Nihai Rapor. Kasım Kuş Araştırmaları Derneği İktisadi İşletmesi

Transkript

1 Köyceğiz-Dalyan Özel Çevre Koruma Bölgesi, Dalyan (İztuzu) Kumsal Alanında Deniz Kaplumbağası (Caretta Caretta, Chelonıa Mydas) ve Nil Kaplumbağası (Trıonyx Trıunguıs) Popülasyonlarının Korunması ve İzlenmesi Projesi Nihai Rapor Kasım 2010 Kuş Araştırmaları Derneği İktisadi İşletmesi

2 Proje Ekibi: Doç. Dr. Yakup KASKA (Proje Yürütücüsü) Yard. Doç.Dr. Serdar DÜŞEN Arş. Gör. Dr. Eyup BAŞKALE Fikret SARI Ayşe Sevay ULUBELİ 1

3 ÖZET Köyceğiz-Dalyan Özel Çevre Koruma Bölgesi içerisinde yer alan Dalyan-İztuzu Kumsalındaki deniz kaplumbağaları ve Yumuşak Kabuklu Nil Kaplumbağasının üreme ve yuva bilgileri 2010 yaz sezonunda araştırılmıştır. Deniz kaplumbağa yuvalarının tamamı iribaş kaplumbağaya (Caretta caretta) ait olup Dalyan Kumsalında saptanan 1005 adet C.caretta çıkışının %35 i (354) yuva ile sonuçlanırken %65 i (651) ise yuvasız çıkış olarak sonuçlanmıştır. Yuvalı ergin çıkışlarının GPS kayıtları alınarak denizden uzaklıkları ölçülmüş ve kaydedilmiştir yaz sezonunda ortalama yuva yoğunluğu 78,6 yuva/km olarak hesaplanmıştır. Yuva yapan bireylerden 60 adeti markalanmış ve bunların 12 adeti tekrar ikinci yuvada görülmüştür ve daha önceki yıllarda markalanmış 4 adet birey de gözlenmiştir. Dalyan Kumsalında 2010 yılında markalanan ergin C.caretta bireylerinin ortalama Düz Karapaks Boyu (DKB) 71,0 cm, Düz Karapaks Eni (DKE) 54,5cm, Eğri Karapaks Boyu (EKB) 76,5cm, Eğri Karapaks Eni (EKE) 68,1 cm olarak ölçülmüştür yaz sezonu içerisinde tespit edilen toplam 354 yuvanın 133 adeti tamamen tilkiler tarafından predasyona uğrarken 92 adeti de kısmen predasyona uğramıştır. Toplam 118 (%33,3) adeti kafeslenemeden predasyona uğramıştır. Ana pradatör olarak 216 yuvada tilki iken, 8 yuvada porsuk ve bir yuvada ise yengeç olmuştur. Toplam 222 (%63) yuvadan yavru çıkışı gerçekleşmiştir. 129 yuva ise predasyondan tamamen korunabilmiştir. Predasyona karşı çözüm arayışları çerçevesinde toplam 236 (%66,7) adet yuva kum altı kafeslerle kafeslenmiş, düz, kapaklı ve köşelerinden metal kazıklarla çakılmış kafesler kullanılmıştır. Elektronik tilki sayar ve savar cihazı da test amaçlı olarak belli dönemlerde uygulanarak memeli populasyonunun durumu ve deniz kaplumbağa yuvalarına olan etkileri çerçevesinde kullanılmış ve sonraki yıllardaki çalışmalar için gece görüş kameralarının kullanılması önerilmiştir. Toplam 236 yuvadan yavru çıkışı gözlenmiş, kontrol açışlarının sonucunda toplam yumurta sayısı 26682, döllenmemiş yumurta sayısı 524, ölü embriyoların sayısı 880, predasyonla tahrip edilmiş yumurta sayısı ve yavru çıkışı gerçekleşmiş boş kabuk sayısı olarak bulunmuştur. Yavru çıkış başarısı % 55,4 olarak hesaplanmıştır. Toplam yumurtadan çıkmış yavruların (%94,5) i denize ulaşmayı başarmıştır. Yuvaların ortalama derinlikleri 57 (43-70) cm, ortalama çapları 18,5 (15-23) cm, 2

4 ortalama kuluçka süreleri 52,9 (46-66) gün, yuvalara bırakılan ortalama yumurta sayısı ise 75,4 (14-130) olarak bulunmuştur. Yuvaların ve yuva derinliğindeki kumların sıcaklıkları elektronik olarak kaydedilmiş olup, sıcaklığı kaydedilen toplam 24 yuvadan çıkan yavruların cinsiyetleri tahmin edilerek % 61 oranında dişi ağırlıklı bir yavru populasyonunun olduğu hesaplanmıştır. Yumuşak Kabuklu Nil Kaplumbağası (Trionyx triunguis) na ait yuvaların büyük çoğunluğu predasyona uğramıştır. Bu türe ait toplam 60 adet ergin izi gözlemlenmiştir. Bu çıkışlardan 45 adeti yuvasız iz olarak kaydedilmiş ancak 15 adet yuva tespit edilmiştir, bunlardan 12 adeti predasyonla tamamen tahrip edilmiş, 3 adetinden yavru çıkışı gerçekleşmiş olup yuvalardaki toplam 55 yumurtadan 41 yavru çıkışı gerçekleşmiştir. Dalyan Kumsalında Deniz Kaplumbağa Kurtarma ve Rehabilitasyon Merkezi (DEKAMER) nde bakım ve tedavisi yapılan 12 adet deniz kaplumbağasının 7 adeti denize bırakılmış olup, 2 adeti ölmüş 3 adeti de halen bakım altındadır. Ayrıca 2010 yılı içeirinde bu kumsalda yuva yapan bir dişi iribaş deniz kaplumbağası ile İtalya dan getirilen bir adet yeşil deniz kaplumbağası da uydu cihazı takılarak Akdeniz de göç yolları takip edilmektedir. Kumsaldaki koruma ve izleme çalışmaları yanında, bilgilendirme çalışmaları da devam etmiştir. Bu çerçevede, hazırlanan 3 değişik afiş, hem Boğaz bölgesindeki bilgilendirme ofisi ve büfelere (3 adet), hem de İztuzundaki bilgilendirme ofisine (1 adet) hem de kamp ortamındaki konteynerlere asılmıştır. Yerel halktan da katılan gönüllüler ve projede görev alan görevlilerce bilgilendirme çalışmaları kumsaldaki bilgilendirme ofislerinde ve DEKAMER de yapılmıştır ve yaklaşık kişiye birebir bilgi verilmiştir. 3

5 ABSTRACT Breeding and nesting activities of Sea Turtles and Soft Shelled Nile Turtle on Dalyan- İztuzu Beach, which take place in Köyceğiz-Dalyan Special Environmental Protection Area, were studied in 2010 nesting season. A total of 1005 emergences, all of which belongs to loggerhead sea turtles, occurred in 2010, of which 354 (35 %) nests were deposited and the remaining 651(65 %) non-nesting emergences were recorded. GPS records of the nests were taken and the distances of emergences from the sea were also measured. Mean nesting density was 78.6 nests/km in A total of 60 nesting females were tagged, 12 of them reobserved during their second nesting and 4 remigrant turtles that tagged in previous studies were observed. The mean of straight carapace lengths (SCL) and widths (SCW) of the females tagged were 71.0 and 54.5 cm respectively and the curved carapace lengths (CCL) and widths (CCW) were 76.5 and 68.1 cm respectively. A total of 133 nests completely and 92 nests were partly predated mainly by foxes. 118 (33%) nests were predated without screening. The main predator was foxes in 216 nests, badgers in 8 nests and goast crab in one nest. A total of 222 (63%) nests were screened against predation and these screens were fixed with long metal hooks from corners for additional safety. The electronic photo-trapping and cheesing system were tested against foxes in order to understand the population size of the mammalian species and the utilisations of such techniques and night vision cameras were suggested in order to understand the impact of predators to the sea turtle nests. Hatching was observed in 236 nests. After excavating the nests, a total of eggs were counted, of which 524 of them were unfertilised, 880 dead in shell embryos, predated eggs and empty eggshells that produced hatchlings. The hatching success was calculated as 55.4 %. From the total of hatchlings, (94.5 %) of them were able to reach the sea. Mean depth of the nests was 57 (43-70) cm, diameter of egg chamber was 18.5 (15-23) cm. The mean incubation period was 52.9 (46-66) days and mean clutch size was 75.4 (14-130) eggs. Temperatures of 24 nests and sand temperatures at nest depths were recorded electronically on the beach. The results of this study are showed 61 % female dominated hatchling sex ratio. Almost all soft shelled Nile turtle (Trionyx triunguis) nests were destroyed and protections via screening were not successful. 60 adult tracks were observed during

6 breeding season. Of these, 45 tracks were non-nesting emergences and 15 of them resulted in nests. 12 of the total 15 nests were completely destroyed by foxes. Hatching only occurred in 3 nests. There were 55 eggs in these 3 nests and 41 of them produced hatchlings. The Sea Turtle Rescue and Rehabilitation Centre (DEKAMER) on Dalyan beach were recieved 12 injured turtles in of these released back to the sea and 3 are stil under rehabilitation but 2 of them unfortunately died. One loggerhead turtle nested on Dalyan beach and a female gren turtle brought from Italy were attached to a satellite transmitter and their migration routes are being followed. In addition to the monitoring and conservation studies held on the beach, public awareness and information were also given to visitors. For his purposes three different posters were prepared and put on the walls of the information offices and huts at the both end of the beach and rehabilitation unit at the camping site. Project stuff together with the volunteers from local people were gave information at the information offices and DEKAMER to approximately visitors. 5

7 İÇİNDEKİLER ÖZET... 0 ABSTRACT... 4 ŞEKİLLER VE TABLOLAR LİSTESİ GİRİŞ DENİZ KAPLUMBAĞALARI Türkiye Sahillerinde Yapılan Bazı Çalışmalar YUMUŞAK KABUKLU NİL KAPLUMBAĞASI İLE İLGİLİ ÇALIŞMALAR MATERYAL METOD DENİZ KAPLUMBAĞALARI İLE İLGİLİ ÇALIŞMA YÖNTEMİ TRİONYX TRİUNGUİS (YUMUŞAK KABUKLU NİL KAPLUMBAĞASI) İLE İLGİLİ ÇALIŞMA YÖNTEMİ BULGULAR DENİZ KAPLUMBAĞASI İLE İLGİLİ SONUÇLAR Ergin Çıkışları, Zamansal ve Mekansal Dağılımı Ergin Bireyler ve Morfometrik ölçümler Yuva ve Yuvalarla ilgili ölçümler Sıcaklık Çalışması YUMUŞAK KABUKLU NİL KAPLUMBAĞASI İLE İLGİLİ SONUÇLAR BİLGİLENDİRME VE DEKAMER DE YAPILAN ÇALIŞMALARI DEĞERLENDİRME SONUÇ VE ÖNERİLER DENİZ KAPLUMBAĞALARI İLE İLGİLİ SONUÇLARIN DEĞERLENDİRİLMESİ NİL KAPLUMBAĞALARTI İLE İLGİLİ DEĞERLENDİRME ÖNERİLER KAYNAKLAR

