirtiler b. Somatosensoriyal veya özel duyusal bulgular c. Otonomik bulgular d. Psiik bulgular Basit ksmi (parsiyel) nöbetler bilinç kayb olmakszn duyusal, motor otonomik veya psiik belirtiler gösterir. Gözlerin, ban ve tüm vücudun bir tarafa yava dönmesi eklinde oluan tonik nöbetler, en sk izlenen basit ksmi (parsiyel) nöbet tipidir. Basit ksmi (parsiyel) nöbetler çocukluk ça epilepsilerinin %10 unu oluturur (Turanl, 1994; Ünal, 2004). I Kompleks K%smi (Parsiyel) Nöbetler Bilinç kayb ile birlikte olan tüm ksmi (parsiyel) nöbetler kompleks olarak adlandrlrlar. Çocukluk ça epilepsilerinin %20-40 n olutururlar. Kompleks ksmi (parsiyel) epilepsilerinin çou orta (medial) temporal loptan kaynakldr. Bununla birlikte nöbetler frontal lobun limbik ksmndan, lateral temporal ve temporal d non-limbik bölgelerden kaynaklanp temporal limbik yaplara yaylma ile ortaya çkabilir. Ancak %70-85 i temporal lop kaynakldr. Temporal lop kaynakl kompleks ksmi (parsiyel) epilepsilerinin %70-80 inde aura bildirilmitir (Aura; duygusal bir his olup nöbetin balayacann göstergesidir. Hastalar böylece nöbetin 6

27 balayacan bilirler). Temporal lop dndan kaynaklanan kompleks ksmi (parsiyel) epilepsiler atipik olarak isimlendirilir. Kompleks ksmi (parsiyel) epilepsiler %20-60 arasnda remisyona girer ve tekrarlama riski oldukça fazladr (Turanl, 1994). Temporal lobun ön ksmndaki boalma kiinin garip, gerçek d genellikle ho olmayan kokular alglamasna neden olabilir. Benzer halüsinasyonlar tat almada da yaanabilir. Eer nöbet temporal lobun farkl bir alannda balarsa, kark görsel halüsinasyonlar meydana gelebilir. Bazen temporal lobta meydana gelen nöbetler kompleks otomatik davranla sonuçlanr bunlara da psikomotor nöbet denir. Örnein, kii parman masaya ritmik olarak vurabilir veya soyunabilir. Az karmak, ama daha yaygn olan, emme, yutma veya çime hareketleridir. Kii ataktan sonra bu olaylar hatrlamayacaktr (Gastaut ve Broughton, 1972). I.1.2. Genel (Jeneralize) Nöbetler I Absans Nöbetler: Bilincin 5-20 saniye süreyle kesintiye uramasdr. Ani balar. Hastann o anda devam etmekte olan aktivitesi kesintiye urar, bo bak görülür. Sonra yeniden yapmakta olduu ie devam eder. Vücudun pozisyonu korunduu için düme görülmez (Renda, 1994; Neyzi ve Erturul, 2002). I Myoklonik Nöbetler: Kas gruplarnn ksa süreli kaslma ve gevemesidir. Genel (jeneralize) olabilecei gibi belirli kas grubunda da olabilir. Daha çok uykuya dalma ve uykudan uyanma srasnda ortaya çkar. Nöbet srasnda çlk atma, yüz buruturma, göz hareketleri gözlenir (Renda, 1994; Neyzi ve Erturul, 2002). 7

28 Klonik Nöbetler: Bedenin yarsnda, bir veya iki ekstremitede (kollar ve bacaklar) ya da ekstremitenin ve birkaç kas grubunda bölgesel yineleyici sçramalar oluur (Renda, 1994; Neyzi ve Erturul, 2002). I Tonik Nöbetler: Ekstremiteleri veya tüm vücudu gerilmi bir biçimde sabitletiren sert/kat güçlü kas kaslmas ile ortaya çkar. Nöbet srasnda gözler yukar kayar. Solunum kaslarnn kaslmas nedeniyle morarma görülür (Renda, 1994; Neyzi ve Erturul, 2002). I Tonik-Klonik Nöbetler: +lk (primer) genel (jeneralize) tonik klonik bir nöbet ani balar. Nöbet balad zaman hasta çocuk çlk atarak birden bire yere düer. Yere dütükten sonra bir süre ba geride kalr, solunum ksa süre bozulur. Ba ve gözler yukar kayar, dudaklar morarr. Azda bol miktarda salya birikir. Bu dönem saniye sürer. Daha sonra solunum yeniden balar. Kaslarda sk tekrarlayan kaslma ve gevemeler oluur. Azdaki salya dar atlr. +drar ve dksn altna kaçrr. Kaslmalar ve gevemeler giderek seyrekleir. Bu dönem ise saniye sürer. Hasta daha sonra derin bir uykuya dalabilir ya da huzursuzluk olur. Bu devre bazen saatlerce sürebilir. Hasta kendine geldii zaman bitkinlik ve baars görülebilir (Renda, 1994; Neyzi ve Erturul, 2002). I Atonik Nöbetler: Aniden kas tonusunda azalma ile geliir. Ban dümesi, çenenin sarkmas olabilecei gibi yere düme eklinde yaygn olarak görülebilir. Bilinç kayb yoktur veya çok ksa süreli olabilir (Renda, 1994; Neyzi ve Erturul, 2002). 8

