Türkiye'de Özürlülük ve Özürlülere Sunulan Hizmetler

Transkript

1 Derleme / Review Article TAF Prev Med Bull 2012; 11(4): Türkiye'de Özürlülük ve Özürlülere Sunulan Hizmetler [Disability and the Services for the Disabled in Turkey] ÖZET Türkiye de yaklaşık 8,5 (%12,3) milyon özürlü birey bulunmaktadır. Ortopedik, görme, işitme, dil ve konuşma ile zihinsel özürlülerin oranı %2,6 iken, süregen hastalığı olanların oranı ise %9,7 dir. Ülkemizde, 1982 Anayasası ndan başlayarak, özürlülerle ilgili pek çok yasal düzenleme bulunmaktadır. Özürlülere sunulan hizmetler; bakım, sağlık, eğitim, istihdam ve sosyal güvenliğe ilişkin yasal düzenleme ve uygulamalar şeklinde ele alındığında, 2005 yılı yasal düzenlemesinin (5378 sayılı Özürlüler Kanunu) hizmetler kapsamında birçok boşluğu kapattığı ve sunulan hizmetleri geliştirdiği gözlenmektedir. Ancak bu son yasal düzenlemeye rağmen verilen hizmetlerin yeterliliği konusu tartışmaya açıktır. Bu derlemede özürlülere sunulan hizmetler yukarıda adı geçen başlıklar şeklinde değerlendirilecektir. SUMMARY In Turkey there are approximately 8.5 million (%12.3) disabled people. While the ratio of orthopedic, visual, auditory, speech, and talking disabilities and mental disability is 2.6%, the ratio of the people who have chronic diseases is 9.7%. In our country, by the beginning of 1982 Constitution, there have been a lot of legal regulations. If the services for disabled persons considered as social security-related legislation for care, healthcare, education, employment and practices; the legal regulation on the year 2005 (The Disability Law no ) has covered many blankness and also evolved the services to the disabled people. However, despite these recent legal regulation it is questionable that if the services for the disabled are adequate or not. In this review, the services, which offered to the disabled people, are evaluated as the topics mentioned above. Gönderme Tarihi/Date of Submission: , Kabul Tarihi/Date of Acceptance: Seval C. Ulaş 1 Reyhan Uçku 2 1 Celal Bayar Üniversitesi Sağlık Yüksekokulu Ebelik Bölümü, Manisa. 2 Dokuz Eylül Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı AD, İzmir. Anahtar Kelimeler: Özürlü Birey, Özürlülük, Özürlülere Sunulan Hizmetler. Key Words: Disabled Persons, Disability, Services for the Disabled. Sorumlu yazar/ Corresponding author: Seval Cambaz Ulaş C.B.Ü Sağlık Yüksekokulu İstasyon Mevkii, Manisa, Türkiye. seval.cambaz@hotmail.com DOI: /pmb GİRİŞ Doğuştan veya sonradan herhangi bir nedenle bedensel, zihinsel, ruhsal, duyusal ve sosyal yeterliliklerini çeşitli derecelerde kaybetmesi nedeniyle toplumsal yaşama uyum sağlama ve günlük gereksinimleri karşılama güçlükleri olan koruma, bakım, rehabilitasyon, danışmanlık ve destek hizmetlerine ihtiyaç duyan kişi özürlü olarak tanımlanır (1) yılı Türkiye özürlüler araştırmasına göre; ülkemizdeki özürlü nüfus yaklaşık 8,5 milyon (%12,3) dur. Ortopedik, görme, işitme, dil ve konuşma ile zihinsel özürlülerin oranı %2,6 iken, süregen hastalığı olanların oranı ise %9,7 dir. Özürlü olma oranları yaş ilerledikçe artmaktadır. Ancak, bu artış süregen hastalığı olanlarda diğer özür grubundakilere göre daha fazladır. Ortopedik, görme, işitme, dil ve konuşma ile zihinsel özürlü nüfus cinsiyet açısından incelendiğinde, erkeklerin oranının daha yüksek olduğu, süregen hastalığa sahip olan nüfusta ise kadınların oranının daha yüksek olduğu gözlenmektedir. Ortopedik, görme, işitme, dil ve konuşma ile zihinsel özürlü olanların oranı kırda daha yüksek iken süregen hastalığa sahip olanların oranı kentte daha yüksektir. Özürlüler araştırmasında özrün ortaya çıkış zamanı doğuştan ve sonradan olmak üzere iki başlık altında incelenmiştir. Özrün ortaya çıkış zamanı, özrün türüne göre incelendiğinde, ortopedik (%73,3), görme (%76,3) ve işitme (%67,1) özürlülerde, sonradan özürlü olanların oranı daha yüksektir. Ancak, dil ve konuşma özürlü ile zihinsel özürlülerde doğuştan veya sonradan özürlü olma oranları arasında önemli bir faklılık gözlenmemektedir. Bu iki özür türünde doğuştan özürlü olma oranı sırasıyla %46,6 ve %47,9 dir (2). Türkiye de özürlülere yönelik hizmetleri yürütmek, ulusal politikanın oluşmasında yardımcı olmak, ulusal ve uluslararası kurumlarla işbirliği yapmak Başbakanlık Özürlüler Dairesi Başkanlığı nın görevidir. Özürlülerle ilgili yasal düzenlemeler 1982 Anayasası ndan başlayarak pek çok kanun ile düzenlenmektedir

2 Bakım Hizmetleri Kurumda Bakım Evde Bakım SHÇEK Özel Bakım Merkezinde 1. Bakım ve rehabilitasyon merkezi 2. Aile danışma ve rehabilitasyon merkezleri (Gündüzlü) merkezleri saatlik bakım 2. Gündüzlü bakım Başvuru Doğrudan (dilekçe ile) -Kendisi -Yasal temsilci -Bildirimde bulunan -SHÇEK Müdürlüğü ya da -Kurum Müdürlüğü Geliri bir aylık net asgari ücretin 2/3 ünden az olanlara (SHÇEK tarafından) 1 net asgari ücret verilir. Ödeme Ücretsiz BAKIM MERKEZLERİNE BAŞVURUDA ARANAN GENEL ÖZELLİKLER -Bulaşıcı bir hastalığı olmamak -Ruh sağlığı yerinde olmak -Sürekli tedavi gerektiren ağır bir hastalığı bulunmamak -Rehabilitasyon programını engelleyici ikinci bir özürü bulunmamak (bakım merkezleri hariç) -Uyuşturucu madde veya alkol bağımlısı olmamak Ödeme (SHÇEK tarafından) - 24 saatlik bakım: 2 net asgari ücret - 8 saatlik bakım: 1 net asgari ücret - 4 saatlik bakım: 1/2 net asgari ücret Şekil 1: Özürlülere sunulan bakım hizmetlerinin ayrıntısı. Ancak en önemli düzenleme 2005 yılında yürürlüğe giren 5378 sayılı Özürlüler ve Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılması Hakkındaki Kanundur (1). Bu derlemede özürlülere sunulan hizmetler; bakım, sağlık, eğitim, istihdam, sosyal güvenliğe ilişkin yasal düzenleme ve uygulamalar başlıklarında ele alınarak değerlendirilecektir. 