8 ŞEKİLLER VE TABLOLAR LİSTESİ ŞEKİLLER ŞEKİL 1. TÜRKİYE DEKİ ÖNEMLİ DENİZ KAPLUMBAĞA ÜREME KUMSALLARI. BÜYÜK HARFLE YAZILANLAR ÖNEMLİ KUMSALLARI, KÜÇÜK HARFLE YAZILANLAR İKİNCİ DERECE ÖNEME SAHİP KUMSALLARI, İTALİK YAZILAN KUMSALLAR DA SONRADAN İLAVE EDİLEN POTANSİYEL ÖNEME SAHİP KUMSALLARI GÖSTERMEKTEDİR ŞEKİL 2. TRİONYX TRİUNGUİS İN TÜRKİYE DEKİ DAĞILIMI ŞEKİL 3. DALYAN KUMSALINDA 2010 YILINDA KAPLUMBAĞA ÇIKIŞLARININ ZAMANSAL DAĞILIMI ŞEKİL 4. DALYAN KUMSALINDA 2010 YILINDA KAPLUMBAĞA ÇIKIŞLARININ MEKANSAL (DENİZDEN UZAKLIĞINA GÖRE) DAĞILIMI ŞEKİL 5. DALYAN KUMSALINDA 2010 YILINDA KAPLUMBAĞA ÇIKIŞLARININ MEKANSAL (KUMSAL ÜZERİNDEKİ DAĞILIMINA GÖRE) DAĞILIMI ŞEKİL 6. YUVA KORUMADA KULLANILAN KUM ALTI (SOLDA) VE KUM ÜSTÜ (SAĞDA) KAFESLERİ ŞEKİL 7. DALYAN KUMSALINDA 2010 YILI YUVALARININ HARİTA ÜZERİNDE İŞARETLENMESİ. (1:25000 DİGİTAL OLARAK VE BASILI OLARAK EKTE VERİLMİŞTİR) ŞEKİL 8. DALYAN KUMSALINDA 2010 YILINDAKİ YUVA VE YUMURTALARIN DURUMLARINI GÖSTEREN GRAFİKLER ŞEKİL 9. DALYAN KUMSLAINDA 2010 YILINDA YAVRULARIN DENİZE ULAŞMA ORANLARI ŞEKİL 10. YUVANIN 3 FARKLI DERİNLİĞİNDE YUVA SICAKLIĞI DEĞİŞİMİ ŞEKİL 11.DENİZDEN 3 FARKLI UZAKLIKTA KUM SICAKLIĞI DEĞİŞİMİ ŞEKİL 12. DALYAN KUMSLAININ BÖLGELERİ ARASINDAKİ SICAKLIK FARKININ İNCELENMESİ ŞEKİL 13. DALYAN KUMSLAINDAKİ YUVA SICAKLIKLARINDAN YAVRU CİNSİYET ORANLARININ TAHMİN EDİLMESİ ŞEKİL 14. DALYAN KUMSLAINDA 2010 YAZ DÖNEMİNDEKİ YUVA SICAKLIKLARININ ZAMANSAL ANALİZİ VE ÇIKARDIKLARI YAVRU CİNSİYET ORANLARININ SICAKLIKLA OLAN İLİŞKİSİ ŞEKİL 15. UYDU TAKİBİ YAPILAN 2 ADET DENİZ KAPLUMBAĞASININ GÖÇ YOLLARINI GÖSTEREN HARİTALAR TABLOLAR TABLO 1. DALYAN KUMSALINDA YILLARA GORE TESPİT EDİLEN YUVA SAYILARI. (A: GELDİAY VE ARK. 1982; B: CANBOLAT, 1991; C: ERK AKAN, 1993; D: BARAN VE ARK, 1992; E: CANBOLAT, 2004; F: YERLİ VE DEMİRAYAK, 1996; G: BARAN VE ARK, 1996; H: ILGAZ VE BARAN, 2001; İ: YERLİ VE CANBOLAT, 1998; J: CANBOLAT, 2001; K: CANBOLAT, 2002; L: CANBOLAT, 2003; M: TÜRKOZAN VE YİLMAZ BASKIDA; N: CANBOLAT, 2006A; O: CANBOLAT, 2007; P: KASKA VE ARK. 2008; R:DURMUŞ VE GÜÇLÜ, 2009) TABLO YILINDA DALYAN KUMSALI NDA TESPİT EDİLEN YUVALARA AİT ÖZET BİLGİLER TABLO 3. DALYAN KUMSALI NDA MARKALANAN DENİZ KAPLUMBAĞALARI İLE İLGİLİ BİLGİLER TABLO 4. DALYAN KUMSLAINDA YUVA SICAKLIKLARINA AİT ÖZET BİLGİLER VE YAVRU CİNSİYET ORAN TAHMİNLERİ TABLO 5. DALYAN KUMSALI NDAKİ TRİONYX TRİUNGUİS YUVALARIN GPS KOORDİNATLARI

9 1. GİRİŞ 1.1. Deniz Kaplumbağaları Dünyadaki 8 tür deniz kaplumbağası: Dermochelys coriacea (Deri Sırtlı Deniz Kaplumbağası), Chelonia mydas (Yeşil Kaplumbağa), Chelonia agassizii (Siyah Kaplumbağa), Caretta caretta (Adi Deniz Kaplumbağası veya İribaş Deniz Kaplumbağası), Ertmochelys imbricata (Atmaca Gagalı Kaplumbağa), Lepidochelys olivace (Zeytin Yeşili Deniz Kaplumbağası), Lepidochelys kempii (Gündüz Yuvalayan Kaplumbağa) ve Natator depressus (Düz Kabuklu Deniz Kaplumbağası) dur (Lutz ve Musick, 1997). Bu türlerden ikisi (C. caretta ve C. mydas) Türkiye nin Akdeniz sahil şeridi boyunca 17 kumsala çıkarak yumurta bırakmaktadır (Hathaway, 1972; Başoğlu, 1973; Geldiay ve Koray, 1982; Geldiay, 1983,1984; Groombridge, 1988; Baran ve Kasperek,1989; Baran, 1990; Canbolat, 1991; Baran ve ark. 1992; Lutz ve Musick, 1997). Bern sözleşmesi ile koruma altına alınan bu iki türden C. caretta nesli tehdit altında, C. mydas ise nesli tehlike altında olan türler arasında gösterilmiştir. Çok uzun yıllardan beri dünya sularında yaşayan deniz kaplumbağalarının yuvalama yaptıkları kumsallar yavaş yavaş yok olmaktadır. Bu yok olmanın en büyük nedeni insan aktivitelerinin yoğunlaşmasıdır. Bu nedenle Akdeniz populasyonu için Türkiye de bulunan kumsallar büyük önem taşımaktadır. Türkiye kumsallarının genel olarak belirtilmesine karşılık (Başoğlu ve Baran, 1982; Baran ve Kasparek, 1989; Baran, 1990; Baran ve ark., 1992) söz konusu kumsallarda detaylı çalışmalar çok azdır. Dünya denizlerinde yaşayan deniz kaplumbağası türlerinin hepsi yayılış alanlarının tamamında veya önemli bir bölümünde nesli yok olma tehlikesinde olan "Tehlike Altındaki Türler" ya da yakın gelecekte muhtemelen tehlike altında olacak "Tehdit Altındaki Türler" kategorisinde bulunmaktadır. Uluslararası Doğal Hayatı Koruma Birliği (IUCN) tarafından yayınlanan kırmızı listede Türkiye'nin Akdeniz sahillerinde düzenli olarak yuva yapan iki türden Chelonia mydas "tehlikede", Caretta caretta ise "tehdit altında" olan hayvanlar olarak tanımlanmaktadır, çünkü bu tür deniz kaplumbağalarının populasyonları, insan aktivitelerinin bir sonucu olarak farklı derecelerde büyük oranda azalmıştır. Deniz kaplumbağalarının neslinin devamı, öncelikle üremek için kullandıkları kumsalların, çiftleşme, beslenme, kışlama ve göç alanlarının doğal durumlarında korunabilmesine bağlıdır. Bu durumda deniz kaplumbağalarının korunması yalın bir tür koruması olmaktan çıkmakta, karasal ve denizel habitatların kesiştiği kıyı ekosisteminin 8

10 korunabilmesiyle mümkün olabilmektedir. Kıyı ekosistemini olumsuz etkileyebilecek her türlü faaliyet diğer canlı türlerine olduğu gibi deniz kaplumbağalarına da zarar verecektir. Deniz kaplumbağalarının etleri insan tüketiminde evrensel kıymet görmüş, yumurtaları besin olarak veya afrodizyak özelliğine sahip olduğuna inanılarak yenilmiş, yağları kozmetiklerde, kabukları süs eşyaları veya gözlük çerçeveleri yapımında kullanılmıştır. Kaplumbağaların büyük oranlarda katledilmesi ve yuvalarının yağmalanması, populasyonlarının azalmasında baş sebep olarak kalmıştır. Çoğu yuvalama alanları, kıyı alanlarına insan populasyonlarının yavaş yavaş tecavüzüyle birer birer kaybolmuştur. Deniz kaplumbağası populasyonlarındaki bir diğer azalma, kişisel veya ticari amaçlarla kontrolsüz avcılık ve balıkçılık faaliyetlerindeki tesadüfi ölümler nedeniyle meydana gelmiştir. Türk Hükümeti imzalamış olduğu çeşitli uluslararası sözleşmelerle deniz kaplumbağaları ve üreme alanlarının korunmasında yasal sorumluluk üstlenmiştir. Birleşmiş Milletler Çevre Programı (UNEP) gözetiminde yürütülen çalışmalarla, 1975 yılında 16 Akdeniz ülkesi tarafından Akdeniz Eylem Planı (AEP) adı altında Akdeniz'in korunması için bir eylem planı prensip olarak onaylanmış, 1976 yılında ise Avrupa Topluluğu ile birlikte aynı ülkeler tarafından Barselona'da Akdeniz'in Kirlenmeye Karşı Korunması Sözleşmesi (Barcelona Sözleşmesi) imzalanarak AEP'ye yasal boyut getirilmiştir. 1982'de bu ülkeler tehlikedeki Akdeniz bitki ve hayvanları ile bunların yaşam alanlarının korunmasını hedefleyen ve Barcelona Sözleşmesi nin eki protokollerinden olan "Akdenizde Özel Koruma Alanlarına İlişkin Protokol"ü imzaladılar. Türkiye'de 1988 yılında yürürlüğe girmiş olan bu protokol sonrasında aralarında Dalyan ve Patara'nın da bulunduğu önemli bazı deniz kaplumbağası üreme alanları "Özel Çevre Koruma Bölgesi" ilan edilmiştir. AEP'e taraf olan ülkelerce 1989 yılında "Akdeniz'deki Deniz Kaplumbağalarının Korunması İçin Eylem Planı" adı altında bir eylem planı kabul edilerek yürürlüğe girmiş ve deniz kaplumbağalarının korunması için uygulamada dikkate alınması gereken öncelikler şu başlıklar halinde sıralanmıştır; Yuvalama ve kışlama alanlarının korunması ve yönetimi, Tesadüfi yakalanmaların en aza indirilmesi ve bu nedenle ortaya çıkacak kullanımların yasaklanması, Yeni yuvalama alanlarının araştırılması, Türlerin yuvalama alanlarının araştırılması, Türlerin davranışı hakkında daha fazla bilgi. Avrupa Doğal Hayatı ve Doğal Ortamların Korunmasına ilişkin "Bern Sözleşmesi", Avrupa Ekonomik Topluluğu ve 19 ülke tarafından 1982'de imzalanmış ve bu sözleşme Türkiye'de 1984 yılında yürürlüğe girmiştir. Sözleşmeyi imzalayan taraflar, doğal flora ve 9

