ORTAÖÐRETÝM ÝÞLETME DERS KÝTABI. Komisyon

Transkript

1 ORTAÖÐRETÝM ÝÞLETME DERS KÝTABI Komisyon DEVLET KİTAPLARI ÜÇÜNCÜ BASKI, 2012

2 MİLL Î EĞİTİM BAKANLIĞI YAYINLARI : 4931 DERS KİTAPLARI DİZİSİ : ??Y Her hakkı saklıdır ve Mill î Eğitim Bakanlığına aittir Kitabın metin, soru ve şekilleri kısmen de olsa hiçbir surette alınıp yayımlanamaz Editör Dil Uzmanı Program Geliştirme Uzmanı Ölçme ve Değerlendirme Uzmanı Rehberlik Uzmanı Görsel Tasarım Uzmanı : Doç Dr Mahmut ÖZDEVECİOĞLU : Fatma DELİCEOĞLU : Savaş KARAGÖZ : Günay DURUCAN : Yasemin ÇANDIR : Dilek ASLAN Abdullah KILIÇ Şenel TEMİZ ISBN Mill î Eğitim Bakanlığı, Talim ve Terbiye Kurulunun gün ve 49 sayılı kararı ile ders kitabı olarak kabul edilmiş, Destek Hizmetleri Genel Müdürlüğünün gün ve 3398 sayılı yazısı ile üçüncü defa 4064 adet basılmıştır

3

4

5

6

7 ÝÇÝNDEKÝLER ÝÞLETME ÝLE ÝLGÝLÝ KAVRAMLAR I ÜNÝTE 1 Ýþletme 3 2 Giriþimci4 3 Tacir ve Mükellef6 4 Yönetici ve Lider7 5 Ýhtiyaç 10 6 Verimlilik13 7 Üretim 17 8 Tüketim20 9 Mal ve Hizmet22 10 Fayda23 11 Ulusal ve Uluslararasý Standart Kuruluþlarý25 Hayatýn Ýçinden29 Ölçme ve Deðerlendirme30 Öz Deðerlendirme Formu33 ÝÞLETMENÝN AMACI VE DÝÐER BÝLÝMLERLE ÝLÝÞKÝSÝ II ÜNÝTE 1 Ýþletmenin Amacý37 2 Ýþletmenin Diðer Bilimlerle Ýliþkisi Ýþletme biliminin ekonomi bilimi ile iliþkisi Ýþletme biliminin davranýþ bilimleri ile iliþkisi Ýþletme biliminin hukuk bilimi ile iliþkisi Ýþletme biliminin istatistik bilimi ile iliþkisi45 Hayatýn Ýçinden47 Ölçme ve Deðerlendirme48 Öz Deðerlendirme Formu51 ÝÞLETME TÜRLERÝ III ÜNÝTE 1 Üretilen Mal ve Hizmet Çeþidine Göre Ýþletmeler Sanayi sektöründeki iþletmeler Hizmet sektöründeki iþletmeler Tarým sektöründeki iþletmeler 77 I

8 2 Sermeyelerine Göre Ýþletmeler62 21 Özel iþletmeler Kamu iþletmeleri63 23 Yabancý sermayeli iþletmeler68 3 Hukuksal Yönden Ýþletmeler71 31 Tek kiþi iþletmeleri71 32 Ortaklýklar Þahýs þirketleri Sermaye þirketleri72 4 Amaçlarýna Göre Ýþletmeler74 41 Kâr amacý güden iþletmeler74 42 Kâr amacý gütmeyen iþletmeler Kooperatifler Kamu yararýna çalýþan dernek ve vakýflar 76 Hayatýn Ýçinden78 Ölçme ve Deðerlendirme80 Öz Deðerlendirme Formu83 ÝÞLETMELERÝN KURULUÞ YERÝ SEÇÝMÝ VE KURULUÞU IV ÜNÝTE 1 Ýþletmelerin Kuruluþ Yeri Seçimini Etkileyen Faktörler86 2 Ýþletmelerin Kuruluþ Ýþlemleri92 21 Yerel yönetimle ilgili iþlemler93 22 Maliye ile ilgili iþlemler94 23 Sosyal güvenlik kurumlarýna ait iþlemler97 24 Meslek kuruluþlarýna üyelik iþlemleri 98 Hayatýn Ýçinden102 Ölçme ve Deðerlendirme103 Öz Deðerlendirme Formu107 ÝÞLETMELERÝN FONKSÝYONLARI V ÜNÝTE 1 Yönetim111 2 Finansman119 3 Pazarlama Pazar ve pazarlama Pazarlamada reklamýn rolü125 II