2. ÖZÜRLÜLERE SUNULAN BAKIM Ülkemizde özürlülere sunulan bakım hizmetleri 2828 sayılı Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Kanunu (SHÇEK) ve Bakıma Muhtaç Özürlülerin Tespiti ve Bakım Hizmeti Esaslarının Belirlenmesine İlişkin Yönetmelik kapsamında ele alınmıştır. Yasal düzenlemeye göre özürlülerin bakımı ailesinin yanında (evde bakım) ve kurumda bakım olmak üzere iki şekilde sağlanmaktadır (Şekil 1) Kurum Bakımı Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu ile özel bakım merkezleri tarafından gündüzlü ve yatılı olmak üzere sunulmaktadır. Yatılı ya da gündüzlü bakım hizmeti toplumsal yaşama uyum sağlama ve günlük gereksinimlerini karşılama güçlükleri olan özürlülere verilmektedir. Gündüzlü hizmet veren aile danışma ve rehabilitasyon merkezlerinde ise; bireysel ve grup çalışmasını içeren rehabilitasyon hizmetleri ile bakım hizmeti birleştirilerek verilmektedir. Ayrıca aile içi uyumu sağlamak amacıyla özürlülere ve ailelerine yönelik danışmanlık hizmetleri de sunulmaktadır. Kurumda bakım hizmeti almak için SHÇEK il ya da ilçe müdürlükleri ile özel bakım merkezi kurum müdürlüklerine dilekçe ile başvurmak gereklidir. Başvuruyu özürlünün kendisi, yasal temsilcisi ya da özürlünün varlığını bildirmekle yükümlü olan tüm kuruluşlar yapabilir. Bakım hizmetini kurumlarda alacak özürlülerde bulaşıcı bir hastalığı olmamak, ruh 484

3 sağlığı yerinde olmak (görme, işitme, ortopedik özürlüler için), sürekli tedavi gerektiren ağır bir hastalığı bulunmamak, rehabilitasyon programını engelleyici ikinci bir özrü bulunmamak (bakım merkezleri hariç), uyuşturucu madde veya alkol bağımlısı olmamak koşulları başvuruda aranan genel özelliklerdir. Bakıma muhtaç özürlülerin bakım ücretleri SHÇEK tarafından karşılanmaktadır Evde Bakım Ülkemizde özürlülerin ailesi yanında evde bakımına öncelik verilmektedir. Evde bakımı ailesi ya da akrabaları tarafından sağlanan bakıma muhtaç özürlüler için bakım ücreti (SHÇEK tarafından) ödenmektedir. Bakım ücreti alma koşulu (bakıma muhtaç özürlü olma koşulu); a) Özürlülük sınıflandırmasına göre ağır özürlü olduğu belgelendirilmesi (öz bakım ihtiyacını tek başına yerine getiremeyen ve başkasının yardımı olmadan hayatını devam ettiremeyen) b) Her türlü gelirleri toplamı birey sayısına bölünerek (kendilerine ait veya bakmakla yükümlü olduğu bireylere) kendilerine düşen ortalama aylık gelir tutarının, bir aylık net asgari ücret tutarının 2/3 ünden daha az olduğu bakım raporu ile tespit edilmesidir (4-6). Tablo 1 e göre ülkemizde özürlü birey evinde bakılmaktadır; bakım hizmeti alanların %96,9 unun bakımı evde yapılmaktadır. Resmi bakım merkezlerine göre özel bakım merkezi sayılarının fazla olması, bakım hizmetlerinin özelden hizmet alma şeklinde yürütüldüğünü göstermektedir. Aile danışma merkezlerinin tüm ülkede sadece 7 tane bulunması da özürlü bireylerin ailelerinin desteklenmediğinin bir göstergesidir (3). Tablo 1: Türkiye de bakım hizmeti alan özürlülerin sayısı ve kurumların dağılımı, Hizmetin adı Aile bakımı (Evde bakım) Resmi Bakım ve Rehabilitasyon Merkezi Aile Danışma ve Rehabilitasyon Merkezi Özel Merkezi Bakım Kuruluş sayısı Hizmet alan özürlü sayısı (%) , , , ,5 Toplam ,0 3. ÖZÜRLÜLERE SUNULAN SAĞLIK Özürlülere sunulan sağlık hizmetlerinden