DÜNYADA VE TÜRKİYE DE YEM SANAYİSİNDEKİ GELİŞMELER

Transkript

1 DÜNYADA VE TÜRKİYE DE YEM SANAYİSİNDEKİ GELİŞMELER Türkay BARS Burak UZUN GTHB, Tarımsal Ekonomi ve Politika Geliştirme Enstitüsü Müdürlüğü ÖZET Yem bitkileri, hayvan yemi olarak yetiştirilen, aynı zamanda toprak ve suyu muhafaza etme, nöbetleşe ekim ile kendinden sonra ekilen ürünlerin verimini artırma gibi özellikler taşıyan, doğrudan doğruya ya da sonradan yedirilmek üzere hasat edilip kurutulan veya silajı yapılan bitkilerdir. Yem, tarım işletmelerinde en önemli girdilerden biri olup, hayvansal üretimde verimi ekonomik bir şekilde artırmak amacıyla hayvanların kaba ve karma yemle yoğun bir şekilde beslenmesi gerekmektedir. Doğal haliyle hayvana verildiğinde su içeriği %15-20 den ya da ham selüloz içeriği kuru madde de %16-18 den daha fazla olan ve yemlemede kullanılabilen her türlü materyaller kaba yem olarak tanımlanmaktadır. Karma yem evcil hayvanların çok miktarda ve nitelikli ürün verebilmelerini sağlayan yapısı garanti edilmiş ve ağız yoluyla tüketilen organik ve inorganik maddelerin belirli norm veya standartlara uygun olarak karıştırılması ile elde edilen yemlerdir. Bu çalışmada da, Dünyada Karma Yem Sanayisinde önde gelen ülkeler, AB de karma yem üretimi ve çeşitliliği, Türkiye de bölgesel yem üretimi, dağılımı ve karma yem fiyatları ile ilgili durum değerlendirmesi yapılmıştır. Anahtar Kelimeler: Karma yem, büyükbaş, küçükbaş, kanatlı DEVELOPMENTS IN ANIMAL FEED INDUSTRY IN THE WORLD AND TURKEY ABSTRACT Feed plants, grown for animal feed, but also the soil and maintaining the water rotation in after it with features such as increasing the efficiency of the items is directly or are harvested to be fed subsequently dried or silage made plants. Feed is one of the most important inputs in the agricultural business, animal production in order to increase the efficiency in the most economical way to balanced nutrition dense rough and feed the animals. Water content when the animal in its natural form-20 or raw cellulose content in dry matter more than 18 and materials roughage is all kinds of materials that can be used is described as roughage. 1965

2 Compound feed, so they can provide large amounts of guaranteed and qualified product structure of organic and inorganic substances consumed through the mouth specific standard or standards are obtained by mixing feed. In this study, fodder Industry in the world's leading countries, production and diversity in the EU, functioning regional feed production and distribution in Turkey and feed in the operation of the fodder prices the presence assessment of the situation Keywords: Fodder, cattle, small ruminant, poultry 1.GİRİŞ Yemler, pratikte elde edilmiş olan deneyimlerin gösterdiği sınırlar içerisinde kalan miktar ve şartlar altında hayvanlara yedirildiği takdirde, sağlıklarına herhangi bir zararlı etkisi olmayan ve hayvanların faydalanabilecekleri şekilde organik veya inorganik besin