29 I.1.3. Epilepsinin Nedenleri Epilepsi farkl yalarda farkl nedenlerden kaynaklanabilmektedir. Kal%t%m: Yaklak 40 yl önceye kadar doktorlar epilepsinin nedeni olarak kaltmn önemli bir faktör olduuna inanmlardr. Bu inan halk arasnda hala güçlüdür. Genetik faktörler epilepside bir rol oynamaktadr; ancak bütünü açklayamamaktadr (Hopkins ve Appleton, 1996). Epileptik nöbet geçiren kiilerin ailelerinde epilepsinin görülme skl ailede epilepsi olmayan gruba göre daha fazla olsa da epilepside genetiin rolü çok açk deildir (Bagley ve Gables, 1976). Bugünkü tp, nöbetlerin bir kiide olurken dierinde neden olmadna ilikin tatmin edici bir cevap verememektedir. Çocuun anne ya da babasndan geçecek, nöbet geçirmesine neden olan, anormal bir genle çocukta nöbet görülmesi mümkündür; ancak, örnein gen çiftlerinden birinde böyle bir anormallik varsa dier gen bu anormallii bastrabilir ve nöbetin ortaya çkmasn engelleyebilir. Ayrca o anormal genden kaynakl olarak nöbet ortaya çksa bile sonuç çocukluk döneminde çok az sayda absans nöbetle de sonlanabilir (Hopkins ve Appleton, 1996). Tümörler: Tümörler epilepsiye neden olabilir. Bu durum çocuktan çok yetikinde daha fazla görülür (Hopkins ve Appleton, 1996; Ouz, 2000). Bula8%c% Hastal%klar: Bakteriyel menenjitler yenidoandan yalla kadar herhangi bir yata beyne hasar verebilir. Eer zamannda tedavi edilirse beyin hasarlar önlenebilir. Ancak tedavi gecikirse kortikal (kortekse ait) hücrelerdeki hasar 9

30 daha sonraki yllarda nöbete neden olabilir (Hopkins ve Appleton, 1996; Ouz, 2000). Kazan%lm%8 Metabolik Hastal%klar: Ciddi hipoglisemiler nöbetlerle sonuçlanabilir. Bu durumda yenidoanlarda görülebilir özellikle de prematürelerde veya diabetik annesi olan yenidoan bebeklerde görülebilir. Daha sonraki dönemde dier kazanlm metabolik hastalklar da nöbetlere neden olabilir. Süregen böbrek yetmezlii en yaygn nedenlerden bir tanesidir; ama, dializ ve baarl bir böbrek nakli bu durumdan kaynakl nöbetlerin skln azaltr (Hopkins ve Appleton, 1996; Ouz, 2000). I.1.4. Nöbetleri Tetikleyen Durumlar: 1. Uyku ve Uykusuzluk: Uykusuzluk alternatif serebral elektrik aktivasyonuna neden olur ve bu da nöbetleri tetikleyen baka bir faktördür. 2. Alkol 3. Menstrüasyon 4. Stres ve Üzüntü: Okulda veya ite çok çalma, evdeki mutsuzluk vb. nöbet saysndaki artla genellikle ilikilidir. Bu durum bir ksr döngüye neden olabilir; stres ve üzüntü nöbetleri tetikler ki bu nöbetler de daha fazla anksiyeteye neden olur bu durum da nöbet saysn daha da arttrr. 5. Duygudurum: Duygusal deiikliklerin nöbetlere neden olup olmadna karar vermek mümkün deildir. 10