Sağlık Bakanlığı sorumludur. Özürlülere sağlık kurulu raporlarının verilmesi ve özürlülüğün önlenmesi için sunulan bu hizmetler ücretsiz olarak verilmektedir (7,8). Özürlülüğün önlenmesi için koruyucu sağlık hizmetleri kapsamında yenidoğan tarama programı altında Neonatal Tarama Programı ve İşitme Taraması Programı yürütülmektedir. Yetişkinlerde ise Hemoglobinopati Kontrol Programı yürütülmektedir (9) Neonatal Tarama Programı Bu program kapsamında yenidoğanlar beyin hasarı ve zekâ geriliğine neden olan fenilketonüri, konjenital hipotroidi ve biyotinaz eksikliği yönünden taranmaktadır yılında yenidoğanın %95,1 inde ( ) fenilketonüri taraması gerçekleştirilmiştir. Aynı yıl 2. ve 3. basamak sağlık kuruluşlarında 206 bebeğe Fenilketonüri tanısı konulmuştur (10) Yenidoğan İşitme Taraması Programı Yenidoğan işitme taraması programı 2005 yılından itibaren Sağlık Bakanlığı Ana Çocuk Sağlığı ve Aile Planlaması Genel Müdürlüğü tarafından yürütülmektedir yılında tüm Türkiye de 79 ildeki kamu hastanelerinde uygulanmaya başlanmış ve yenidoğanın %25 ine ( ) işitme taraması yapılmıştır. Buna göre; işitme taramasına alınan yenidoğanların %0,23 ü tanı almıştır (11) Hemoglobinopati Kontrol Programı Türkiye de beta-talasemi taşıyıcı sıklığı %2,1 olup, yaklaşık taşıyıcı ve civarında hasta vardır. Hastalığın görülme sıklığı göz önüne alınarak riskli 33 ilde yürütülen program 2010 yılı sonu itibariyle 31 ilde 1. Basamak Hemoglobinopati Tanı Merkezi faaliyet göstermekte olup bu illerde 2010 yılında evlenen çiftlerin %82 sine evlilik öncesinde tarama testi yapılmıştır (12). 4. ÖZÜRLÜLERE SUNULAN EĞİTİM Ülkemizde özürlülerin eğitiminden sorumlu olan kurum Milli Eğitim Bakanlığı dır. Özürlülerin eğitim hizmetleri iki şekilde karşılanmaktadır. Birincisi örgün eğitim içerisinde verilen kaynaştırma eğitimi, 485

4 ikincisi ise özel eğitim ve rehabilitasyon merkezlerinde ya da Milli Eğitim Bakanlığı na bağlı özel eğitim okullarında verilen özel eğitimdir. Her iki eğitim şeklinde de başvurular eğitim alacak kişinin en az %20 özürlü olduğunu gösteren sağlık kurulu raporu ile birlikte öğrencilerin aileleri tarafından bireysel olarak il milli eğitim müdürlüklerine yapılmaktadır. Özel eğitim ve rehabilitasyon merkezlerinde eğitim alan öğrencilerin eğitim ücretleri Milli Eğitim Bakanlığı bütçesinden karşılanmaktadır. Ödeme bireysel eğitim için 6 seans, grup eğitimi için ise 4 seans üzerinden yapılmaktadır. Bunun üzerinde eğitim alan öğrencilerin ücretleri ilgili tarafından karşılanmaktadır. Tüm eğitim kurumlarının denetimi bakanlık müfettişleri tarafından yapılmaktadır (13,14). Tablo 2 de görüldüğü gibi 2010 yılında ülkemizde özürlü birey eğitim almıştır (15). Tablo 2: Milli Eğitim Bakanlığı, Özel Eğitim Rehberlik ve Danışma Hizmetleri Genel Müdürlüğü Kurum ve Öğrenci Sayıları, Eğitim türü Derslik Öğrenci sayısı sayısı Özel Eğitim Sınıfı Kaynaştırma Eğitimi İlköğretim Okulu Kaynaştırma Eğitimi Ortaöğretim Toplam ÖZÜRLÜLERE SUNULAN İSTİHDAM Kamuda ve özel sektörde