maddeleri içeren materyallerdir. Bütün yemlerde bulunması gereken özellikler; besin değerinin kullanım amacına uygun olması, maliyetin karşılanabilir düzeyde olması, yetiştirici tarafından her an sağlanabilir olması gerekmektedir (Bayraktar, 1999). Yem kalitesi; besin değeri, enerji değeri, protein oranı ve kalitesi, hazmedilebilir oranı, lif oranı, mineral maddelerin miktarı ile ilişkilidir. Yem bitkilerinin kalitesi hayvan performansı üzerine paha biçilemez bir önemi vardır (Budak ve Budak, 2014). Yem hammaddelerinin besin değerlerini ve kalitelerini en hassas değerlendirme yöntemi, kimyasal analizler ve gelişmiş spektrofotometrik yöntemlerle yapılan değerlendirmelerdir. Kimyasal olarak yem hammaddesinin nem içeriği (kuru madde içeriği), ham protein içeriği, enerji yoğunluğu, NDF ve ADF adı verilen hücre duvarı unsurları içerikleri ve hatta ısı hasarları tespit edilebilmektedir (Anonim, 2014). Endüstrileşen yem sektörü ürünleri iki ana gruba ayrılmakta olup, ürünlerinden birim ağırlıklarında bulunan hazmedilebilir besin maddeleri az, selüloz oranı yüksek olanlarına kaba yem ve birim ağırlığında hazmedilebilir besin miktarı yüksek olanlarına ise Karma (Kesif) yem denilmektedir. Doğal haliyle hayvana verildiğinde su içeriği %15-20 den ya da ham selüloz içeriği kuru madde de %16-18 den daha fazla olan ve yemlemede kullanılabilen her türlü materyaller kaba yem olarak tanımlanmaktadır. Kaba yem ülkemizde genel olarak çayır ve meralardan üretilen kuru ot ve benzeri, tekli veya çoklu olarak üretilen yeşil yemler, konserve sebze ve meyve atıkları ile fabrika üretim atıkları (malt, şekerpancarı, ayçiçeği, mısır küspesi vs), kök ve yumru bitkilerden oluşan yemler olup, geviş getiren hayvanların fizyolojisine uygun yemlerdir. Karma yem evcil hayvanların çok miktarda ve nitelikli ürün verebilmelerini sağlayan yapısı garanti edilmiş ve ağız yoluyla tüketilen organik ve inorganik maddelerin belirli norm veya standartlara uygun olarak karıştırılması ile elde edilen yemlerdir. Karma yemler kanatlı ve diğer kümes hayvanları, küçükbaş ve büyükbaş hayvanlar, laboratuvar ortamında yaşayan hayvanlar, su ürünleri, kürk hayvanları, ev hayvanlarına uygun olarak üretilen yemlerdir. Büyükbaş ve Küçükbaş hayvanlar için üretilen karma yemlerde tahıllar (arpa, buğday, çavdar, akdarı, yulaf), yağlı tohum küspeleri (ayçiçeği, fındık, pamuk, soya küspesi), hayvansal kökenli proteinler (balık, et-kemik, kan unları, tavuk ve mezbaha kalıntıları, kemik unu), değirmen artıkları (buğday kırığı, razmol, kepek, pirinç kepeği, bonkalite), bira fabrika atıkları (malt çimi, malt tozu), selektör altı bakliyat (mercimek, bakla vs kırıkları) ile katkı maddeleri (vitaminler, mineraller, melas, tuz, mermer tozu, kireç taşı ilaçlar) kullanılmaktadır (Yıldırım, 2005). 1966