11 aralarında deniz kaplumbağalarının da bulunduğu fauna populasyonlarını korumak ve göçmen olarak gelen tehlike altındaki türler de dahil olmak üzere tüm hayvanların korunmasına ilişkin özel bir çaba sarf etmekle yükümlüdür. Barcelona Sözleşmesi ve eki Protokoller ile Bern Sözleşmesi Türk Hükümeti tarafından da imzalanmıştır. T.C. Anayasası'nın antlaşmalarla ilgili 90. maddesi uyarınca "usulüne göre yürürlüğe konulmuş milletler arası antlaşmalar kanun hükmündedir". Dolayısıyla taraf olduğumuz diğer antlaşma ve protokoller gibi bu sözleşmeler de ulusal mevzuatımızın bir parçasıdır. Caretta caretta ve Chelonia mydas Akdeniz kıyılarında düzenli olarak yuvalayan iki tür deniz kaplumbağasıdır. Dermochelys coriacea, Eretmochelys imbricata ve Lepidochelys kempii ise Akdeniz havzasında gözlenen ancak düzenli yuvalamaları saptanamamış diğer deniz kaplumbağalarıdır. Akdenizdeki Caretta caretta nın önemli yuvalama alanları Yunanistan ve Türkiye'de, düşük oranda da Kıbrıs'ta bulunmakta, Chelonia mydas yuvalamaları ise esas olarak Türkiye'nin doğu Akdeniz sahillerinde gerçekleşmektedir. Bu nedenle Türkiye, Akdeniz'deki deniz kaplumbağası populasyonlarının geleceği için önemli bir sorumluluk taşımaktadır. Türkiye'nin Akdeniz kıyı kuşağı tarihi ve doğal zenginlikleriyle haklı bir üne kavuşmuş, bununla birlikte kıyı bölgelerindeki hızlı nüfus artışı ile bölgenin canlı ve cansız kaynakları üzerindeki baskı da artmıştır. Son yıllarda giderek gelişen turizm ile ortaya çıkan yoğun yapılaşma, insanların kıyı bölgelerindeki aşırı yığılması, kötü arazi kullanımı, endüstriyel veya tarımsal kaynaklı kirleticilerin denize ulaşması kıyı habitatlarının ve ekosistemlerinin farklı ölçeklerde bozulması sonucunu doğurmuştur Türkiye Sahillerinde Yapılan Bazı Çalışmalar Türkiye sahillerindeki ilk çalışma Hathaway tarafından yapılmış ve C. caretta (İribaş Deniz Kaplumbağası) ve C. mydas (Yeşil Deniz Kaplumbağası) ın Türkiye sahillerinde yumurtladığı ve kara sularında bulunduğu belirtilmiştir. Başoğlu (1973) tarafından yapılan çalışmada, İzmir bölgesinden iki ve Köyceğiz den sahilinde bir sırt kabuğu tespit etmiş ve bunların C. caretta ya ait oldukları saptanmıştır. Başoğlu ve Baran (1982), Ege Üniversitesi Sistematik Zooloji Kürsüsü koleksiyonlarında bulunan C. caretta hakkında bilgi vermektedir. Geldiay ve Koray (1982), Geldiay ve ark. (1982), Geldiay (1983, 1984) Türkiye nin Ege ve Akdeniz kumsallarına yumurtlayan C. caretta ve C. mydas deniz kaplumbağalarının populasyonları ve bu kaplumbağaların korunmaları ile ilgili çalışmalar yapmıştır. Baran ve Kasparek (1989), Baran (1990), deniz kaplumbağalarının Türkiye kıyılarındaki önemli yuva 10

12 yapma yerlerini ve bu bölgelerin sorunlarını saptamışlardır. Bu çalışmalarda ülkemiz sahillerinde yuvalama yoğunluğu açısından önemli 17 bölge tespit edilmiştir. Ayrıca bu kumsallardan 13 tanesinin birinci derece öneme sahip olduğu belirtilmektedir. Bu kumsallara Alata, Çıralı ve Yumurtalık kumsallarının da eklenmesi ile deniz kaplumbağa üreme kumsallarının sayısı 20 olarak ifade edilmekte ve kumsallar hakkında da ayrıntılı bilgiler verilmektedir (İkinci Ulusal deniz kaplumbağaları sempozyumu bildiriler kitabı ve Kaska, 2007). Bu kumsallar aşağıdaki Şekil 1 de verilmektedir. Canbolat (1990, 1991, 1997, 1999), Erk'akan ve Canbolat (1990) ve Erk'akan (1993) Dalyan Kumsalı ndaki, Yerli (1990) Patara Kumsalı ndaki, Kaska (1993) Kızılot ve Patara Kumsalları ndaki, Baran ve ark. (1991) Mersin-Kazanlı bölgesindeki, Baran ve ark. (1992) Dalyan, Patara, Kumluca, Kızılot, Anamur ve Kazanlı Kumsallarındaki, Piggelen ve Strijbosch (1993) Göksu Deltası'ndaki, Türkozan ve Baran (1996) Fethiye Kumsalı'ndaki, Baran ve ark. (1996, 1997), Canbolat (2000 a, b, c) Belek bölgesinde, Yerli ve Canbolat (1998 a, b) ile Yerli ve diğ. (1998) ise tüm Akdeniz kıyısı boyunca deniz kaplumbağası yuvalama alanlarında düzenli araştırmalar gerçekleştirmişlerdir. Canbolat (1999) Dalyan ve Patara'daki deniz kaplumbağası yuvalama alanlarında düzenli araştırmalar gerçekleştirmişlerdir. Canbolat (2000a,b); Canbolat (2001a,b; 2002), Belek bölgesinde ve Canbolat (2001c) Dalyan Bölgesinde araştırmalar yapmıştır. Selin İnşaat Turizm Müşavirlik Sanayi ve Ticaret Ltd. Şti. ise 2004 ve 2005 yıllarında Dalyan, Fethiye, Patara, Belek ve Göksu Deltası Özel Çevre Koruma Bölgelerinde çalışmalar yapmıştır (Selin İnşaat, 2004 ve 2005). Ekolojik Araştırmalar Derneği İktisadi İşletmesi tarafından 2006 ve 2007 yıllarında Dalyan ve Fethiye kumsallarında çalışmalar yapılmıştır (Canbolat, 2006, 2007) yılında Pamukkale Bilim Merkezi derneği tarafından (Kaska ve ark., 2008) ve 2009 yılında da Tarımsal Kalkınma Vakfı taraından koruma ve izleme çalışmaları gerçekleştirilmiştir (Durmuş ve Güçlü, 2009). Bu çalışmalar ve yapılan 2 ulusal sempozyum sonucunda ortaya çıkan raporlara ve basılmış yayınlara bakıldığı zaman, Akdeniz deki bütün kumsallarda yıllık ortalama yuva sayısı 5031 yuva/sezon olarak verilirken bunların 1366 adeti (%27,2) Türkiye kumsallarında yer aldığı belirtilmiştir (Margaritoulis ve ark. 2003). Türkozan ve ark. (2003) bu sayıyı bütün kumsalları değerlendirerek 1267 ( ) iribaş kaplumbağa yuvası olduğunu belirtmişlerdir. Canbolat (2004) ise 2000 ( ) yuva yuva yapan dişi sayısını da 500 ile 800 arasında rapor etmiştir. Kaska ve ark. (2005) ise basılmış ve basılmamış raporları dikkate alarak 178,4 km olan toplam kumsal uzunluğu içerisinde yuva yapıldığını ve bu yuvaların dişi kaplumbağa tarafından yapıldığını belirtmişlerdir. Her ne kadar 11

13 yıldan yıla gösterilen bu farklılıklar deniz kaplumbağa yuva sayılarındaki yıldan yıla farklılıklar olabileceği gibi farklı yıllarda farklı araştırmacıların rapor ettiği yuva bilgilerinde de kaynaklanabilmektedir. Ancak bu rakamlar bile dikkate alındığında ve çok küçük kumsallar dahil edilmedği için kesin yuva sayıları bu rakamların üzerinde olduğu da kesindir. Şekil 1. Türkiye deki önemli deniz kaplumbağa üreme kumsalları. Büyük harfle yazılanlar önemli kumsalları, küçük harfle yazılanlar ikinci derece öneme sahip kumsalları, italik yazılan kumsallar da sonradan ilave edilen potansiyel öneme sahip kumsalları göstermektedir. Tablo 1. Dalyan kumsalında yıllara gore tespit edilen yuva sayıları. (a: Geldiay ve ark. 1982; b: Canbolat, 1991; c: Erk akan, 1993; d: Baran ve ark, 1992; e: Canbolat, 2004; f: Yerli ve Demirayak, 1996; g: Baran ve ark, 1996; h: Ilgaz ve Baran, 2001; i: Yerli ve Canbolat, 1998; j: Canbolat, 2001; k: Canbolat, 2002; l: Canbolat, 2003; m: Türkozan ve Yilmaz baskıda; n: Canbolat, 2006a; o: Canbolat, 2007; p: Kaska ve ark. 2008; r:durmuş ve Güçlü, 2009). Yıl Yuva sayısı Kaynak a b c d e e e f - g h Tablo 1 devamı i e j J k l m m n o p r 12

14 1. 2. Yumuşak Kabuklu Nil Kaplumbağası ile İlgili Çalışmalar Trionyx triunguis Türkiye de bulunan dört tür tatlı su kaplumbağasından birisidir. T. triunguis büyüklüğü ve siniye benzer bir yapı göstermesinden dolayı bazı bölgelerde halk arasında siniba olarak bilinir. İngilizce olarak Soft-shelled Nile turtle olarak adlandırılan bu kaplumbağa dilimize Yumuşak Kabuklu Nil Kaplumbağası veya Nil Yumuşak Kabuklusu olarak çevrilmiştir. Tipik yaşam yeri Nil olduğu için Nil kaplumbağası olarak da adlandırılır. Ayrıca deniz kaplumbağası gibi uysal olmayıp balık ağlarına zarar verdikleri için bazı bölgelerde halk arasında gavur kaplumbağa olarak da bilinir. T. triunguis büyük, koyu renkli ve yumuşak kabuklu üsten bastırılmış görünümdedir. Büyüklükleri, plastron boyu, karapas boyu, karapas eni ve en geniş karapas düzlemi ölçülerek bulunur. Plastron boyu (PB) kaplumbağanın ventral yüzeyinin en anterior bölgesinden plastronun posterior ucuna kadar olan ve orta ventral hattı takip eden maksimal, düz hat şeklindeki ölçümdür. Karapas boyu (CB) nuchal bölgeden karapasın serbest kenarının en posterior bölgesine kadar uzanan ve orta dorsal hattı takip eden maksimal düz hat şeklindeki ölçümdür. Karapasın lateral kenarları arasındaki maksimal düz hat şeklindeki ölçüm karapas enini (CE) verir. Karapas serbest kenarının en posterior bölgesinden en geniş karapas seviyesi yahut düzleminin orta dorsal hattı kestiği noktaya kadar olan maksimal, düz hat şeklindeki ölçüm ise en geniş karapas düzlemini (EGCD) verir. Başın lateral kenarları arasında kalan maksimal ölçüm baş genişliği (BG), burun ucundan gözler arasındaki en dar sahayı birleştiren çizgi ortasına kadar alınan ölçüm rostrum boyu (RB) olarak adlandırılır. Karapas boyu yetişkin bireylerde 800 mm geçer (Boulenger, 1889) ve bazen 950 mm ye ulaşabilir (Dumeril, 1860). Yavrularda ise karapas boyu mm olarak Atatür (1979) tarafından ölçülmüştür. Atatür (1979) T. triunguis erginlerinde büyümeye paralel olarak CB değeri artımı, PB değeri artımından gittikçe daha fazla olduğunu kaydetmiştir. Coğrafi dağılışı ve taksonomi konular dışında Trionyx triunguis ile ilgili çalışmalar oldukça sınırlıdır. Rafetus euphraticus da olduğu gibi başın ucunda bir hortum bulunur ve burun delikleri bu hortumun ucundadır. Ergin T. triunguis lerin karapas, baş, boyun, ön ve arka üyeler ile kuyruk dorsallerinin rengi koyu kahverengidir. Genç bireylerde bu renk daha açıktır. Vücut dorsalinde bu zemin rengi üzerinde çoğunlukla koyu sarı, bazen açık sarı olan benekler vardır. Ekstremiteler ve boyun üzerindeki beneklerin sayısı baş ve karapas üzerindekilere göre daha az ve seyrektir. Genç fertlerle ergin bireyleri ayırt etmede beneklerin sayısı ve büyüklüğü rol oynar. Genç fertlerde daha iri, daha seyrek ve çok belirgin olan bu benekler yaşlı fertlere doğru gidildikçe sayıca artar, boyları küçülür ve belirsizleşir. Erginlerin ventral kısmında beyaz renk hakimdir, nadiren de olsa zemin rengi üzerinde benekler 13