31 6. Dier Hastalklar: Zatüre epilepsiye neden olabilir. 7. +laçlar: Baz kimyasal bileimler nöbetlere neden olur. Örnein, antidepresanlar, antibiyotikler, kemoterapi ilaçlar. Ayrca, amfetamin ve kokain gibi baz maddeler de nöbetleri tetikleyebilmektedir (Sander ve Hart, 1999). 8. Dier Tetikleyiciler-Refleks Epilepsi: Televizyon, k vb. kaynakl olarak ortaya çkan epilepsiler mümkündür (Hopkins ve Appleton, 1996). I.1.5. Hastal%<%n Seyri / Gidi8at% Çocuklarda epilepsinin seyrini etkileyen çeitli faktörler vardr. Bu faktörlerin en önemlileri; ya, epilepsi türü ve etiyolojisidir. Hastal%<%n kötü seyrinin nedenleri; epilepsinin balangç yann 2-3 ya ve öncesi olmas, myoklonik veya atonik nöbet tarz, kontrol edilemeyen nöbetler, nöbetlerin kontro lü için birden fazla antiepileptik ilaç kullanm, beyin felci (serebral palsy) gibi fiziksel özür veya dier nörolojik problemlerle iliki, nedenin tanmlanm olmas (beynin anormal geliimi, menenjit gibi) epilepsinin tedavisini güçletirmekte ve çocuun bütün yaam boyunca antiepileptik ilaç kullanmasna neden olabilmektedir. Hastal%<%n iyi seyrinin nedenleri; epilepsinin balangç yann 5 yandan sonra 13 yandan önce olmas, absans nöbet veya tonik-klonik nöbet tarz, sadece bir antiepileptik ilaç kullanmyla nöbetin kontrol altna alnmas, dier nörolojik problemlerin olmamas, tanmlanm bir nedenin olmamas ve epilepsiyle ilgili iyi bir aile öyküsünün olmas epilepsinin tedavisinde olumlu cevap alnmasn salamaktadr. 11

32 Sonuç olarak, çocuklarn yaklak %30-40 yetikin olmadan önce epilepsiden kurtulacaktr. Yani antiepileptik ilaçlar kesilebilir. Tipik absans nöbeti olan çocuklarn %70 inden fazlasnda 2-3 yl aras nöbetsiz geçen dönemlerin ardndan ilaç kullanmna son verilmektedir. (Hopkins ve Appleton, 1996). 12

33 I.2.TÜKENM L K I.2.1. Tükenmi8lik Kavram% ve Tarihçesi Tükenmilik, son yllarda aratrmaclarn dikkatini çeken bir konudur. Yaynlara bakldnda aratrmalarn daha çok öretmenlik, doktorluk, hemirelik gibi mesleklerde çalanlar üzerinde yapld görülmektedir; çünkü, tükenmiliin daha çok insanlarla birebir iliki içinde yürütülen mesleklerde görülen bir olgu olduuna inanlmaktadr (Ergin, 1993). Tükenmilik kavram ilk kez Freudenberger (1974 ve 1975) tarafndan ortaya atlm ve daha sonra Maslach ve Jackson (1981) tarafndan tanmlanmtr (Çam, 1993). Maslach ve Jackson a (1981) göre tükenmilik, duygusal tükenme ve duyarszlama sendromudur. Tükenmiliin en temel kavram duygusal tükenmedir (emotional exhaustion). Duygusal kaynaklar tükendiinde, çalanlar psikolojik açdan kendilerini daha fazla ie veremeyeceklerini hissederler. Maslach ve Jackson dnda da baz aratrmaclar çeitli tükenmilik tanmlarnda bulunmulardr. Örnein; Maslach ve Leiter a (1997) göre, tükenmilik ruhun erozyonudur. Erozyon kelimesinden de anlalaca gibi, tükenmilik kiinin ihtiyaçlar ve iin talepleri arasndaki uygunsuzluun artmas srasndaki aamal bir kaybedi sürecidir. Tükenmilik baladnda varolan enerji tükenmeye, ie olan ballk alaycla/eletiriye ve yeterlilik de yetersizlie dönüür. Storlie e (1979) göre, tükenmilik, deiimi olanaksz görünen durumlarn insan ruhuna çizdiklerinin birikimi ile oluan bir durumdur. Bu bir mesleki 13

34 tükenme dir. Normal günlük olaylar karsnda sürekli bir ümitsizlik ve olumsuzluk söz konusudur ve enerjinin tükenii görülür (akt. Çam, 1993). Bir dier görüe göre, tükenmilik bir stres denklemidir. +lerleyici bir stres sürecidir (Mc Carty, 1985; Wilson, 1979; akt. Çam, 1993). Ergin e (1992) göre, bireylerin ileri gerei karlatklar insanlara kar duyarszlamalar, duygusal yönden kendilerini tükenmi hissetmeleri ve kiisel baar ve yeterlik duygularnn azalmas eklinde ortaya çkan tükenmilik daha çok insanlarla yüzyüze iliki gerektiren mesleklerde görülen bir olgudur. Yukarda baz aratrmaclarn da tükenmilik kavramna ilikin tanmlarna bakldnda hepsinde u ortak noktalar görülmektedir. Tükenmede enerji kayb, ie olan ilginin kayb, duyarszlama gibi olumsuz durum ve duygulardan bahsedilmektedir. Ayn zamanda tükenme aniden ortaya çkmamaktadr; aamal bir süreç söz konusudur. I.2.2. Tükenmi8li<i Boyutlar% Tükenmiliin 3 boyutu vardr. Bunlar; duygusal tükenme, duyarszlama, kiisel baar ve yeterlik duygularnn azalmasdr. Duygusal tükenme; kiinin yapt i nedeniyle kiiye ar yüklenilmesi tüketilmi olma duygusudur. +nsanlar kendilerini ar yorgun hissettiklerinde, hem duygusal hem de fiziksel olarak ar zorlanm hissederler. 14