3 2. SEKTÖRÜN KURULUŞU VE GELİŞİMİ Dünyada yem denince akla karma yem gelmektedir. Üretimi eskilere dayanan karma yemlerin ilk endüstriyel üretimi 1800 lerin sonunda ABD nin Missouri eyaletinde başlamıştır. Dünyada karma yem sektörüne yönelik ilk düzenlemeler 1916 ve 1920 yılları arasında yapılmıştır. Türkiye tarihinde ilk karma yem üretimi 1950 li yıllarda gündeme gelmiştir. Türkiye de yem sanayi ile ilgili ilk girişim 1955 yılında özel teşebbüs tarafından Kartal Kesif Yem Sanayi Ltd. Şti. nin kurulması ile başlamıştır. Sektörde gerçek anlamda ilk girişim ise ancak devlet eliyle yapılmış ve yılında İktisadi Devlet Teşekkülü olarak Yem Sanayi Türk A.Ş kurulmuştur. Toprak Mahsulleri Ofisi nin İngiltere den getirdiği silo ve un fabrikalarına ait makine ve teçhizat Yem Sanayi Türk A.Ş sine devredilmiş ve bu sayede Ankara (1958), Konya (1958), Erzurum (1959) ve İstanbul (1960) da olmak üzere 4 ilde çelik iskeletler üzerine monte edilmiş, manuel tipte ve küçük kapasiteli 4 adet yem tesisi kurulmuştur. Ayrıca özel sektörün de bu alana girmesini sağlamak amacıyla Yem Sanayi Türk A.Ş. tarafından 1961 ve 1962 yıllarında İzmir de Tariş, Mersin de Çukobirlik ile Eskişehir ve Bandırma da ise özel girişimciler ile ortak şirketler kurularak yeni fabrikalar açılmıştır. Kendine ait fabrikalarda ve özel sektör ile ortak fabrikalarda uzun süre hayvancılık sektörünün ihtiyacı olan karma yemleri üreterek yem sanayinin gelişimine öncülük eden Yem Sanayi Türk A.Ş. zamanla piyasadan çekilmeye başlamıştır. Bakanlar Kurulu nun tarih ve 3088 sayılı kararı ile Kamu İktisadi Teşekküllerinin özelleştirilmesi çalışmalarına yem sanayisi de dahil edilmiştir. İlk aşamada ortak fabrikaların satışı, ikinci aşamada ise şirket in kendine ait fabrikaların satışı gerçekleştirilmiştir yılında ihale ile Çaycuma, Adıyaman, Antalya, Bursa, Çankırı, Acıpayam, Elazığ, Göksun, Devrekâni, Konya, Yatağan ve Zonguldak Yem Fabrikaları satılmıştır yılında Doğubeyazıt Yem Fabrikası nın Ağrı İl Özel İdaresi ne devredilmesinin ardından, özelleştirme çalışmaları Ankara, Diyarbakır, Erzurum, İstanbul, Kızıltepe, Siirt, Tunceli ve Van Yem Fabrikalarının satılması ile devam etmiş ve 1995 yılında Bitlis, Kırklareli, Muş ve Urfa Yem Fabrikalarının satılması ile sona ermiştir yılı itibariyle yem fabrikalarının tamamı özelleştirilmiş, devletin yem sektöründeki üretim faaliyetleri sona ermiştir yılında 4 kamu fabrikasında başlayan yem üretimine, 1985 yılında 24 kamu, 14 ortak, 142 özel fabrika ile devam edilmiştir yılında kamu fabrika sayısı 26 ya, özel fabrika sayısı 219 a çıkarken, ortak fabrika sayısı 3 e düşmüştür yılına gelindiğinde kamu fabrika sayısı sabit kalıp, özel fabrika sayısı 263 e çıkarken, 1995 yılında sektör üretimi tamamen özel sektöre ait olan 351 fabrikaya bırakılmıştır (Bayraktar, 1999) yılından bu yana serbest piyasa koşullarında kendi ayakları üzerinde durmayı başarabilen Karma Yem sektöründe, 712 adet kurulu yem fabrikası bulunmakta olup; bunların 478 adedi faal olarak üretimlerine devam etmektedir. Faal fabrikalar üzerinden hesaplanmak üzere, sektörün son dönemlerdeki kapasite kullanım oranı (KKO) %91-92 