15 görülebilir. Ekstremitelerde koyu kahverengi renktedir. Yumurtadan yeni çıkan yavruların vücutlarının dorsal kısmı ergin bireylere göre daha açık kahverengidir. Vücutlarında sarı renkte benekler mevcuttur. Vücut dorsaline dağılan sarı benekler erginlerdekine oranla çok daha büyük ve seyrektir. Ergin erkeklerde bireylerin kuyrukları daha kalın yapılı ve daha uzundur. Yavru erkeklerde böyle belirgin bir durum söz konusu değildir. Yaşları ilerledikçe kuyruk büyür böylece kloak açıklığı karapasın dışında kalır. Dişilerde ise kuyruk daha kısa olduğu için kloak açıklığı karapas posterior kenarının önünde yer alır (Atatür, 1979). Ergin fertlerle ilgili olarak eşeysel dimorfizmin sadece kuyruk boyuna inhisar ettiği saptanmıştır. Ergin erkeklerde kuyruğun prekloakal bölgesi, kloak açıklığını karapaks posterior kenarı dışında bırakacak şekilde uzun, dişilerde ise kısadır. Erginlerle juvenillerin renk ve desen durumu farklıdır. 1,5-2 yaşına gelmiş juvenillerde çok belirli olan desen, hayvan yaşlandıkça yavaş yavaş kaybolur ve genellikle, koyulaşan zemin rengi hakim duruma geçer. Juvenillerde çok belirgin olan kirli zeytin yeşil-kahverengi zemin üzerindeki açık sarı benekler, yaşlanma ile boyca küçülürler, sayıları artar, belirsizleşirler ve hatta kaybolurlar. Bu türün beslenmesi karakteristik olarak karnivordur. T. triunguis lerin mide ve bağırsakları içerikleri incelenmiş su yılanı olan Natrix natrix e ve Gammarus sp. ve Gambusia affinis gibi çeşitli omurgasız canlılara rastlanmıştır (Atatür, 1979). Tipik yeri Nil olan T. triunguis ülkemizde de dağılım göstermektedir. Trionychidae familyasına ait olan T. triunguis (Forskal, 1775) türü hakkında ve diğer türler hakkında yapılmış olan çalışmalar genelde dağılım bölgeleri hakkındadır. Gray (1855) T. niloticus türünün dağılım bölgelerine Kuzey Afrika, Nil, Mısır, Habeşistan ve Batı Afrika yı dahil etmiştir. Lortet (1883) Anadolu da, Birecik civarında Fırat nehrinden toplanmış T. aegyptiacus (T. triunguis) şeklinde sınıflandırmış, yanlış olan bu sınıflandırma Bodenheimer(1944) tarafından T. euphratica olarak değiştirilmiştir. Boulenger (1889) türün yayılış alanı olarak Afrika da Nil, Kongo, Senegal ve aralarında akarsu sistemleri ile Suriye yi göstermiştir. Anderson (1898) a göre tür Aşağı ve Yukarı Mısır Nil inde, Nil deltasının batısında kalan Natrun Vadisi ndeki göller sisteminde, Mısır haricindeki tüm Nil sisteminde, Somaliland dan Senegambia ya kadar Afrika nın nehir sistemlerinde ve Suriye nin bazı akarsularında mevcuttur. Siebenrock (1913) Afrika haricinde kesin olmamakla beraber, Ürdün ve Suriye de de rastlanabileceğini kaydetmiştir. Gadow (1923) türün dağılımını Senegal ve Kongo dan Nil sistemine kadar ve Suriye olarak vermiştir. Flower (1933) türün dağılım sahası olarak Afrika da Senegal ve Kongo dan Nil e kadar olan tropik su sistemlerini vermiştir. Kaplumbağaların Nil e taşınmaları ile, tesadüfi olarak, Filistin sahillerine ve Akdeniz e bakan nehirlere ulaştıkları düşüncesindedir. Deraniyagala (1948) 14

16 Afrika da yeni bir lokalitede, Rudolf Gölü nde T. triunguis varlığını rapor etmiştir. Numunelerin tipik formdan karapas ve plastron ile ilgili bazı karakterlerce farklı olduğunu ileri sürerek numuneleri T. triunguis rudolfianus ssp. nov. olarak isimlendirmiştir. Fakat bu alttür daha sonra T. triunguis in sinonimi olarak değiştirilmiştir (Wermuth ve Mertens, 1961). Flower (1933) ın T. triunguis in Doğu Akdeniz sahil sularında bulunuşunu, Nil sisteminde zaman zaman olan taşmalarla kaplumbağaların bu bölgelere göçüne bağlamıştır ancak Haas (1951) bu fikre katılmamaktadır. Çünkü Filistin in çeşitli bölgelerinden çok sayıda numune ve yumurta örneği almıştır. Schmidt ve Ingler (1957) e göre de tür Nil sisteminde, Kongo ve Filistin in bazı küçük sahil derelerinde bulunduğunu belirtmiştir. Bu iki araştırmacı, kaplumbağaların çenelerindeki alveolar yüzey genişliklerinde rastlanan uyumsuzluğu beslenme farlılıklarından doğan bir dimorfizme bağlamaktadır. Lanza ve Sassi (1966) ye göre tür Mısır dan Habeşistan da Eritre ye, Somali ye, Rudolf Gölü ne, Kongo dan Angola ya kadar dağılmıştır. Bir küçük koloni de İsrail de vardır. Marx (1968) türün dağılım sahasını Mısır dan güneyde Rudolf Gölü ne, güneybatıda Angola ya, kuzeybatıda Senegal e kadar uzatmış fakat Filistin i dahil etmemiştir. Grzimek (1975) de Animal Life Encyclopedia sının VI cildinin 112. sayfasında verdiği T. triunguis dağılım haritasında sadece Afrika yı dikkate almıştır. İsrail sürüngenlerinin taksonomik bir listesini veren Hoofien (1972) türün genel anlamda İsrail de mevcut olduğunu belirtmiştir. Yunanistan da görülen tek tür Kos Adası nda kaydedilmiştir (Taşkavak ve ark., 1999). Yumuşak kabuklu Nil kaplumbağası ilk Nil Nehrinde Testudo trionyx olarak Forskal (1775) tarafından isimlendirilmiştir. Geoffroy (1890) cins ismini Trionyx olarak adlandırmış ve türün isimi Trionyx aegyptiacus olarak değiştirilmiştir. Gray (1831) Trionyx niloticus olarak türü yeniden adlandırmıştır. Gray (1844,1864, 1869, 1873) daha sonra Yumuşak kabuklu Nil kaplumbağasının Nil nehrinin kuzey kısmında bulunanlarını Tyree nilotica, güney kısmına bulunanları Fordia africana olarak adlandırmıştır. Yukarı Nil kollarında yaşayan Trionychid lerin sadece spesifik olarak değil, cins olarak da Aşağı Mısır kaplumbağasından farklı olduğunu savunmuş ve 1869 da Hartum populasyonunu, çenelerindeki alveolar yüzeylerin farklı olduğunu savunarak Fordia africana olarak adlandırmıştır (Gray, 1873). Deraniyagala (1948) Afrika da yeni bir lokalitede, Rudolf Gölü nde T. triunguis varlığını rapor etmiş, numunelerin tipik formdan karapas ve plastron ile ilgili bazı karakterlerce farklı olduğunu ileri sürerek Trionyx triunguis rudolfianus ssp. nov. olarak isimlendirmiştir. Fakat bu alttür daha sonra bir taxon sayılmayıp T. triunguis in sinonimi yapılmıştır (Wermuth ve Mertens, 1961). Başoğlu (1973) ilk olarak, Afrika ve Filistin kompleksi haricinde kalan bir bölgeden, Güneybatı Anadolu dan Trionyx triunguis kaydetmiştir. Güney Anadolu da Trionyx 15

17 triunguis türünün mevcut olduğu biotoplar oldukça farklı özellikler gösterirler. Türkiye de en kuzeybatıda Köyceğiz Gölü- Dalyan dan başlayıp doğuya doğru Muğla da: Dalaman Çayı Kükürtlü ve Kargın Gölleri, Eşen Çayı, Antalya- Belek- Manavgat bölgeleri, Göksu Nehri, Çukurova Deltası, Asi Nehri olarak türün dağılış alanları belirlenmiştir (Atatür, 1979; Gramentz, 1990; Kasparek ve Kinzelbach, 1991). Kasparek (1999) in yaptığı sınıflandırmaya göre Türkiye de 15 bölgede bu tür bulunmaktadır. Bu sınıflandırmada Dalaman bölgesi ve Seyhan Nehri en yoğun populasyona sahip olup en fazla korunması gereken bölgeler olarak tespit edilmiştir (Kasparek, 1999). Kasparek (1999) e göre; Dalyan, Aksu/Acısu, Anamur, Göksu, Berdan Nehri, Tuzla Drenaj Kanalı, Karataş Drenaj Kanalı ve Ceyhan Nehri diğer iki bölgeye nazaran daha az populasyonu barındıran ve korunması gereken bölgeler olarak sınıflandırmıştır. Patara, Fethiye, Köprü Çayı, Bozyazı ve Asi Nehri az sayıda populasyona sahip olup, bu az sayıdaki türün korunmasını gerektirdiğine dikkat çekmiştir. Türkiye de Trionyx triunguis in bulunduğu bölgeler Şekil 2 de verilmiştir (Gidiş ve Kaska, 2004). Türkiye de T. triunguis ile ilgili ilk çalışmalar genellikle bu türün Türkiye de bulunduğuna dair yapılan çalışmalardır. Başoğlu (1973) nun yapmış olduğu çalışmada, Afrika ve Filistin dışında Güneybatı Anadolu da da bu türün bulunduğunu belirtmiştir. Atatür (1979) bu türle ilgili olarak doktora tez çalışması yapmıştır. Tezinde türün morfolojisi ve osteolojisi, Anadolu daki biotop ve dağılışı üzerine araştırmalar yapmıştır. Berk ve ark. (1988) Cheloniidae ve Trionychidae familyalarına ait türlerin Çukurova bölgesindeki dağılımlarını araştırmışlardır. Gramentz (1990, 1993, 1994) populasyon statüsü ve koruma ile ilgili çalışma yapmıştır. Kasparek (1990, 1999, 2001) yayınlamış olduğu makalelerde, Türkiye de T. triunguis in hangi bölgelerde yoğun olarak bulunduğunu ve nerelerde hangi koruma önlemlerinin alınması gerektiğine değinmiştir. Doğu Akdeniz bölgesindeki türün dağılımı Kasparek ve Kinzelbach (1991) tarafından incelenmiştir. Tipik yeri Nil olan Yumuşak Kabuklu Nil Kaplumbağası ülkemizde de dağılım göstermektedir. Trionychidae familyasına ait olan Trionyx triunguis (Forskal, 1775) cinsi hakkında ve diğer türler hakkında yapılmış olan çalışmalar genelde dağılım bölgeleri hakkındadır. Gray (1885) Trionyx niloticus türünün dağılım bölgelerine Kuzey Afrika, Nil, Mısır, Habeşistan ve Batı Afrika yı dahil etmiştir. Lortet (1883) Anadolu da, Birecik civarında Fırat nehrinden toplanmış Trionyx aegyptiacus (T. triunguis) şeklinde sınıflandırmış, yanlış olan bu sınıflandırma Bodenheimer(1994) tarafından Trionyx euphratica olarak değiştirilmiştir. Boulenger (1889) türün yayılış alanı olarak Afrika da Nil, Kongo, Senegal ve aralarında akarsu sistemleri ile Suriye yi göstermiştir. Anderson (1898) a göre tür Aşağı ve Yukarı Mısır Nil inde, Nil deltasının batısında kalan Natrun Vadisi ndeki göller sisteminde, Mısır haricindeki tüm Nil sisteminde, Somaliland dan Senegambia ya 16