35 Duyarszlama; kiinin bakm ve hizmet verdiklerine kar, duygudan yoksun biçimde tutum ve davranlar sergilemesidir. Bu durum da kiinin ie ve iteki insanlara kar souk ve mesafeli bir tutum içine girmesine neden olur. Kiisel baar; sorunun baar ile üstesinden gelme ve kendini yeterli bulma olarak ifade edilir. Tükenmilik sendromu yaayan kiide kiisel baar eksiklii görülür (Maslach ve Leiter, 1997; Çam, 1993; Ergin, 1993; Devrimci ve Haran, 2000). Tükenmiliin özünde duygusal tükenme boyutunun bulunduu, duyarszlama ve kiisel baar eksikliinin tükenmilie elik eden deikenler olduu ileri sürülmektedir (Koeske ve Koeske, 1989; akt. Çokluk, 1999). Tükenmiliin yukarda belirtilen 3 boyutu arasndaki nedensel ilikiye yönelik olarak çeitli modeller öne sürülmektedir. Bu modeller içinde en iyi bilineni Leiter ve Maslach n (1988) modelidir. Bu modele göre, tükenmilik süregen i stresi nedeniyle meydana gelmektedir. Yani kiinin karlayamayaca i talepleri (niteliksel veya niceliksel) kiisel stres tepkisi olarak duygusal tükenmeyi tetiklemektedir (akt. Taris, Blane, Schaufeli ve Schreurs, 2005). Tükenmiliin geliiminde Leiter ve Maslach n modeline alternatif görü ise Golembiewski ve arkadalarndan gelmektedir. Golembiewski ve arkadalar (1986) tükenmilii, süregen ve ani olarak ikiye ayrmaktadrlar. Ani tükenmilik kiisel travma nedeniyle tetiklenebilirken (örn; sevilen birinin kayb gibi) süregen tükenmilik iteki faktörlerden kaynaklanmaktadr. Bu durumda ilk önce tükenmiliin duyarszlama boyutu gerçekleir, zamanla kiisel baar duygusunda azalma olur. Duygusal tükenme ise artan duyarszlama ve azalm kiisel baar 15

36 duygusuna bal olarak ortaya çkar (akt. Taris, Blane, Schaufeli ve Schreurs, 2005). Leiter ve Maslach n tanmlamasnda tükenmiliin balangcnda duygusal tükenmeden bahsedilirken, Golembiewski ve arkadalarnn tanmlamasnda duygusal tükenme tükenmiliin son aamasnda görülür. I.2.3. Çal%8ma Ya8am%nda Tükenmi8li<in Belirtileri Tükenmilik bireyin saln, yeteneklerini ve kiisel hayat tarzn olumsuz yönde etkiler. +teki performansta ciddi bir bozulmaya neden olabilir. Kiisel ilev yönünden, tükenmilik ba ars, barsak hastalklar, yüksek tansiyon, kas gerginlii ve süregen yorgunluk gibi fiziksel problemlere neden olabilir. Ayrca tükenmilik, anksiyete, depresyon ve uyku bozukluklar eklinde zihinsel rahatszlklara neden olabilir. Stresle baa çkmaya çalmak için, baz insanlar alkol ve ilaç kullanmn arttrrlar. Eer birey tükenmiliini eve tarsa, kiinin tükenmilii ve olumsuz duygular aile ve arkada ilikilerini de olumsuz yönde etkilemeye balar (Maslach ve Jackson, 1981; Maslach ve Leiter, 1997; Ergin, 1993; Uslu ve Kerimolu, 1999; Devrimci ve Haran, 2000). Tükenmiliin olumsuz yannn bir sonucu olarak, insanlar daha fazla stres yaamaya baladkça ve özel yaantlarnda yeterli destek alamadkça iteki problemlerle baa çkamaz, uraamaz hale gelirler. Tükenmeye balayan insanlar hem psikolojik hem de fiziksel olarak muhtemelen kendilerini ilerinden geri çekerler. +lerinde daha az zaman ve enerji harcarlar, sadece zorunlu olarak yaplmas gereken eyleri yaparlar ve sk sk izin alrlar. Bunlarn yannda, ilerini iyi yapamazlar. Yüksek kaliteli i, zaman, çaba ve yaratclk gerektirir ve tükenmi 16