dolaylarındadır. Sektörün toplam fabrika sayısı ve toplam kapasitesi bakımından yılları arasında hızlı bir sıçrama ile büyük bir gelişme içinde olduğu, bunda Karma Yeme olan talebin artması ile yılları arasında Karma Yeme uygulanan sübvansiyonların etkili olduğu söylenebilir dan bu yana toplam fabrika sayısının artmaya devam ettiği, ancak son yıllarda faal fabrika sayısının azalma eğiliminde olduğu, toplam kapasitenin ise düşük oranlarda değişim gösterdiği gözlenmektedir. Türkiye de faal fabrikalar ağırlıklı olarak Ege ve Marmara bölgelerinde yer almakta olup; bu bölgeleri İç Anadolu bölgesi izlemektedir yılı için, ülkemizdeki toplam faal yem fabrikası sayısının %61,7 sini 10 ton/saat kapasiteli küçük fabrikaların oluşturduğu söylenebilir ton/saat kapasiteli fabrikaların oranı %26,2 olup, geri kalan %12,1 lik kısım ise 20 ton/saat üzeri fabrikalardır (Anonim, 2013). 1967

4 3.MATERYAL Bu çalışmanın materyalini, ikincil veri kaynakları oluşturmuştur. Ayrıca konu ile ilgili kaynaklar ve daha önce yapılmış bazı araştırmalar, sektörle ilgili yazılı ve görsel kaynaklardan da (ilgili sivil toplum kuruluşlarının, kamu kurum ve kuruluşlarının sektörel raporları, ilgili internet kaynakları, bilimsel makaleler, vb.) yararlanılmıştır. 4.YEM SEKTÖRÜ Dünya karma yem üretiminde Çin 183 milyon ton ile lider konumundadır. Çin i 172 milyon ton ile ABD, 159 milyon ton ile AB ülkeleri takip etmektedir. Çin dünya toplam karma yem üretiminin %19 unu, ABD %18 ini ve AB ülkeleri ise %16 sını karşılamaktadır (Çizelge 1). Çizelge 1. Karma yem üretiminde önemli ülkeler (2014) Ülke Adı Üretim (Milyon Ton) Oran Çin ABD AB (27) Brezilya 66 7 Meksika 31 3 Japonya 24 2 Kanada 20 2 Diğer Ülkeler Toplam Kaynak: (Anonim, 2016a). Karma yem üretiminde AB de 2014 yılında 155,8 milyon ton olarak gerçekleşmiş olup, 2013 yılına göre %1,1 lik bir artış olmuştur yılı AB nde karma yem üretiminin %33,5 ini kanatlı hayvan yemi, %33 ünü domuz yemi, %26 sını sığır yemi ve %7,5 ini diğer hayvan yemleri oluşturmaktadır (Çizelge 2). Çizelge 2. AB de karma yem üretimi (Milyon ton) Ülke Adı Sığır Yemi 42,346 42,529 Domuz Yemi 49,196 49,230 Kanatlı Hayvan Yemi 51,400 51,750 Yavru Hayvan Yemi 1,289 1,265 Kuru Evcil Hayvan Yemi 2,455 3,187 Diğer Yemler 7,497 7,842 Toplam 154,18 155,80 Kaynak: (Anonim, 2016a). Türkiye de 2015 yılı itibariyle toplam karma yem üretimi 20,1 milyon ton olarak gerçekleşmiştir. Bir önceki yıla göre %12 lik bir artış söz konusudur. Son on yıldaki değişime baktığımız zaman, toplam karma yem üretimi 2005 yılında 6,8 milyon ton iken, 2015 yılında üretilen toplam karma yem üretimi ise yaklaşık 20,1 milyon ton dur. Son on yıldaki toplam karma yem üretiminde %194 lük bir artış olduğu anlaşılmaktadır (Çizelge 3). Türkiye de üretilen yem üretiminin % 52 sini büyükbaş ve küçükbaş hayvan yemi, %45 ini kanatlı yemi ve % 3 ünü ise diğer yemler oluşturmaktadır. Bu da kanatlı yem üretiminin daha fazla olduğunu göstermektedir (Şekil 1). 1968