18 kadar Afrika nın nehir sistemlerinde ve Suriye nin bazı akarsularında mevcuttur. Siebenrock (1913) Afrika haricinde türe, kesin olmamakla beraber, Ürdün ve Suriye de de rastlanabileceğini kaydeder. Gadow (1923) türün dağılımını Senegal ve Kongo dan Nil sistemine kadar ve Suriye olarak vermiştir. Flower (1933) türün dağılım sahası olarak Afrika da Senegal ve Kongo dan Nil e kadar olan tropik su sistemlerini verir. Kaplumbağaların Nil e taşınmaları ile, tesadüfi olarak, Filistin sahillerine ve Akdeniz e bakan nehirlere ulaştıkları düşüncesindedir. Deraniyagala (1948) Afrika da yeni bir lokalitede, Rudolf Gölü nde Trionyx triunguis varlığını rapor etmiştir. Numunelerin tipik formdan karapas ve plastron ile ilgili bazı karakterlerce farklı olduğunu ileri sürerek numuneleri Trionyx triunguis rudolfianus ssp. nov. olarak isimlendirmiştir. Fakat bu alttür daha sonra Trionyx triunguis in sinonimi olarak değiştirilmiştir (Wermuth ve Mertens, 1961). Haas (1951), Flower (1933) ın Trionyx triunguis in Doğu Akdeniz sahil sularında bulunuşu, zaman zaman Nil sisteminde olan taşmalarla kaplumbağaların bu bölgelere göçüne bağlıdır şeklindeki fikrine katılmamaktadır. Çünkü Filistin in çeşitli bölgelerinden çok sayıda numune ve yumurta örneği almıştır. Schmidt ve Ingler (1957) e göre de tür Nil sisteminde, Kongo ve Filistin in bazı küçük sahil derelerinde mevcuttur. Bu iki araştırmacı, kaplumbağaların çenelerindeki alveolar yüzey genişliklerinde rastlanan uyumsuzluğu beslenme farlılıklarından doğan bir dimorfizme bağlamaktadır. Lanza ve Sassi (1966) ye göre tür Mısır dan Habeşistan da Eritre ye, Somali ye, Rudolf Gölü ne, Kongo dan Angola ya kadar dağılır. Bir küçük kolonide İsrail de vardır. Marx (1968) türün dağılım sahasını Mısır dan güneyde Rudolf Gölü ne, güneybatıda Angola ya, kuzeybatıda Senegal e kadar uzatmış fakat Filistin i dahil etmemiştir. Grzimek (1975) de Animal Life Encyclopedia sının VI cildinin 112. sayfasında verdiği Trionyx triunguis dağılım haritasında sadece Afrika yı dikkate almıştır. İsrail sürüngenelriin taksonomik bir listesini veren Hoofien (1972) türün genel anlamda İsrail de mevcut olduğunu belirtmiştir. Yuanistan da görülen tek tür Kos Adası nda kaydedilmiştir (Taşkavak ve ark., 1999). Daha önceki yıllarda rapor edilen verilere göre Dalyan Kumsalı nda 2006 yılında 41 adet, 2007 yılında ise 28 adet Nil kaplumbağası yuvası tespit edilmiştir (Canbolat, 2006, 2007) yılındaki yuva sayısı 29 (Kaska ve ark. 2008) ve 2009 yılındaki yuva sayısı 35 olarak rapor edilmiştir (Durmuş ve Güçlü, 2010). 17

19 Şekil 2. Trionyx triunguis in Türkiye deki dağılımı En yoğun olduğu bölgeler: 1 Dalaman; 2 Seyhan Nehri ve Tuzla Drenaj Kanalı Daha az yoğun olduğu bölgeler: 3 Dalyan; 4 Aksu Nehri; 5 Anamur; 6 Göksu Nehri; 7 Berdan Nehri; 8 Ceyhan Nehri ve Karatas Drenaj Kanalı En az bulunduğu bölgeler: 9 Patara; 10 Fethiye; 11 Köprü Çayı; 12 Bozyazi; 13 Asi Nehri Ergin T. triunguis lerin karapaks, baş, boyun, ön ve arka üyeler ile kuyruk dorsallerinin rengi koyu kahverengidir. Genç bireylerde bu renk daha açıktır. Vücut dorsalinde bu zemin rengi üzerinde çoğunlukla koyu sarı, bazen açık sarı olan benekler vardır. Ekstremiteler üzerindeki beneklerin çapı; baş, boyun ve karapaks üzerindekilerin çapından daha büyük, benekler ise yok denecek kadar seyrektir. Genç fertlerle ergin bireyleri ayırt etmede beneklerin sayısı ve büyüklüğü rol oynar. Genç fertlerde daha iri, daha seyrek ve çok belirgin olan bu benekler yaşlı fertlere doğru gidildikçe sayıca artar, boyları küçülür ve belirsizleşir. Erginlerin ventral kısmında beyaz renk hakimdir, nadiren de olsa zemin rengi üzerinde benekler görülebilir. Ekstremitelerde koyu kahverengi renktedir. Yumurtadan yeni çıkan yavruların vücutlarının dorsal kısmı ergin bireylere göre daha açık kahverengidir. Vücutlarında sarı renkte benekler mevcuttur. Vücut dorsaline dağılan sarı benekler erginlerdekine oranla çok daha büyük ve seyrektir. Ergin erkeklerde kuyruk daha kalın yapılı ve daha uzundur. Kloak açıklığı karapas posterior kenarının dışında kalır. Dişilerde ise kloak açıklığı karapas posterior kenarını anteriorundadır. Erkeklerdeki durumun yaşla bir ilgisi olduğu kesindir çünkü yavru bireyler arasında böyle bir fark yoktur. Cinsel olgunluğa erişen erkek fertlerde prekloakal bölgenin dişilerinkine oranla daha fazla uzaması sonucunda bu durum ortaya çıkmaktadır. 18

20 2. MATERYAL METOD Deniz Kaplumbağaları İle İlgili Çalışma Yöntemi Bu araştırma Muğla il sınırları içerisinde yer alan Dalyan Kumsalı nda yapılacak ve deniz kaplumbağası populasyonları incelenmiştir. Yuva tespiti ve yuvaların kaydedilmesi ve yuva sıcaklıklarının kaydedilmesi daha önce sonuçları yayınlalan çalışmalara göre yapılmıştır (Kaska ve Ark., 1998; Başkale ve Kaska, 2005). Ön raporda verilen yuva ve iz veri formlarına sabah saatleri arasında yapılan alan çalışmalarında, ergin birey çıkışlarının yuva ile sonuçlanıp-sonuçlanmadığı, bu çıkışların tarihleri, denize olan uzaklıkları, DIA (Devamlı Islak Alan) ve YIA (Yarı Islak Alan) uzaklık ve konumları ile kumsal üzerinde bırakılan izlerin tipleri ve şekilleri formlara günlük olarak kaydedilmiş ve GPS kayıtları alınmıştır. Sabah çalışmaları sırasında tüm yuvaların birebir kayıtları yapılmıştır. Bu çalışmalar sırasında ergin bireylerin yuvalarını tespit için yuva yüzeyindeki ilk yumurtalar görününceye kadar yuva yüzeyindeki kum 10 cm çapındaki genişlikte açılarak elle alınmış, yuva sıcaklık ve nemliliğinde değişiklikler olmaması için yuva yüzeyi, çıkartılan kum ile tekrar kapatılmıştır. Tespit edilmiş yuvalar kum yüzeyine ve kumun altına konulan ve üzerinde yuva tarih ve numaraları bulunan çubuklarla işaretlenmiştir. Ergin yuvalama zamanında saptanamamış ancak yuva olma olasılığı bulunan izler de benzer şekilde işaretlenerek daha sonraki predasyonlar veya yavru çıkışı zamanında kontrol edilmektedir. Ergin bireylerin markalanması amacıyla yapılan gece çalışmalarında National Band and Tag Co'nun metal markaları kullanılmıştır. Bu markaların bir yüzeyinde TR-Y TR- Y1000 serisi diğer yüzeyinde haberleşme adresi olarak Çevre ve Orman Bakanlığı, Ankara- Turkey bulunmaktadır. Sabah yapılan arazi çalışmalarında kumsalda daha önce yapılmış bütün yuvalar kontrol edilmektedir. Predasyona uğramış bir yuva bulunmuş ise hangi yuvanın predasyona uğradığı, predasyonun tarihi, predasyonda tahrip edilmiş yumurta sayısı ve yuvada yumurta kalıp-kalmadığı belirlendikten sonra yuva tekrar kapatılmmıştır. Predasyona uğramış bir yuvadaki predasyonda tahrip edilmiş yumurta sayısı, predasyon sonrası yuva etrafındaki kabukların sayılması ile gerçekleştirilmiştir. Yuvaların sıcaklıkları Kaska ve ark. (1998; 2006) da belirtildiği gibi kaydedilmiş ve sonuçlar değerlendirilmiştir. Yuvaların sıcaklıkları, Kaska ve Ark. (1998,2006) da belirtildiği gibi kaydedilerek sonuçlar değerlendirilmiştir. Yuvalama sezonu boyunca farklı yuvaların dip, 19

21 orta ve üst kısımlarına ya da bunlardan herhangi birine bilgisayarla çalışan sıcaklık ölçerler Tiny talk (Orion Components (Chichester) Ltd., UK) yuvalama sırasında, yuvalar taşınırken, yuva yerleri belirlenirken üst kısma, yerleştirilmiş ve kuluçka dönemi boyunca sıcaklıklar kaydedilmiştir. Bu cihaz 35 mm lik bir fotoğraf kutusu büyüklüğündedir. Cihazın doğruluğu laboratuar şartlarında standart civa termometresiyle karşılaştırılmış ve 0,35 o C kararlılıkta (min. 0,3 o C, max. 0,4 o C), ölçüm yaptığı bulunmuştur. Kuluçka sıcaklıklarından yavru cinsiyet oranları hesaplanırken, kuluçka süresinin ortadaki 1/3 lük kısmının ortalama sıcaklığı = 0,0716 dişi cinsiyet oranı + 25,114 formülü kullanılmıştır (Kaska ve Ark., 1998). Yavru çıkışlarının tamamlanmasından belli bir süre sonra yuvalar kontrol amacıyla açılacak ve yuva içinde kalan (ölü ve canlı) yavru sayıları, yumurtadan çıkmış yavru sayıları (yavru çıkışı olmuş boş yumurta kabukları), bozulmuş yumurta sayıları ve bunların embriyonik gelişme durumları belirlenmiştir. Kontrol açışları sırasında yavru çıkışı olmuş yumurta kabuklarının sayılmasıyla hangi yuvadan kaç tane yavrunun çıktığı saptanmaktadır. Bölgeyi kullanan kişilerinin deniz kaplumbağaları ve korunmaları konusunda bilinçlendirilmesi ve bilgilendirmesi amacıyla Deniz Kaplumbağaları Araştırma Kurtarma ve Rehabilitasyon Merkezi nde (DEKAMER) bilgilendirme çalışmaları yapılmaktadır. Yaralı deniz kaplumbağalarının bakım ve tedavileri de yine DEKAMER de gerçekleştirilmektedir. Yaralı kaplumbağaların bakımı ve tedavileri yanında 2 deniz kaplumbağası da uydu takip cihazı takılarak RAC-SPA ve İtalya nın Napoli Zooloji İstasyonu ile işbirliği çerçevesinde takip edilmektedir Trionyx triunguis (Yumuşak Kabuklu Nil Kaplumbağası) İle İlgili Çalışma Yöntemi Kaplumbağa yuvası ve çıkışla ilgili materyal ve metod deniz kaplumbağası ile ilgili bölümde verildiğinden tekrar edilmemiştir, benzer metodoloji uygulanmıştır (Gidiş ve Kaska, 2004). Sadece gece gözlemleri göl kenarları sabah erken saatlerde izler için kontrol edilmiştir. 20