37 insan artk bunlar yapmaya istekli deildir. Üretilen iin kalitesindeki ve miktarndaki düme tükenmiliin mesleki alt çizgisidir (Maslach ve Leiter, 1997). I.2.4. Çal%8ma Ya8am%nda Tükenmi8li<in Nedenleri 1. Ar i yükü: + yükü kiinin neyi ne kadar yaptyla ilgilidir. + yerindeki yaygn krizler 3 ekilde i yükünü etkiler: a. i daha iddetlidir/youndur (intense) b. i daha fazla zaman gerektirir (uzayan i günleri (workweek) yorucudur). c. i daha karmaktr. Ar i yükü tükenmeyi dourur. 2. Kontrol eksiklii: +nsanlarn, ileri üzerinde kontrolleri olmadnda tükenme balar. Konu ile ilgili kararlar verme frsatlar olmakszn, insanlar iin yaplmas için gerekmeyen eyleri yaparak vakitlerini boa harcayabilirler. Bir eyleri yapabildiklerini hissedemezlerse ilgilerini kaybederler. 3. Yetersiz ödül: +nsanlar ilerinin onlara para ödülü, prestij ve güvenlik getireceini beklerler. Maddi ve manevi ödüllerin kayb i için gerekli motivasyonu azaltr. 4. " ortamndaki ilikilerin zayflamas: +nsanlar arasndaki çatmalar, daha az karlkl destek ve sayg, artan bir izolasyon/yaltlmlk duygusuna oldukça açktr. +zolasyonla birlikte çalanlar arasndaki kiisel ilikiler bozulmaya, ekip çalmas zayflamaya ve birlikte deil de ayr ayr çallmaya balanr. Bu da tükenmilie doru ilerlemeye neden olur. 17

38 5. " ortamnn adil olmamas: Güven, açklk ve sayg unsurlar varsa çalma yaam adil olarak alglanr. Aksine, bunlarn yokluu dorudan tükenmilie katkda bulunur. 6. Çatan deerler: +le kiisel deerlerin çatmas da tükenmilie neden olan bir dier nedendir (Maslach ve Leiter, 1997; Devrimci ve Haran, 2000). Tükenmiliin bireysel nedenleri ise u ekilde özetlenebilir: Süregen ruh hastalar ile çalmak, süregen ilerleyici ve ölümcül hastal olan kiilerle çalma, mesleki geliimin ve eitimin yetersiz kalmas, yeterli sosyal destee sahip olmamak, hobiler vb. dinlendirici aktivitelerin bulunmamas, mizah duygusuna sahip olmayan, her eyi çok ciddiye alan kontrolcü bir yapya sahip olmak, baarszla kar toleransn düük olmas, engellenme eii düük bir insan olmaktr (Sayl, Berksun, Palabykolu, Özgüven, Soykan, Haran, 2000). I.2.5.Tükenmi8li<in Evreleri Edelwich ve Brodsky (1980) tükenmeyi dört evre ile tanmlamlardr: 1. Evre: Coku Evresi (enthusiasm): Kii tüm durumlarda en ideal biçimde davranmaya çalmakta, her zaman baarl olmay beklemektedir 2. Evre: Duraanlama Evresi (stagnation): Kii coku evresindeki enerjisini, çalma ve insanlara yardm etme arzusunu yitirmeye balamtr. 3. Evre: Engellenme Evresi (frustration): +nsanlar, sistemi ve olumsuz çalma koullarn deitirmenin ne kadar zor olduunu anlar; youn bir engellenmilik duygusu yaar. Bu evredeki kii eer kendini ifade edebilir, 18

39 sorunlarn çözümü için adm atabilir ve sorumluluk alabilirse tükenmiliin son evresine ilerlemekten kurtulabilir. 4. Evre: Umursamazlk Evresi (apathy): Bu evrede artk kii engellenmilik ve öfke duygularn yitirir, yapt i ile olan duygusal ban kaybeder. + yaam kii için bir doyum ve kendini gerçekletirme alan olmaktan çok uzak, kiiye ancak sknt ve mutsuzluk veren bir alan olacaktr (akt., Uslu ve Kerimolu, 1999; Devrimci ve Haran, 2000; Kaçmaz, 2005). I.2.6. Tükenmi8lik ve Demografik De<i8kenler Cinsiyet ile tükenmiliin ilikili bulunduu çalmalarda genel olarak kadnlarn duygusal tükenme, erkeklerin ise duyarszlama boyutunda daha fazla tükenmilik yaadklarndan söz edilmektedir (Çokluk, 1999; Ahola, Honkonen, Iseometsä, Kalimo, Nykyri, Koeskinen, Aroma ve Lönnqvist, 2006). Ergin (1992) Ankara daki 14 hastane ve salk merkezinde çalan 297 hemire ve 255 doktorun tükenmilik düzeylerine ilikin olarak yapt çalmasnda cinsiyetin duygusal tükenme açsndan önemli bir deiken olduunu saptamtr. Buna göre kadnlar erkeklerden daha fazla duygusal tükenme yaamaktadrlar. Duyarszlama yönünden cinsiyetler arasnda bir fark olmamasna karn kiisel baar boyutu açsndan erkeklerin baar duygusunun kadnlardan fazla olduu görülmütür. Yan tükenmilik ile ilikili olduu ve ya daha genç olanlarn daha yüksek duygusal tükenme ve duyarszlama yaama eiliminde olduklar ve genel olarak ya ile tükenmilik arasnda ters yönde bir iliki olduu yönünde yaygn bir 19