özürlü işçi çalıştırma zorunluluğu %3 tür. Bu sayı kamuda çalışan toplam memur üzerinden hesaplanırken, özel sektörde 50 ve üzerinde işçi çalıştırılan her işyeri için geçerlidir. Özürlü personel kadrosunda çalışmak için kişinin %40 ve üzerinde özür durumuna sahip olduğunu gösteren sağlık kurulu raporuna sahip olması ve işçi kadrosunda çalışmak için Türkiye İş Kurumuna kayıtlı olması gerekmektedir yılında 5378 sayılı kanun çıktıktan sonra kamuda çalışan özürlü memura eğitim aldığı alanda çalıştırılma ve bakmakla yükümlü olduğu özürlü yakını olan memura da tayin kolaylığı getirilmiştir. Özel sektörde ise; 50 ve üzerinde işçi çalıştıran iş yerleri için %3 den daha az çalıştırılan her işçi için aylık 750 lira para cezası ödenmesi maddesi eklenmiştir (16-18). Tablo 3 te görüldüğü gibi ülkemizde 2010 yılı Devlet Personel Başkanlığı nın verilerine göre dolu memur kadrosu bulunmaktadır. Dolu kadroların %3 ü kişi iken, bu kadroların sadece sinde (%38,4) özürlü memur istihdam edilmiştir (19). Tablo 3: Devlet Personel Başkanlığı, istihdam edilen özürlü memurların dağılımı, Genel Durum Kurum sayısı 176 Dolu Kadro Dolu Kadroların % 3 ü Toplam Dolu Kadro Kadın Erkek Özürlü Kontenjan Açığı Tablo 4 te görüldüğü gibi, istihdam edilen özürlü memurun en çok ortopedik özürlülerden oluştuğu (9.104 kişi), kadın (3.736 kişi) ve erkek ( kişi) personelin istihdamında eşitsizlikler olduğu görülmektedir (20). Türkiye İş Kurumu nun 2009 yılı verisine göre ise özel sektörde özürlü işçi (erkek:22.350, kadın:3.510 kişi) işe yerleştirilmiştir (21). Özürlü kadrosunda istihdam edilen işçilerde de kadın erkek arasındaki eşitsizlik görülmektedir. 6. ÖZÜRLÜLERE SUNULAN SOSYAL GÜVENLİK 2022 sayılı 65 Yaşını Doldurmuş Muhtaç, Güçsüz ve Kimsesiz Türk Vatandaşlarına Aylık Bağlanması Hakkında Kanun ile herhangi bir sosyal güvencesi ve geliri olmayan özürlülere üç aylık dönemler halinde özürlülük derecelerine göre maaş bağlanmaktadır. Bu kanuna göre; a. %40-69 özürlü aylığı, b. %70 ve üzeri özürlü aylığı ve c. 18 yaş altı özürlü yakını aylığı verilmektedir (22) sayılı kanuna göre Türkiye de özürlü maaşı alanların dağılımına baktığımızda %40-69 özür durumu olan kişi, %70 ve üzerinde özür durumu olan kişi ve 18 yaş altı özürlü yakını aylığı alan kişi bulunmaktadır (23). 7. SONUÇ VE ÖNERİLER Ülkemizde özürlülere sunulan hizmetler; bakım, sağlık, eğitim, istihdam ve sosyal güvenliğe ilişkin yasal düzenleme ve uygulamalar şeklinde ele alındığında, 2005 yılı yasal düzenlemesinin (5378 sayılı yasa) hizmetler kapsamında birçok boşluğu kapattığı ve sunulan hizmetleri geliştirdiği gözlenmektedir