22 3. BULGULAR 3.1. Deniz Kaplumbağası ile İlgili Sonuçlar Dalyan Kumsalı nda deniz kaplumbağası izleme ve koruma çalışmalarına, proje ihale süreci başlamadan önce DEKAMER ekibi olarak Mayıs ayı başında ön ziyaretler şeklinde başlanmış ve 15 Mayıs 2010 tarihinden itibaren kumsal düzenli olarak gece ve gündüz arazileriyle kontrol edilmiştir. Rapor düzeni açısından projenin başlangıcı dikkat alınmadan bütün sezon boyunca elde edilen bilgiler verilmiştir. Deniz kaplumbağalarından sadece İribaş deniz kaplumbağa yuvalarına rastlandığı için sadece bu türe ait bilgiler verilmiştir. Bu çerçevede kumsalda elde edilen toplam yuva ve bu yuvalara ait bilgiler özet olarak aşağıdaki tabloda verilmiştir (Tablo 2). Teknik şartnamede belirtilen yuvalarla ilgili özellikler bu tabloda verilmiştir. Bu verilerden elde edilen bilgiler ilave grafiklerle takip eden bölmlerde verilmiştir Ergin Çıkışları, Zamansal ve Mekansal Dağılımı Çalışma döneminde şu ana kadar toplam 1005 adet deniz kaplumbağası çıkışı olmuş, bunlardan 354 adeti yuva ile sonuçlanmıştır. Kaydı alınan bu 354 adet yuvanın tamamı Caretta caretta türüne aittir. Bu yuva ve izlerin büyük çoğunluğu Haziran ayında gerçekleştirilmiştir (Şekil 3). Buna göre Mayıs ayındaki yuva sayısı 36, Haziran da 207, Temmuz da 104, Ağustos ta ise 7 dir. Mayıs ayındaki yuvasız çıkışların sayısı 35, Haziran da 422, Temmuz da 179, Ağustos ta ise 15 tir. Denizden uzaklıklar söz konusu olduğunda yuvaların büyük çoğunluğu 10 ile 35. metreler arasında yoğunlaşırken, yuvasız çıkışların büyük çoğunluğunun 0 ile 20. metreler arasındaki bölgede olduğu tespit edilmiştir (Şekil 4). Yuva ve izler kumsal üzerinde enlemesine değerlendirildiğinde büyük çoğunluğunun 101 ile 300. kazıklar arasında olduğu tespit edilmiştir (Şekil 5). Kumsal kazık numaraları Boğaz tarafından başlayıp İztuzu kumsalına doğru artmaktadır. Buradan da görüleceği üzere yuva ve yuvasız çıkışların çoğunluğu Kumsalın orta bölgesinde gerçekleşmektedir. 21

23 Şekil 3. Dalyan Kumsalında 2010 yılında kaplumbağa çıkışlarının zamansal dağılımı. Şekil 4. Dalyan Kumsalında 2010 yılında kaplumbağa çıkışlarının mekansal (denizden uzaklığına göre) dağılımı. Şekil 5. Dalyan Kumsalında 2010 yılında kaplumbağa çıkışlarının mekansal (kumsal üzerindeki dağılımına göre) dağılımı. 22

24 Yuvalar denize olan uzaklıklarına göre değerlendirildiğinde ise, 157 adeti 20 metre mesafe içerinde olup bunlardan denize yakın olan ilk 10 metre içerisindeki 16 yuvanın yerleri değiştirilerek daha uzak mesafeye taşınmıştır. 88 adet yuva ise m aralığında olup sadece 32 adet yuva 30 metreden daha uzak bölgeye yapılmıştır (Şekil 4). Deniz kaplumbağaları, yuvalarını kumsal topografyasının en fazla yavru çıkışına olanak sağlayan alanlarında yapma eğilimindedir. Bu nedenle kumsallardaki dalga etkisi ile devamlı yıkanan alan ve zaman zaman yüksek dalgalar etkisinde kalarak ıslanan yarı ıslak alan uzunlukları, yuvaların denizden ne kadar uzaklıkta yapılması gerektiğini etkileyen önemli bir parametredir. Dalyan Kumsalında, 2010 yılı üreme sezonunda devamlı ıslak alan (DIA) uzunlukları 5 metre; devamlı ıslak alan ile yarı ıslak alan toplam (DIA+YIA) uzunlukları ise ortalama olarak yaklaşık 15 metredir. Her yuvanın bu uzaklıkları Tablo 2 de verilmiştir. Buradan da görüleceği üzere gerek Boğaz bölgesindeki yuvalarda ve gerekse İztuzu bölgesinde devamlı ıslak alan ve Yarı ıslak alan mesafe toplamları fazla olmaktadır. Bu da yuvaların ıslak bölgede kalarak bozulmalarına yol açmaktadır. Bu bölgelerde sezon başında denize 25 metre uzaklıktaki yuvalar dahi su altında kalarak bozulduğu gözlenmiştir. Denize olan uzaklıkları 10 metre ve daha az olanlar ile yarı predasyona uğrayıp geri kalan yuvalar olmak üzere toplam 158 yuvanın yeri değiştirilmiştir. Bütün yuvaların, denize olan, ıslak ve yarı ıslak mesafeleri ölçülmüş, GPS kayıtları alınmış ve kazıklara olan mesafeleri ölçülmüştür. Her yuvayla ilgili özet bilgiler aşağıda verilmiştir. Bu yuvaların yavru çıkış bilgileri, predasyon durumları ve yavru çıkış başarıları da aynı tabloda özetlenmiştir (Tablo 2). 23

25 Tablo yılında Dalyan Kumsalı nda tespit edilen yuvalara ait özet bilgiler. Yuva No Yuva Tarihi İlk Yavru Çıkış Tarihi Kuluçka Süresi Kontrol Tarihi Yuva Koordinatları Doğu Yuva Koordinatları Kuzey Kazık Numaraları Kuru (m) Yarı Islak (m) Islak (m) Denize Uzaklık (m) Taşınma Durumu Predasyon Durumu Kafes Durumu Yuva Derinliği (cm) Yuva Çapı (cm) Predasyonlu Yumurta Sayısı Boş Kabuk Sayısı Yuva İçi Canlı Yavru Yuva İçi Ölü Yavru Yuva Dışı Ölü Yavru Erken Embriyo Orta Embriyo Geç Embriyo Toplam Ölü Embriyo Döllenmemiş Yumurta Sayısı Toplam Yumurta Sayısı Yavru Çıkış Başarısı (%) YOK VAR YOK YOK VAR YOK YOK VAR YOK YOK VAR YOK VAR VAR 1x YOK VAR 1x YOK VAR YOK YOK VAR YOK YOK VAR YOK YOK VAR 1x VAR VAR 1x YOK VAR YOK YOK VAR YOK YOK VAR YOK GÖL YOK TOK YOK YOK VAR Eski GÖL YOK YOK YOK YOK VAR YOK VAR VAR TOPLU VAR YOK TOPLU YOK VAR YOK VAR YOK TOPLU VAR VAR TOPLU YOK YOK 1x YOK YOK 1x YOK VAR 1x VAR YOK 1x VAR YOK 1x VAR YOK TOPLU VAR YOK TOPLU VAR YOK TOPLU YOK VAR YOK YOK VAR YOK YOK VAR YOK YOK VAR 1x VAR YOK TOPLU VAR VAR YOK YOK VAR 1x YOK VAR YOK YOK VAR YOK YOK VAR YOK YOK VAR YOK

26 YOK VAR YOK YOK VAR YOK YOK YOK YOK YOK YOK YOK VAR YOK 1x VAR VAR 1x YOK VAR YOK YOK VAR YOK YOK YOK YOK YOK YOK YOK YOK YOK 1x YOK YOK YOK YOK YOK 1x YOK VAR 1x YOK YOK 1x YOK VAR 1x YOK VAR YOK VAR YOK 1x VAR YOK 1x VAR YOK 1x VAR YOK 1x VAR YOK 1x YOK VAR YOK YOK VAR YOK YOK VAR YOK YOK VAR YOK YOK VAR 1x VAR VAR 1x VAR VAR 1x VAR YOK 1x VAR VAR 1x YOK VAR YOK YOK VAR 1x VAR VAR 1x YOK VAR YOK YOK VAR YOK YOK VAR YOK YOK YOK 1x YOK YOK 1x VAR YOK 1x VAR YOK 1x VAR YOK 1x VAR VAR 1x VAR VAR 1x VAR YOK 1x VAR VAR 1x YOK VAR YOK YOK VAR 1x YOK VAR YOK YOK VAR YOK YOK VAR YOK

27 GÖL YOK VAR YOK YOK VAR 1x VAR YOK 1x VAR VAR 1x YOK VAR YOK GÖL YOK VAR YOK YOK VAR YOK YOK VAR YOK YOK VAR YOK YOK VAR Eski YOK YOK 1x VAR VAR 1x VAR YOK 1x VAR VAR 1x VAR VAR 1x YOK VAR YOK YOK VAR YOK YOK YOK 1x YOK VAR 1x YOK YOK 1x YOK YOK 1x VAR VAR 1x VAR VAR 1x VAR YOK 1x YOK VAR YOK YOK VAR YOK YOK YOK YOK YOK VAR YOK VAR VAR 1x YOK VAR YOK YOK VAR Eski YOK YOK 1x VAR YOK 1x VAR VAR 1x VAR YOK 1x GÖL YOK VAR YOK GÖL YOK VAR YOK YOK VAR YOK YOK VAR YOK GÖL YOK VAR YOK YOK VAR 1x YOK VAR 1x VAR VAR 1x VAR YOK 1x VAR YOK 1x VAR YOK 1x VAR YOK 1x YOK VAR YOK YOK VAR YOK VAR VAR 1x VAR VAR 1x

28 VAR VAR 1x VAR YOK 1x YOK VAR YOK VAR VAR 1x VAR YOK 1x VAR YOK 1x VAR YOK 1x VAR YOK 1x YOK VAR YOK YOK YOK YOK YOK YOK 1x YOK YOK 1x YOK VAR 1x VAR YOK 1x VAR VAR 1x VAR YOK 1x VAR VAR 1x VAR YOK 1x YOK VAR YOK YOK VAR YOK YOK VAR YOK YOK VAR YOK YOK VAR YOK GÖL YOK VAR YOK GÖL YOK VAR YOK VAR VAR 1x VAR VAR 1x VAR YOK 1x YOK VAR YOK VAR VAR 1x VAR YOK 1x VAR VAR 1x VAR YOK 1x VAR VAR 1x VAR VAR 1x VAR YOK 1x GÖL YOK VAR YOK YOK VAR 1x YOK VAR 1x YOK VAR 1x VAR VAR 1x VAR VAR 1x GÖL YOK VAR YOK YOK VAR YOK YOK VAR YOK YOK VAR YOK YOK VAR YOK YOK YOK 1x VAR YOK 1x VAR VAR 1x YOK VAR 1x

29 YOK YOK 1x YOK VAR 1x VAR VAR 1x VAR YOK 1x VAR VAR 1x YOK VAR 1x YOK VAR 1x YOK VAR 1x YOK YOK 1x YOK YOK 1x YOK YOK 1x VAR YOK 1x YOK VAR YOK GÖL YOK VAR YOK YOK VAR 1x YOK YOK 1x YOK VAR 1x YOK VAR 1x YOK VAR 1x YOK YOK 1x GÖL YOK VAR YOK YOK VAR 1x YOK VAR YOK YOK VAR YOK YOK VAR 1x VAR VAR 1x YOK VAR YOK YOK VAR YOK YOK VAR 1x YOK VAR 1x YOK YOK 1x YOK VAR 1x VAR VAR 1x VAR YOK 1x VAR YOK 1x VAR YOK 1x YOK YOK 1x VAR VAR 1x VAR VAR 1x VAR VAR 1x VAR VAR 1x VAR YOK 1x VAR VAR 1x VAR YOK 1x VAR YOK 1x VAR VAR 1x YOK VAR YOK YOK VAR YOK YOK VAR 1x VAR VAR 1x VAR YOK 1x

30 VAR VAR 1x YOK VAR YOK YOK VAR YOK YOK YOK 1x VAR VAR 1x VAR VAR 1x VAR VAR 1x VAR YOK 1x VAR YOK 1x YOK VAR 1x YOK VAR 1x YOK VAR 1x VAR VAR 1x VAR YOK 1x VAR VAR 1x YOK VAR YOK YOK VAR 1x VAR YOK 1x VAR VAR 1x VAR VAR 1x VAR YOK 1x VAR YOK 1x VAR VAR 1x YOK VAR YOK YOK VAR YOK YOK VAR 1x VAR VAR 1x YOK VAR YOK YOK VAR 1x YOK YOK 1x VAR VAR 1x VAR VAR 1x VAR VAR 1x VAR YOK 1x VAR VAR 1x YOK VAR YOK YOK VAR YOK YOK VAR 1x YOK YOK 1x VAR YOK 1x VAR VAR 1x YOK VAR YOK YOK VAR YOK YOK VAR YOK YOK VAR 1x VAR VAR 1x VAR VAR 1x YOK YOK 1x VAR YOK 1x YOK VAR YOK YOK VAR YOK