5 Yıllar Çizelge 3. Yıllar itibariyle karma yem üretimi (ton) ve değişimi Miktar (Ton) Kanatlı Yemleri Değişim Pay Büyükbaş ve Küçükbaş Yemleri Miktar (Ton) Değişim Pay Diğer Yemler Miktar (Ton) Üretim Payı Toplam Karma Yemler Miktar (Ton) (x) Hindi Yemi Dahil (xx) Hindi yemleri 2000 yılından önce diğer yemler sınıfına dahil edilmiş olup bu yıldan sonra kanatlı yemine dahil edilmiştir. Deği şim Diğer Yemler %3 Kanatlı Toplamı %45 BKB Toplamı %52 Şekil 1. Türkiye toplam yem üretiminin dağılımı (2015) Türkiye de üretilen büyükbaş ve küçükbaş hayvan yeminin %52 sini süt yemi, %36 sını besi yemi ve %9 unu ise kuzu-buzağı yemi oluşturmaktadır (Şekil 2). Büyükbaş ve küçükbaş hayvan yeminin %52 sini oluşturan süt yemi, sağılan süt ineklerinin besin maddeleri ihtiyaçlarını karşılamak için kullanılmaktadır. Böylelikle yüksek süt verimi ve süt verim döneminin uzaması sağlanmaktadır. Büyükbaş ve küçükbaş hayvan yeminin %36 sını besi yemi, 6 (altı) aydan büyük genç erkek danaların ve/veya iskelet yapısını oluşturmuş fakat etlenmemiş olan ergin sığırların 2 aylık besi başlangıç yemi tüketiminden sonra kesim öncesi 40.güne kadar ki beslenmeleri için formüle edilmiş bir karma yemdir. Türkiye de üretilen kanatlı yeminin %52 sini Broiler yemi, %38 ini yumurta yemi ve 10 unu ise diğer yemler oluşturmaktadır. 1969

6 Diğer BB KB Yemleri %3 Kuzu Buzağı Yemi %9 Süt Yemi %52 Besi Yemi %36 Şekil 2. Türkiye büyükbaş küçükbaş hayvan yeminin toplam dağılımı 2015 Türkiye de üretilen yem üretiminin bölgesel dağılımına bakıldığında, %33 ünü Ege Bölgesi, %26 sını Marmara Bölgesi, %18 ini İç Anadolu Bölgesi, %11 ini Akdeniz bölgesi, %7 sini Karadeniz Bölgesi %3 ünü Güneydoğu Anadolu Bölgesi ve %2 sini Doğu Anadolu Bölgesi oluşturmaktadır (Şekil 3). Marmara %26 Akdeniz %11 Doğu Anadolu %2 Karadeniz %7 İç Anadolu %18 Ege G.Doğu Şekil 3. Türkiye'de yem üretiminin bölgesel dağılımı (2014) 2014 yılında Ege bölgesinde toplam yaklaşık 6 milyon ton hayvan yemi üretilmekte olup, bunun %53.5 ini büyükbaş ve küçükbaş hayvan yemi ve %40.7 sini kanatlı yemi ve %5.8 ini diğer yemler oluşturmaktadır. Marmara bölgesinde ise 4,6 milyon ton hayvan yemi üretilmekte olup, bunun %50.9 unu büyükbaş ve küçükbaş hayvan yemi, %48.6 sını kanatlı yemi ve %0.5 sini diğer yemler oluşturmaktadır (Çizelge 4). Çizelge 4. Bölgeler itibari ile hayvan yemi üretimi (Milyon Ton) ve dağılımı (2014) Büyükbaş ve Kanatlı Yem Üretimi Küçükbaş Bölgeler Hayvan Yemi (Milyon Ton) Hayvan Yemi Diğer Hayvan Yemleri Ege Bölgesi ,7 53,5 5,8 Marmara Bölgesi ,9 48,6 0,5 İç Anadolu Bölgesi ,9 74,9 0,2 Akdeniz Bölgesi ,1 71,3 0,6 Karadeniz Bölgesi ,0 37,0 3,0 G.Anadolu Bölgesi ,0 81,0 2,0 Doğu Anadolu Bölgesi ,0 64,0 0,0 Türkiye ,0 58,0 2,