40 görü vardr (Çokluk, 1999; Devrimci ve Haran, 2000). Ya ile tükenmilik arasndaki ters yöndeki ilikiye yönelik olarak Ahola ve arkadalar (2006) öyle bir açklama getirmektedirler. Tükenmiliin geliimi zaman alr. Özellikle tükenme/yorgunluk (exhausion) zamana kar dirençlidir. Bu da tükenmiliin neden yala birlikte arttn anlatabilir. I.2.7. BAKIMVERENLERDE TÜKENM L K Birçok çocuk çocukluk dönemi boyunca çok fazla özel salk sorunu yaamaz. Bununla birlikte, baz çocuklar erken çocukluk döneminde güçlükler yaayabilir ve yardma ihtiyaç duyarlar. Bir çocuun ebeveyni olmak beraberinde bakm vermeyi de getirmesine karn çocuun olas uzun dönemli baml ve ilevlerinde snrllklar yaamas bu rolün tamamen ebeveynin görevi haline gelmesine neden olur. Ebeveynler için en önemli sorunlardan bir tanesi çocuun süregen salk problemlerini etkili bir ekilde yönetmek ve günlük yaam ihtiyaçlarn karlamaktr. Sonuç olarak evde çocuun bakm görevi bakmverenler için zor hale gelebilir. Süregen hastalkl çocua bakmverme ebeveynlerin hem fiziksel salna hem de psikolojik iyilik haline zarar verebilir (Raina, O Donnell, Rosenbaum, Brehaut, Walter, Russell, Swinton, Zhu ve Wood, 2005). Evde aile üyelerinden birine bakmverme strese, tükenmeye neden olabilir. Son yaplan aratrmalara göre artm tükenmilik durumu bakmveren kiinin hem fiziksel hem de psikolojik salk durumunu etkiler. Son zamanlarda yaplan çalmalar çocukluk dönemi süregen hastalklarnn aile yaam üzerinde farkl etkileri olduunu ortaya koymutur. Birçok aratrmacya göre anneler birinci 20

41 derecede bakmveren kiiler olduklar için hem psikolojik hem de sosyal olarak daha fazla tükenmektedirler (Chumbler, Grimm, Cody, Beck, 2003). Kasuya, Baile-Polgar ve Takeuchi nin (2000) aktardna göre, bakmverenlerin büyük bölümü bakmvermelerinin bir sonucu olarak ar yorgunluk, hayal krkl ve stresi yaamakta, bakmvermenin evliliklerinde zorlanmaya neden olduuna inanmakta ve bakmvermenin bir sonucu olarak umutsuzluk hissetmektedirler. I.2.8. Bak%mverenlerde Tükenmi8li<in Belirtileri Bakmverenlerin yaadklar tükenmilik u ekilde özetlenebilir: Klinik belirtiler: Sindirim güçlüü, ba ars ve itahta deiiklik gibi somatik/bedensel yaknmalardaki art genellikle bakmverenin yüküne elik eder. Dier genel belirtiler; yorgunluk, kilo kayb ve kilo alm, sosyal izolasyon ya da içe çekilme, konsantrasyonda güçlük ve görünümde danklk veya düzensizliktir. Psikolojik ve duygusal belirtiler ve tükenmiliin belirtileri ise, sinirlilik (irritablity), uykusuzluk, sosyal izolasyon, alaycln çok fazla kullanm ve alkol veya dier madde kullanmnn artmasdr. Artm stres ve kayg: Tükenmiliin en önemli belirtileri stres ve anksiyete düzeyinin artmasdr. Bakmverenler özel stresörleri (stres yapc olaylar) veya genellemi anksiyete duygusunu ifade edebilirler. Döngüsel düünme: Bakmverenin problem çözme örüntüsü genellikle döngüseldir. Örnein, öyle bir düünce tarz olabilir; Bir danmana bavuramam; çünkü, bir iim yok. Bir iim olamaz; çünkü, evden ayrlamam. Ve danman da bana 21

42 yardmc olamaz. Bakmverenler bastrldklarnda, genellikle kendi bak açlarnda tuzaa dümeye balarlar ve deiik konular birbirinden ayramazlar. Sosyal izolasyon: Bakmveren genellikle aile ilikilerinden, arkada ilikilerinden ve katldklar dier aktivitelerden özveride bulunurlar ve bu da varolan sosyal destein zayflamasna ve izolasyona neden olur. Depresyon ve dier duygusal belirtiler: Hayal krkl veya stresle ilgili duygularn ifade etmeyen bakmverenlerde, depresyon balangc tükenmiliin iareti olabilir. Böyle bakmverenler uyku alkanlklarnda, itahlarnda ve enerjilerinde deiiklik fark ederler. Ayn zamanda bakmverenler güç kaybndan da bahsedebilirler; kontrol duygularn kaybettiklerini hissederler. Suçluluk duygular da ayn zamanda genel olarak görülür. Ayrca, üzüntü, ac da genellikle bu duygulara elik eder. Diyet ve beslenme: Beslenmedeki deiiklikler tansiyona neden olabilir. Bu deiiklikler daha fazla strese ve izolasyona neden olabilir (Kasuya, Baile-Polgar ve Takeuchi, 2000). Kültürel beklentiler ve cinsiyet rollerinin kazanlma sürecinde bakmverme sorumluluu sklkla erkeklere deil kadnlara yüklenmektedir. Bu balamda süregen rahatszl olan çocuklarn bakm da bu beklentiler çerçevesinde annelere dümektedir. Yaynlara bakldnda epileptik çocuu olan annelerin tükenmilii ve tükenmilie etki edebilecek faktörler hakknda yazn bulunmamaktadr. 22