31 YOK YOK 1x VAR YOK 1x VAR YOK 1x VAR VAR 1x VAR YOK Beyaz YOK VAR Beyaz YOK VAR 1x VAR VAR Beyaz VAR VAR Beyaz VAR YOK Beyaz VAR YOK Beyaz VAR YOK Beyaz VAR VAR Beyaz VAR VAR Eski VAR VAR YOK VAR YOK Eski VAR VAR YOK VAR YOK Eski VAR YOK Eski YOK VAR YOK VAR VAR Eski VAR YOK Eski VAR YOK Eski VAR VAR Eski VAR YOK Eski VAR VAR YOK VAR VAR YOK YOK YOK Eski VAR VAR 1x VAR YOK 1x VAR VAR Eski VAR YOK Eski VAR YOK Eski YOK YOK Eski YOK YOK YOK YOK YOK YOK YOK VAR 1x VAR VAR YOK YOK YOK YOK YOK YOK Eski YOK VAR Eski YOK YOK 1x VAR YOK Eski VAR YOK YOK VAR YOK 1x YOK YOK YOK YOK YOK YOK VAR VAR 1x YOK YOK YOK VAR YOK 1x YOK VAR 1x

32 YOK YOK 1x YOK VAR YOK YOK YOK 1x YOK YOK YOK VAR YOK 1x VAR VAR 1x toplam ortalama min mak

33 Gece arazileri esnasında yuva ve izlerin kayıtları tutularak yuvaların korunması için taşıma ve kafesleme çalışmaları da devam ettirilmiştir. Yuva kafeslemede kullanılan kum altı kafeslerin 1 m olması da bu korumada etkili olduğu ayrıca köşelerden kuvvetlendirici kazıkların kullanılması da predasyona karşı koruma da başarıyı artıran faktörler olmuştur. Kum altı ve kum üstü kafesler aşağıdaki Şekil 6 da verilmiştir. Şekil 6. Yuva korumada kullanılan kum altı (solda) ve kum üstü (sağda) kafesleri. Dalyan Kumsalında 2010 yaz sezonunda tespit edilen yuvaların GPS kayıtları dijital harita olarak işlenmiş ve küçük ölçekli olarak aşağıda verilmiş olup, 1:25000 ölçekli olarak ayrı ve elektronik olarak da sunulmuştur (Şekil 7). Şekil 7. Dalyan Kumsalında 2010 yılı yuvalarının harita üzerinde işaretlenmesi. (1:25000 digital olarak ve basılı olarak ekte verilmiştir). 32

34 Ergin Bireyler ve Morfometrik ölçümler Yuva yapan bireylerden 60 adeti markalanmış ve bunların 12 adeti tekrar ikinci yuvada görülmüştür ve daha önceki yıllarda markalanmış 4 adet birey de gözlenmiştir. Dalyan Kumsalında 2010 yılında markalanan ergin C.caretta bireylerinin ortalama Düz Karapaks Boyu (DKB) 71.0 cm, Düz Karapaks Eni (DKE) 54.5cm, Eğri Karapaks Boyu (EKB) 76.5cm, Eğri Karapaks Eni (EKE) 68.1 cm olarak ölçülmüştür. Bu kaplumbağalarla ilgili morfometrik ölçümler ve marka numaraları Tablo 3 de verilmiştir. Tablo 3. Dalyan Kumsalı nda Markalanan Deniz Kaplumbağaları İle İlgili Bilgiler Marka No Markalama Markalama DKB DKE EKB EKE 1. Görülme 2. Görülme 3. Görülme 4. Görülme Tarihi Yeri (cm) (cm) (cm) (cm) Tarihi Tarihi Tarihi Tarihi TR-Y SAĞ TR-Y SAĞ 67, , TR-Y SAĞ 77,7 55, TR-Y SAĞ 70,5 55, TR-Y SAĞ 73,5 58, TR-Y SAĞ 78,4 58, TR-Y SAĞ TR-Y SAĞ TR-Y SAĞ TR-Y SAĞ ,5 69, TR-Y SAĞ TR-Y SAĞ TR-Y SAĞ TR-Y SAĞ TR-Y SAĞ TR-Y SAĞ TR-Y SAĞ TR-Y SAĞ TR-Y SAĞ TR-Y SAĞ TR-Y SAĞ 70 51,5 73, TR-Y SAĞ TR-Y SAĞ TR-Y SAĞ 71 55, TR-Y SAĞ 69,5 54,5 75, TR-Y SAĞ 69,5 53, , TR-Y SAĞ TR-Y SAĞ , TR-Y SAĞ 72 51, TR-Y SAĞ 75, TR-Y SAĞ TR-Y SAĞ 73 54, , TR-Y SAĞ 72, TR-Y SAĞ TR-Y SAĞ TR-Y SAĞ TR-Y SAĞ TR-Y SAĞ TR-Y SAĞ 64,5 43, TR-Y SAĞ 72,5 54, TR-Y SAĞ 70,5 53,5 77,5 65, TR-Y SAĞ TR-Y SAĞ TR-Y SAĞ 63 45, , TR-Y SAĞ 72, TR-Y SAĞ 68,5 50, TR-Y SAĞ

35 TR-Y SAĞ 71,5 52, TR-Y SOL 70, TR-Y SAĞ 71, ,5 67, TR-Y SOL 68, , TR-Y SAĞ 75, TR-Y SAĞ 83, TR-Y SAĞ 77 56, TR-Y SAĞ TR-Y SAĞ 63,5 46,5 68,5 59, TR-Y SAĞ TR-Y SAĞ 67, TR-Y SAĞ 69,5 54, TR-Y SAĞ 75 55, , TR-C2085 SAĞ 66,5 47, TR-C2182 SAĞ TR-C2072 SAĞ TR-A016 SAĞ , Yuva ve Yuvalarla ilgili ölçümler 2010 yaz sezonu içerisinde tespit edilen toplam 354 yuvanın 133 adeti tamamen tilkiler tarafından predasyona uğrarken 92 adeti de kısmen predasyona uğramıştır. Toplam 118 (%33.3) adeti kafeslenemeden predasyona uğramıştır (Şekil 8a). Ana pradatör olarak 216 yuvada tilki iken, 8 yuvada porsuk ve bir yuvada ise yengeç olmuştur. Toplam 222 (%63) yuvadan yavru çıkışı gerçekleşmiştir. 129 yuva ise predasyondan tamamen korunabilmiştir. Predasyona karşı çözüm arayışları çerçevesinde toplam 236 (%66,7) adet yuva kum altı kafeslerle kafeslenmiş, düz, kapaklı ve köşelerinden metal kazıklarla çakılmış kafesler kullanılmıştır. Dalyan Kumsalı nda predasyonlardan sonra (%39.3) adet deniz kaplumbağası yumurtası tahrip olmuştur (Şekil 8b). Predasyonların büyük çoğunluğu yuvaların yapıldığı gece tilkiler tarafından gerçekleştirilmiştir. Ana predatör tilki olsa da az sayıda porsuk ve yengeç predasyonuna rastlanmıştır. Elektronik tilki sayar ve savar cihazı da test amaçlı olarak belli dönemlerde uygulanarak memeli populasyonunun durumu ve deniz kaplumbağa yuvalarına olan etkileri çerçevesinde kullanılmış ve sonraki yıllardaki çalışmalar için gece görüş kameralarının kullanılması önerilmiştir. 34

36 Sağlam Yuva; 129; 36% a) Yuvaların durumu Yarı Predasyon, 92, 26% Tam Predasyon, 133, 38% Toplam Embriyo, 880, 3% Boş Kabuk, 14782, 56% Döllenmemiş Yumurta, 524, 2% Predasyonlu Yumurta, 10496, 39% B)Yumurtalar c) Yumurtaların Bozulma durumları-embryo ölümleri Döllenmemiş Yumurta, 524, 38% Erken Dönem Embriyo, 410, 29% Yuva içinden çıkarılan canlı yavrular, 609, 4% d) Yavruların Durumu Yuva içinde sıkışarak ölmüş yavrular, 212, 1% Geç Dönem Embriyo, 296, 21% Orta Dönem Embriyo, 174, 12% Yuva yüzeyine ulaşabilen canlı yavrular, 13961, 95% Şekil 8. Dalyan Kumsalında 2010 yılındaki yuva ve yumurtaların durumlarını gösteren grafikler. Toplam 236 yuvadan yavru çıkışı gözlenmiş, kontrol açışlarının sonucunda toplam yumurta sayısı 26682, döllenmemiş yumurta sayısı 524, ölü embriyoların sayısı 880, predasyonla tahrip edilmiş yumurta sayısı ve yavru çıkışı gerçekleşmiş boş kabuk sayısı olarak bulunmuştur. Yavru çıkış başarısı % 55,4 olarak hesaplanmıştır (Şekil 8b). Toplam yumurtadan çıkmış yavruların (%94.5) i denize ulaşmayı başarmıştır. Yuvaların ortalama derinlikleri 57 (43-70) cm, ortalama çapları 18,5 (15-23) cm, ortalama kuluçka süreleri 52,9 (46-66) gün, yuvalara bırakılan ortalama yumurta sayısı ise 75,4 (14-130) olarak bulunmuştur. Yukarıdaki grafiklerden de görüleceği üzere yumurtaların %55,4 (14782) ünden yavru çıkışı gerçekleşmiştir. Yavru çıkışı önceki yıllarla göre yüksektir ancak yine de bu başarıyı etkileyen en büyük faktör yumurta predasyon oranının çok yüksek oluşudur (10496 yumurta, %39,3 oranında). Yumurtalardaki embryonik ölümler genel olarak düşüktür ve oranları %12-29 arasında değişmektedir. Yumurtadan çıkan toplam yavrunun, 821 adeti yuva içerinde bulunmuş ve 609 (%74,2) adeti yuva içinden canlı olarak çıkarılırken, geri kalan 212 (%25,8) yavru ise yuva 35

37 içeirinde ölü olarak bulunmuştur. Ayrıca 755( %5,1) yavru denize giderken yengeç, martı, porsuk ve otlara takılma gibi nednelerden dolayı denize ulaşamamıştır (Şekil 9). Yuva içinde ölü yavrular, 212, 1% Yolda ölü yavrular, 755, 5% Denize ulaşan yavru sayısı, 13815, 94% Şekil 9. Dalyan Kumslaında 2010 yılında yavruların denize ulaşma oranları Sıcaklık Çalışması yuvalama sezonunda yumurtadan çıkan yavruların cinsiyetinin tahmin edilmesine yönelik olarak 24 yuvadan sağlıklı sıcaklık verileri alınmıştır. Ayrıca kumsalın genel sıcaklık profilinin belirlenmesi açısından kumsalda belli aralıklarla kum sıcaklığı ölçülmüştür. Ölçümlerin tamamı TİNYTALK adı verilen data loggerlarla yapılmıştır. Cihazlar yuvalara ve kumsala yerleştirilmeden önce her bir buçuk saatte bir, günde toplam 16 ölçüm alacak şekilde programlanmıştır. Kaydedilen sıcaklıklar bilgisayar ortamına aktarılarak veriler yorumlanmış ve grafikler elde edilmiştir (Şekil 10-12). Gerek kumsaldaki kum sıcaklıklarından ve yuvalardan elde edilen veriler aşağıda grafikler halinde özetlenmiştir. Bir yuvada yuva içi sıcaklık farklılığını gözleyebilmek için yuva üst, orta ve alt kısımlarına yerleştirilerek yuva içi sıcaklık farklılığı araştırılmıştır. Bu yuvadan da görüleceği gibi yuvanın alt kısmı orta ve üst kısımlara göre daha serin bir sıcaklık göstermiştir. Genel olarak yuvalama sezonu boyunca da kuluçka sıcaklığında bir artış görülmektedir (Şekil 10). Yuvanın derinliği 39 ile 56 cm arasında değişirken bu yaklaşık 20 cm derinlik farkı yaklaşık 1 o C sıcaklık farkı göstermekte olup, ancak yuvanın genel sıcaklığı kuluçkanın ortadaki 1/3 lük döneminde ise 29 o C nin üzerinde seyretmiştir. 36