7 Türkiye de yem üretiminde Manisa ili 1,7 milyon ton ile ilk sırada yer almaktadır. Manisa ilini 1,6 milyon ton ile Balıkesir ili ve 1,5 milyon ton ile İzmir ili takip etmektedir (Şekil 4). Manisa ilinin toplam hayvan yemi üretiminin %50 sini büyükbaş ve küçükbaş hayvan yemi, %47 sini kanatlı yemi ve %3 ünü diğer yemler oluşturmaktadır. Balıkesir ilinin ise %55 ini kanatlı yemi ve %45 ini büyükbaş ve küçükbaş hayvan yemi teşkil etmektedir. İzmir ilinin ise %53 ünü kanatlı yemi, %39 unu büyükbaş ve küçükbaş hayvan yemi ve %8 ini diğer hayvan yemleri oluşturmaktadır MANİSA BALIKESİR İZMİR KONYA SAKARYA MERSİN ANKARA BURSA ADANA DENİZLİ Şekil 4. Türkiye'de yem üretiminde ilk on il (ton) (2014) 5. KARMA YEM FİYATLARI Yem sanayi bir ara sektördür. Girdilerini büyük oranda bitkisel üretimden alır ve ürettiğini hayvansal üretime verir. Bu özelliği nedeniyle yem fiyatları iki unsurdan etkilenir. Bunlardan birisi hammadde fiyatları, diğeri ise hayvansal ürün fiyatlarıdır. Yem hammadde fiyatlarındaki artışa bağlı olarak yem fiyatları da yıllar itibariyle artış göstermektedir yılında etlik piliç yemi fiyatı 2014 yılına göre %5 oranında azalmış, yumurta tavuğu yem fiyatı %2 oranında, süt yemi fiyatı %3 oranında ve besi yemi fiyatı %1 oranında artmıştır (Çizelge 5). Çizelge 5. Yıllar itibariyle yıllık ortalama karma yem fiyatları ve değişimleri Yem Cinsleri Değ. Deg. Değ. Değ. Etlik Piliç Y. 0, , , , ,205-5 Yum. Tav.Y. 0, , , , ,041 2 Süt Y. 0, , , , ,782 3 Besi Y. 0, , , , ,748 1 Kaynak : (Anonim, 2016b). Değ. 1971

8 6. SONUÇ Karma yem üretimi hayvancılığın gelişimi açısından da oldukça önemlidir. Hayvancılık giderlerinin önemli bir kısmını yem giderleri oluşturmaktadır. Yem üretiminin teşvikiyle ve ithal edilen yem hammaddelerinin gümrük vergisinde yapılacak indirimle, yem fiyatlarında yapılacak olumlu bir iyileştirmenin hayvancılık sektörüne getirisi çok büyük olacaktır. Türkiye de 2015 yılı itibariyle toplam karma yem üretimi bir önceki yıla göre %12 gibi önemli bir artış göstermiş, son on yıl göz önünde bulundurulduğunda ise %194 gibi büyük bir artış gerçekleşmiştir. Bu gelişim olumlu karşılanmakla birlikte yem üretiminde halen istenilen düzeye ulaşılamamıştır. Bu nedenden dolayı yurtiçi tüketimin büyük bir kısmı ithalatla karşılanmaktadır. Yem üretimi açısından önemli olan hammaddelerin üretimi için yem sektörü ve üreticiler arasında sözleşmeli üretim teşvik edilebilir ve bu yöntemi kullananlara farklı teşvik kollarından yararlanma yolu da açılabilir. Böylelikle yem ithalatı yerine üretici yem bitkileri üretimine yönlendirilmiş olunur. KAYNAKLAR Anonim 2016a. Avrupa Yem Sanayicileri Federasyonu (FEFAC), Erişim: [15 Mart 2016] Anonim 2013, 2016b. Erişim: [13 Mart 2016] Anonim [16 Mart 2016] Budak, F., Budak, F Yem Bitkilerinde Kalite ve Yem Bitkileri Kalitesini Etkileyen Faktörler. Türk Bilimsel Derlemeler Dergisi 7 (1): 01-06, 2014, ISSN: , E-ISSN: Bayraktar, F., Yem Sektörü. Türkiye Kalkınma Bankası A.Ş. Sektörel Araştırmalar. SA/ Ankara. Yıldırım, T., Yem Sanayi Sektör Profil Araştırması, İstanbul Ticaret Odası. Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı, Gıda Sanayii Özel İhtisas Komisyonu Raporu Yem Sanayii Alt Komisyon Raporu, DPT: ÖİK: 647, Ankara. 1972