5 Tablo 4: Devlet Personel Başkanlığı, istihdam edilen özürlü memurların özellikleri, İstihdam Edilen Özürlü Memurların Özellikleri Özür oranı (%) Özür Grubu Kadın Sayı (%) Erkek Sayı (%) Toplam Sayı (%) (15,4) (55,9) (71,3) (2,0) (14,1) (16,1) (2,5) (10,1) (12,6) İşitme 252 (1,3) 787 (4,2) (5,5) Konuşma 69 (0,4) 184 (1,0) 253 (1,3) İşitme ve konuşma 116 (0,6) 686 (3,7) 802 (4,3) Zihinsel 175 (0,9) 959 (5,1) 1134 (6,0) Ortopedik (10,5) (38,0) (48,5) Görme 642 (3,4) (13,9) (17,3) Diğer 514 (2,7) (14,3) (17,1) İlköğretim 476 (2,5) (22,6) (25,2) Ortaöğretim (8,2) (32,8) (40,9) Eğitim Durumu 2 yıllık y.ö 554 (2,9) 1659 (8,8) (11,8) 4 yıllık y.ö (5,8) (14,7) (20,5) Lisansüstü 78 (0,4) 225 (1,2) 303 (1,6) Toplam (19.9) (80,1) (100,0) Ancak bu son yasal düzenlemeye rağmen verilen hizmetlerin yeterliliği konusu tartışmaya açıktır. Özürlülere yönelik hizmetleri düzenlemede yasal yürütücü ve sorumlu olan Özürlüler Dairesi Başkanlığı nın özürlü hizmetlerini evde/ailede verilen hizmetler şeklinde öngörmesi ve yasal düzenlemelerini bu bağlamda yürütmesine rağmen, sürdürülen kurum hizmetlerinin varlığı ve önemi yadsınamaz. Ülkemizde kurumlarda sunulan, bakımdan eğitime pek çok hizmetin yetersizliği söz konusudur. Kurumların kapasitelerinin gereksinimi karşılayamaması, alanda çalışan personelin sayısı ve niteliği ile ilgili yetersiz verinin olması ve var olan denetim eksikliği ilk göze çarpan sorunlar arasındadır. Öte yandan yasanın, özelden hizmet satın almayı destekleyen (bakım, eğitim ve rehabilitasyon) bir yönü olduğu dikkat çekicidir. Bu da, maliyet artışını, hizmetin kalitesiyle ilgili sorunları ve belki de en önemlisi olan etik sorunları akla getirmektedir. Temel sağlık hizmetleri bakış açısıyla değerlendirildiğinde, ülkemizdeki özürlülere sunulan hizmetler kapsayıcılık (bütüncül), ulaşılabilirlik, entegre hizmet özellikleri açısından incelenebilir. a. Hizmetlerin bütüncül-kapsayıcı olmadığı görülmektedir. Hizmetler bütün özürlüleri ve ailelerini kapsamamaktadır. Hizmetin sürekliliğini sağlayan evde izlem programı bulunmamaktadır. Sürekli ve düzenli bir veri akışı olmadığı için öncelikleri belirlemede sorunlar olduğu da söylenebilir. b. Hizmetlerin ulaşılabilir olmadığı ifade edilebilir. Uzun süreli sağlık ve sosyal bakıma gereksinimi olan tüm özürlülerin her gereksinim duyduklarında başvurabilecekleri bir birim bulunmamaktadır. Ayrıca danışmanlık hizmeti veren birimlerin ülke çapında yaygın ve aktif olmamaları ulaşılabilirlik açısından sorun oluşturabilmektedir. c. Sunulan hizmetlerin entegre olmadığı söylenebilir. Eğitim, bakım ve rehabilitasyon gibi hizmetler farklı kurumlardan alınmakta ve aralarında koordinasyon eksikliği bulunmaktadır. Özürlülerin daha önce aldığı tüm hizmetlerin de izlenebildiği olgu akışı takibi yapılamamaktadır. Farklı kurumlardan hizmet alınması ekipler arası işbirliği yoksunluğuna da yol açmaktadır. Halk sağlığı bakış açısının özünü oluşturan, koruyucu ve önleyici yaklaşımın özürlülere sunulan hizmetler için temel oluşturması gerekir. Özürlülere sunulan hizmetlerin geliştirilmesi açısından, yetersizlikler ve sorunlar doğrultusunda şu önerilerde bulunulabilinir: Önleyici hizmetlerin planlanması ve sunulması öncelikli olarak ele alınmalıdır. (doğum öncesi dönemden yaşam sonuna dek kapsayacak şekilde) Sunulacak hizmetler tüm özürlüleri kapsamalıdır. Özürlülere yönelik tüm özürlülerin ulaşabileceği ilk başvuru birimleri olmalıdır. Özürlüler için veri tabanı oluşturulmalı ve sürekli veri akışı ile güncel tutulmalıdır