38 Şekil 10. Yuvanın 3 farklı derinliğinde yuva sıcaklığı değişimi. Yuva sıcaklıkları yanında kum sıcaklıkları da yuva derinliklerinde denizden farklı mesafelerde kaydedilmiştir. Örnek olarak Şekil 11 deki kum sıcaklıkları 4 gün süreyle karşılaştırılmıştır. Buradan da görüleceği üzere kumsal üzerinde denizden karaya doğru ilerlendikçe kum sıcvaklıklarında bir artış söz konusudur ve Genel olarak sezon boyunca farklı sıcaklıklar kaydedilmeisne rağmen her 10 metrelik mesafede yaklaşık 1 o C lik bir ısınma söz konusudur (Şekil 11). Şekil 11.Denizden 3 farklı uzaklıkta kum sıcaklığı değişimi. 37

39 Benzer şekilde kum sıcaklıkları denizden karaya doğru nasıl değiştiğini araştırırken, kumsalın farklı bölümlerinde de sıcaklıkların nasıl değiştiği araştırılmış ve kumslaın boğaz kısmından itibarek her km bir bölge olarak alınmıştır. Şekil 12 den de görüleceği üzere yukarıda bahsedilen her 10 metrelik karaya doğru ilerleyiş yaklaşık 1 oc lik bir ısınmadan bahsedilmiştir, ancak bu durumun kumslaın bütün bölgeleri için aynı şekilde olduğu söylenemez. Yani kumsal içi sıcaklık farklılıkları da mevcuttur. Genel olarak denize yakın 10 metrelik bölüm kumsallar arasında aynı seyrederken İnceburunun bulunduğu bölgeye göre ve İztuzu kumslaına doğru bu sıcaklık biraz düşüş göstermektedir. Yani bu bölge gerek dağların rüzgar etkisinden ve gerekse göl-deniz bağlantısından dolayı sıcaklıkları kumslaın diğer bölgeleirne göre kısmen farklılık göstermektedir. Şekil 12. Dalyan Kumslaının bölgeleri arasındaki sıcaklık farkının incelenmesi. Sıcaklıkları kaydedilen toplam 24 yuvanın sıcaklıkları analiz edildiğinde, 16 yuvanın kuluçka süresinin ortadaki 1/3 lük kısmındaki sıcaklık ortalaması cinsiyet oranının yarı yarıya olduğu eşik sıcaklıktan (~29 o C) fazladır. Bu da demektir ki bu 16 yuvadan çıkan dişi bireylerin sayısı erkeklerden daha fazladır. Bu yuvalara ait olarak özet bilgiler Tablo 4 de verilmiştir. Bu yuvalardaki ortalama yumurta sayısı 85 olup, yavru çıkış başarıları da %82 olarak hesaplanmıştır. 38

40 Tablo 4. Dalyan Kumslaında yuva sıcaklıklarına ait özet bilgiler ve yavru cinsiyet oran tahminleri. Kuluçka Süresinin Ortadaki 1/3'lük Kısmı Yuva Numarası (Tablo ) Yuva Tarihi Yumurta Sayısı Yuva Derinliği (cm) Yavru Çıkış Başarısı (%) Denize Uzaklık (m) Kuluçka Süresi (gün) (Ortadaki 1/3) Sıcaklık ( o C) ±St. Sapma Minimum Maximum Cinsiyet (% ) DY , ,37 1,05 25,9 28,82 31,42 DY , ,16 0,53 26,62 29,56 42,54 DY PRE 28,76 0,64 27,00 29,90 50,94 DY , ,37 0,50 27,35 29,56 45,42 DY , ,74 0,48 27,72 29,56 50,67 DY , ,73 0,66 27,35 29,93 50,48 DY , ,88 0,73 27,72 30,30 52,59 DY , ,69 0,45 28,08 29,93 49,92 DY , ,35 0,70 27,35 29,93 45,14 DY , ,89 0,65 26,99 29,19 38,78 DY , ,65 0,68 27,35 30,30 49,41 DY , ,97 0,55 27,72 30,30 53,80 DY , ,45 0,67 27,35 29,93 46,53 DY , ,59 0,57 28,72 30,61 62,56 DY , ,85 0,65 28,76 30,97 66,13 DY ,5 97, ,53 0,55 29,41 31,47 75,63 DY , ,30 0,49 29,23 31,06 72,45 DY , ,36 0,56 29,39 31,42 73,36 DY ,52 15, ,63 0,44 29,79 31,39 77,09 DY ,24 22, ,75 0,36 30,84 32,57 92,75 DY ,31 35, ,58 0,61 30,80 32,88 90,41 DY ,5 PRE 30,67 0,38 30,17 31,42 77,70 DY ,30 15, ,61 0,71 30,30 33,73 90,81 DY , ,41 0,28 29,93 31,05 73,95 ORTALAMA 84,9 57,3 82,4 21,6 56,3 29,5 28,4 30,7 60,9 ±STSAPMA 21,9 4,6 20,5 4,5 6,1 1,3 1,4 1,2 17,6 39

41 Sıcaklık cihazı yerleştirilen yuvalar kumsalın genelini yansıtacak şekilde bir dağılımla seçilmiştir. Elde edilen veriler değerlendirildiğinde tüm yuvalardan ortalama 29,5 C (29,1 C-32,9 C) sıcaklık tespit edilmiştir. Deniz kaplumbağalarının cinsiyetlerinin belirlenmesinde, embriyonik gelişimin ortadaki 1/3 lük kısmında yuva sıcaklığının etkili olduğu bilinmektedir. Dişi ve erkek oluşumundaki kritik sıcaklığın 29 C olduğu göz önünde bulundurulduğunda Dalyan Kumsalında yumurtadan çıkan yavruların % 60,9 (% 31,2- % 92.75) oranında dişi olduğu söylenebilir. Yuvaların ve yuva derinliğindeki kumların sıcaklıkları elektronik olarak kaydedilmiş olup, sıcaklığı kaydedilen toplam 24 yuvadan çıkan yavruların cinsiyetleri tahmin edilerek % 61 oranında dişi ağırlıklı bir yavru populasyonunun olduğu hesaplanmıştır (Şekil 13). Sıcaklık ( o C) Eşik Sıcaklık (% 50 dişi-% 50 erkek) Cinsiyet (% ) Şekil 13. Dalyan Kumslaındaki yuva sıcaklıklarından yavru cinsiyet oranlarının tahmin edilmesi. Her ne kadar sezon boyunca çok sayıda yuva sıcaklığı kaydedilmediyse de kaydı yapılan 24 yuvanın yuva yapılış dönemine göre sıcaklıkları analiz edildiğinde Şekil 14 den de görüleceği üzere, sezon başında yapılan yuvalardan erkek ağırlıklı bir yavru oranı çıkarken sezon ilerledikçe bu oran giderek düşmektedir. Hatta en son yuvalarda tekrar kısmende olsa erkek oranlarında bir artış görülmektedir (Şekil 14). 40

42 Sıcaklık ( o C) y = x x R 2 = Tarih Şekil 14. Dalyan Kumslaında 2010 yaz dönemindeki Yuva sıcaklıklarının zamansal analizi ve çıkardıkları yavru cinsiyet oranlarının sıcaklıkla olan ilişkisi Yumuşak Kabuklu Nil Kaplumbağası ile İlgili Sonuçlar 2010 yılında 45 adet Trionyx triunguis çıkışından 15 adet yuvalı çıkış tespit edilmiş, bu yuvaların 12 adeti tilki predasyonuna uğramış olup 3 adeti korunmuştur. Bu yuvaların büyük çoğunluğu Sülüngür Gölü-kumsal bağlantı noktasına yakın bölgede yoğunlaşmıştır. Sadece bir adet çıkış İztuzu Gölü kenarında tespit edilmiştir (Tablo 5). Yumuşak Kabuklu Nil Kaplumbağası (Trionyx triunguis) na ait yuvaların büyük çoğunluğu predasyona uğramıştır. Bu türe ait toplam 60 adet ergin izi gözlemlenmiştir. Bu çıkışlardan 45 adeti yuvasız iz olarak kaydedilmiş ancak 15 adet yuva tespit edilmiştir, bunlardan 12 adeti predasyonla tamamen tahrip edilmiş, 3 adetinden yavru çıkışı gerçekleşmiş olup yuvalardaki toplam 55 yumurtadan 41 yavru çıkışı gerçekleşmiştir. Yuvaların göle olan ortalama uzaklığı 10,5 (min:3- max:17,5) m dir. Çıkış olan yuvalarda tespit edilen kuluçka süresi ortalama 62 (Min:56, Maks:66) gündür. 41

43 Tablo 5. Dalyan Kumsalı ndaki Trionyx triunguis Yuvaların GPS Koordinatları Kumsal İZTUZU İZTUZU Yuva No Trionyx 1 Trionyx 2 Tarih Koordinatlar ºK ºD ºK ºD İZTUZU Trionyx ºK ºD İZTUZU İZTUZU Trionyx Trionyx 5 İZTUZU Trionyx İZTUZU Trionyx İZTUZU Trionyx BOĞAZ Trionyx BOĞAZ Trionyx İZTUZU Trionyx İZTUZU Trionyx İZTUZU Trionyx İZTUZU Trionyx ºK ºD ºK ºD ºK ºD ºK ºD ºK ºD ºK ºD ºK ºD ºK ºD ºK ºD ºK ºD ºK ºD İZTUZU Trionyx ºK ºD 3.3. Bilgilendirme ve DEKAMER de yapılan çalışmaları Dalyan Kumsalında Deniz Kaplumbağa Kurtarma ve Rehabilitasyon Merkezi (DEKAMER) nde bakım ve tedavisi yapılan 12 adet deniz kaplumbağasının 7 adeti denize bırakılmış olup, 2 adeti ölmüş 3 adeti de halen bakım altındadır. 42

44 Ayrıca 2010 yılı içeirinde bu kumsalda yuva yapan bir dişi iribaş deniz kaplumbağası ile İtalya dan getirilen bir adet yeşil deniz kaplumbağası da uydu cihazı takılarak Akdeniz de göç yolları takip edilmektedir. Uydu cihazı takılarak takip edilen deniz kaplumbağalarından Dolunay adı verilen deniz kaplumbağası şu anda yuvalamalarını tamamlayarak Libya sahillerine doğru yol almaktadır ( Isabel dalyan adı verilen Yeşil deniz kaplumbağası ise bırakıldığı andan itibaren doğu akdenize doğru yol kat etmekte olup proje raporunun hazırlandığı dönemde Mersin-Silifke sahillerinde dolaşmaktadır ( Bu kaplumbağaların takip ettikleri yolları gösterir haritalar aşağıda verilmiştir (Şekil 15). Şekil 15. Uydu takibi yapılan 2 adet deniz kaplumbağasının göç yollarını gösteren haritalar. Kumsaldaki koruma ve izleme çalışmaları yanında, bilgilendirme çalışmaları da devam etmiştir. Bu çerçevede, hazırlanan 3 değişik afiş, hem Boğaz bölgesindeki bilgilendirme ofisi ve büfelere, hem de İztuzundaki bilgilendirme ofisine hem de kamp ortamındaki konteynerlere asılmıştır. Yerel halktan da katılan gönüllüler ve projede görev alan görevlilerce bilgilendirme çalışmaları kumsaldaki bilgilendirme ofislerinde ve DEKAMER de yapılmıştır ve yaklaşık kişiye birebir bilgi verilmiştir. 43