43 Bak%mverenlerde Tükenmi8li<in Ele Al%nd%<% Baz% Yay%nlar%n Gözden Geçirilmesi Bakmverenlerle ilgili olarak yurtiçi ve yurtdnda son yllara yaplan tükenmilik aratrmalar u ekilde özetlenebilir: Duygun ve Sezgin in (2003) zihinsel engelli ve salkl çocuk annelerinin tükenmilik düzeylerinin ele alnd çalmasna 118 zihinsel engelli çocuk annesi ve 121 salkl çocuk annesi katlmtr. Duygusal tükenmilik açsndan iki grup arasnda fark olduu ve zihinsel engelli çocuk annelerinin salkl çocuk annelerine göre daha fazla düzeyde tükenmilik yaadklar, ancak kiisel baar açsndan iki grup arasnda anlaml bir farkllk olmad görülmütür. Chumbler, Grimm, Cody ve Beck in (2003) yaptklar aratrma cinsiyet ve akrabalk (e, çocuk, daha uzak akraba) durumlarnda bakmverenin tükenmilii açsndan farkllk olup olmadna yöneliktir. Aratrmaya 70 ya üzerinde bellek hasarl akrabalarna bakm veren 305 kii katlmtr. Aratrma sonucunda bakmverenlerin tükenmilik düzeylerinde cinsiyet açsndan bir farkllk bulunmazken akrabaln derecesi açsndan farkllk bulunmutur. Çocuklarn daha uzak akrabalara oranla daha fazla tükenmilik yaadklar, e ve çocuklar arasnda tükenmilik açsndan farkllk olmad saptanmtr. Çalmada kz çocuklarnn daha uzak akrabalarla karlatrldnda daha fazla tükenmilik puan aldklar belirlenmitir. Jenkins ve Elliott (2004) akl sal kliniklerinde çalan hemireler üzerinde yaptklar çalmada stres-tükenmilik arasndaki ilikiyi ve sosyal destein tükenmilik ve stres-tükenmilik ilikisi üzerindeki etkisini incelemilerdir. 23

44 Aratrmaya 11 farkl hastanenin akl sal kliniinde çalan 93 hemire katlmtr. Aratrma sonucunda birçok farkl stresörün tükenmiliin alt boyutlar olan duygusal tükenme ve duyarszlamayla olumlu ilikisinin olduu ve çalma arkadalarndan gelen sosyal destekle duygusal tükenme arasnda da olumsuz bir iliki olduu belirlenmitir. Toyry, Kalimo, Aarimaa, Juntunen, Seuril, Rasanen in (2004) yaptklar bir baka çalmada ise doktorlarn yaadklar stres ve tükenmilikte cinsiyetin rolü incelenmitir. Aratrmaya 3313 Finlandiyal doktor katlmtr. Aratrma sonucunda, erkek ve kadn doktorlarn stres düzeyleri arasnda fark olmad görülmütür. Ancak, doktorlarn çocuklaryla ilgili sorunlarna i ile sorunlar da eklendiinde kadnlarn stres düzeyinin erkeklere oranla daha artt görülmütür. Çocuklu veya çocuksuz kadn doktorlar erkek doktorlara göre daha fazla duygusal tükenmeyi yaarken, erkek doktorlar tükenmiliin bileenlerinden olan duyarszlamay daha fazla yaamaktadrlar. Cinsiyet ayrm gözetmeksizin her iki grupta çocuklar olan doktorlar, daha az duyarszlama ve azalm kiisel baar yaadklar, çocuklarn duygusal tükenmeyi etkilemedii görülmütür. Bekker, Croon ve Bressers n (2005) tükenmilik ve hastalk nedeniyle izin alma, i tutumlar, çocuk bakmndaki zorunluluklar, i özellikleri ve cinsiyet arasndaki ilikiyi inceledikleri çalmalarna 404 kadn ve erkek hemire katlmtr. Aratrma öncesinde kadn hemirelerin erkek hemirelere oranla daha fazla duygusal tükenme belirtecekleri ve hastalk nedeniyle izin alma oranlarnn da daha fazla olaca beklenmi ancak, aratrma sonucunda kadnlarn hastalk nedeniyle izin alma oranlarnn erkeklere oranla yüksek olmad ve cinsiyetler arasnda 24