6 Özürlülerin evde izlem programı oluşturulmalı ve aktif olarak sürdürülmelidir. Özürlülere hizmet götüren kurumlar arasında işbirliği sağlanmalıdır. Özürlüler ve ailelerine danışmanlık hizmeti veren kurumlar yaygınlaştırılmalıdır. KAYNAKLAR sayılı Özürlüler ve Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun, Resmi Gazete sayı:25868, [Erişim Tarihi: ]. 2. Türkiye Özürlüler Araştırması, 2002, mlcss&report=metarp2.rdf&p_aras=2090 [Erişim Tarihi: ]. 3. Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu 2010 yılı verileri. [Erişim Tarihi: ] sayılı Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Kanunu, Resmi Gazete sayı: Kod= &MevzuatIliski=0&sourceXmlSear ch [Erişim Tarihi: ]. 5. Bakıma Muhtaç Özürlülerin Tespiti ve Bakım Hizmeti Esaslarının Belirlenmesine İlişkin Yönetmelik, Resmi Gazete sayı:26244, [Erişim Tarihi: ]. 6. Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Genel Müdürlüğü Özürlülerin Bakımı, Rehabilitasyonu ve Aile Danışmanlığı Hizmetlerine Dair Yönetmelik, Resmi Gazete sayı:27691, [Erişim Tarihi: ]. 7. Özürlülük Ölçütü, Sınıflandırması ve Özürlülere Verilecek Sağlık Kurulu Raporları Hakkında Yönetmelik, Resmi Gazete sayı: 27787, uluk-olcutu-siniflandirilmasi-ve-ozurlulere-verile-.html [Erişim Tarihi: ] sayılı Kalıtsal Hastalıklarla Mücadele Kanunu, Resmi Gazete Sayı: alitsal-kan-hastaliklari-yonetmeligi.html [Erişim Tarihi: ] [Erişim Tarihi: ]. 10. Fenilketonüri (PKU) Türkiye Verileri, eri [Erişim Tarihi: ]. 11. H. Bolat, F. Bebitoglu, S. Özbaş, et al., National Newborn Hearing Screening Program in Turkey: Struggles and implementations between 2004 and 2008, Int. J. Pediatr. Otorhinolaryngol. 2009; 73(12): [Erişim tarihi: ] sayılı Milli Eğitim Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun, Resmi Gazete Sayı:21240,_http://mevzuat.meb.gov.tr/html/73.h tml [Erişim Tarihi: ] sayılı Özel Eğitime Muhtaç Çocuklar Kanun Hükmünde Kararnamesi, Resmi Gazete Sayı: [Erişim Tarihi: ]. 15. Milli Eğitim Bakanlığı, Özel Eğitim Rehberlik ve Danışma Hizmetleri Genel Müdürlüğü Kurum ve Öğrenci Sayıları, [Erişim Tarihi: ] sayılı Devlet Memurları Kanunu, Resmi Gazete Sayı: [Erişim Tarihi: ] sayılı İş Kanunu, Resmi Gazete Sayı: 25134_http://mevzuat.basbakanlik.gov.tr/Metin.A spx?mevzuatkod= &mevzuatiliski=0&so urcexmlsearch [Erişim Tarihi: ]. 18. Yurtiçinde İşe Yerleştirme Hizmetleri Hakkında Yönetmelik, Resmi Gazete Sayı: 27210, [Erişim Tarihi: ]. 19. İstihdam edilen özürlü memurların dağılımı, [Erişim Tarihi: ]. 20. İstihdam edilen özürlü memurların özellikleri, s3.xls [Erişim Tarihi: ]. 21. İstihdam edilen özürlü işçiler [Erişim Tarihi: ] sayılı 65 Yaşını Doldurmuş Muhtaç, Güçsüz ve Kimsesiz Türk Vatandaşlarına Aylık Bağlanması Hakkında Kanun, Resmi Gazete Sayı:_27751_http:// k/rehberler/2022/2022_sayili_kanun.pdf [Erişim Tarihi: ] sayılı kanuna göre maaş alanların dağılımı [Erişim Tarihi: ]