45 duygusal tükenme yönünden beklenen sonuçlarn elde edilmedii görülmütür. Her iki cinsiyet için de, duygusal tükenmeyle hastalk nedeniyle izin alma arasnda anlaml bir iliki saptanmtr. Aratrma sonucunda ar i yükünün de duygusal tükenmeyi ve dolaysyla da hastalk nedeniyle izin almay belirledii sonucuna ulalmtr. Yukarda yer alan aratrma sonuçlarna bakldnda, bakmverenlerin bakmverme sürecinde tükenmilik yaayabilecei görülmektedir. Ancak özellikle konuyla ilgili olarak yurtiçi yaynlar aratrlrken pek fazla çalmaya rastlanlmamtr. 25

46 I.3.STRES I.3.1. Stres Kavram% ve Tarihçesi Stres kavram insanlk tarihi kadar eskidir. Ancak bu kadar eski olmasna karn stresin net bir tanmn yapmakta yazarlar çou zaman zorlanmlardr. Hatta her insann kendine özgü bir stres kavram vardr diyerek, kavramn ne kadar deiken olduunu ifade edenler de olmutur (Rice, 1999). Stres kavramndan bahsederken öncelikle stres yaratan etkenler anlamna gelen stresörün ne anlama geldiini açklamak gerekir. Holmes ve Rahe (1967) stresörleri uyum yapma çabas gerektiren, yaamda deiiklie yol açan çeitli olaylar olarak tanmlamlardr (akt. Kasl, Cooper, 1995). Ksaca stres yapc olaylar, strese neden olan olaylar stresör olarak adlandrlr. Yaynlara bakldnda stres terimini ilk kez kullanan kiinin 17. yüzylda stresi, elastiki nesne ve ona uygulanan d güç arasndaki iliki olarak açklayan fizikçi Robert Hook olduu görülmektedir. Thomas Young isimli bir baka fizikçi ise Hooke dan yüzyl kadar sonra, 18. yüzylda stresi, maddenin kendi içinde olan bir güç ya da direnç olarak tanmlamtr. Madde, kendi üzerinde uygulanan d güce kendi direnci orannda bir tepki gösterir. Elastik kütle, bir stres tepkisi sayesinde eilip bükülerek bu d gücü dengelemeye, ona uyum göstermeye çalr. Ancak, eer d güç elastik kütlenin kendi içindeki dirençten daha büyükse böyle bir dengeleme mümkün olmaz ve madde niceliksel bir deiime urar. Dtan gelen gücün ar büyüklüü durumunda ise niteliksel deiimler olabilir. Bu tanmlamadan sonra stres kavram fizikle snrl kalmam biyoloji, fizyoloji, endokronoloji, tp, antropoloji, sosyoloji ve psikoloji gibi alanlara yaylmtr (Wahin, 1998a). 26

47 Robert Hooke ve Thomas Young dan sonra biyolog Walter Canon, stres kavramn canl organizmalar balamnda açklamtr. Canon a göre stres, canlnn doal içsel dengesinin dsal/çevresel uyaranlarca bozulmas sonucunda oluur. Cannon bu süreci denge (homeostasis) ve sava kaç tepkisi kavramlaryla açklamaktadr. Cannon stresi bir acil durum tepkisi olarak tanmlamtr. Cannon a göre stres, organizmann, kendi yaamn ve çevreye uyumunu (yani dengeyi, yani homeostasisi) tehdit eden bir unsura (uyarcya) gösterdii ve varolusal deeri olan bir sava ya da kaç tepkisidir (Wahin, 1998a). Bir tehlikeyle karlaan canl, baa çkamayacana inand bu durumdan uzaklamaya çalr, yani kaçar ya da baaçkabileceine inand tehlikeyle savar. Endokronoloji uzman Hans Selye, Cannon un yukarda belirtilen düünceleri temelinde laboratuar çalmalar yapm ve çalmalarnn sonunda Genel Uyum Sendromu (1925) fikrini ortaya atmtr. Genel Uyum Sendromu hakkndaki bilgi Stres-Tükenmilik Arasndaki +liki bal altnda ele alnacandan bu bölümde Hans Selye nin stres kavram üzerinde durulacaktr. Genel olarak stres, bedene zarar verme düüncesi veya anksiyete, hayal krkl, yorgunluk gibi ho olmayan zihinsel süreçleri çartrr. Bu açdan bakldnda stresin sadece bedenimize zarar veren bir durum olduu vurgulanmaktadr (Allen, 1984). Oysa, Selye yapt çalmalar sonunda, stresin doasn açklamada farkl bir tanmlama yaparak stresin kiinin çevreye uyum yapma sürecinde yaad fizyolojik bir tepki olduunu vurgulamtr. +çsel ve dsal koullarn deiimine uyum için bedenin çalmas veya güç harcamas, fizyolojik 27