9 33 Pazarlamada satýþýn önemi Pazarlamada daðýtým kanallarý Toptancý iþletmelerin özellikleri Perakendeci iþletmelerin özellikleri Yerli malý tüketiminin ülke ekonomisine katkýlarý132 4 Üretim ve Ahilik Üretim sisteminin ögeleri Üretimde stok kontrolleri Üretimde gelir-gider iliþkisi Üretilen mallarýn sevk ve idaresi Üretimde Ahilik felsefesinin önemi Ahilik felsefesi ile toplam kalite yönetimi arasýndaki iliþki Üretimde kalitenin önemi140 5 Ýnsan Kaynaklarý Ýþletmenin niteliðine uygun personel seçimi Ýnsan kaynaklarýný etkili biçimde kullanma Performans deðerlendirme Ýþ baþlangýcýnda oryantasyon eðitimi Geliþen ve deðiþen þartlara göre hizmet içi eðitim152 6 ARGE ARGE'nin önemi Araþtýrma çeþitleri155 Hayatýn Ýçinden156 Ölçme ve Deðerlendirme157 Öz Deðerlendirme Formu161 ÝÞLETMENÝN SORUMLULUKLARI VI ÜNÝTE 1 Ýþletmelerin Çalýþanlara Karþý Sorumluluklarý164 2 Ýþletmelerin Çevreye Karþý Sorumluluklarý167 3 Ýþletmelerin Topluma Karþý Sorumluluklarý178 4 Ýþletmelerin Tüketicilere Karþý Sorumluluklarý 182 Hayatýn Ýçinden187 Ölçme ve Deðerlendirme189 Öz Deðerlendirme Formu192 Kýsaltmalar193 Sözlük195 Kaynakça203 III

10 TANITIM ÞEMASI Ýþlenecek konu baþlýklarýný gösterir Konu ile ilgili ön bilgileri kontrol etme, öðrencide merak uyandýrma ve konuya ilgi çekmeyi amaçlayan çalýþmalarý kapsar Öðrencilerin iþletmeye ait becerilerini geliþtirmeye yönelik kazanýmlarý destekleyecek þekilde yapýlacak çalýþmalarý gösterir Farklý kaynaklardan alýnan ve anlatýlan konuyu destekleyen basýn haberleri bu bölümde bulunur Konu ile ilgili teknik terimleri, açýklamalarý ve detaylý bilgileri kapsar Öðrencilerin teorik bilgilerini kullanarak uygulamaya dönük çalýþmalarý bu bölümde bulunur IV

11 TANITIM ÞEMASI Konuyu destekleyen bilgi, olay ve makaleleri gösterir Verilen bilgilerin diðer derslerle pekiþtirilmesini saðlayan bölümdür Verilen bilgilerin daha önce deðinilen konularla pekiþtirilmesini saðlayacak bölüm olarak yer almaktadýr Öðrencilerin öðrenirken düþünmeleri ve hayatýn farklý renklerini görebilmelerini saðlayan konularý içerir Öðrencilerin konu ile ilgili kazanýmlarýnýn ölçüldüðü çalýþmalar bubölümde bulunmaktadýr V

12

13 I ÜNÝTE ÝÞLETME ÝLE ÝLGÝLÝ KAVRAMLAR 1 Ýþletme 2 Giriþimci 3 Tacir ve Mükellef 4 Yönetici ve Lider 5 Ýhtiyaç 6 Verimlilik 7 Üretim 8 Tüketim 9 Mal ve Hizmet 10 Fayda 11 Ulusal ve Uluslararasý Standart Kuruluþlarý

14

15 1 Ýþletme KONUYA BAÞLARKEN Sizce iþletme nedir? Düþüncelerinizi arkadaþlarýnýzla tartýþýnýz Ýhtiyaçlarýnýzý karþýladýðýnýz kurum ve kuruluþlardan beþ tanesini sýralayýnýz Sosyal bir varlýk olan insan, içinde bulunduðu toplumda yer alan kiþi, kurum ve kuruluþlarla sürekli etkileþim hâlindedir Bunun baþlýca nedeni baþkalarýna ve onlarýn ürettiklerine ihtiyaç duymasýdýr Örneðin, bir öðrenci eðitim alabilmek için okul, kýrtasiye malzemeleri, okul kýyafetleri, servis ya da otobüs ve öðretmene ihtiyaç duyar Gideceði okulun, kýrtasiye malzemelerini temin edeceði kitapçýnýn, okul kýyafetlerini alacaðý maðazanýn, okula ulaþýmý için gerekli olan ulaþým araçlarýnýn ya da öðretmenin olmadýðý bir ortamda ihtiyacý olan malzemeleri ve eðitim hizmetini kendisi saðlayamayacaktýr Böyle bir durumda baþkalarý adýna bu iþleri yapan birimlerin varlýðýna ihtiyaç duyulacaktýr Ýnsan ihtiyaçlarýnýn karþýlanmasý için mal ve hizmet üretiminin gerçekleþtirildiði ekonomik birimlere iþletme denir Bir baþka ifadeyle iþletme, insanlarýn ihtiyaç duyduklarý mallarý ya da hizmetleri sunabilmek için gerekli olan faaliyetleri gerçekleþtirme aracýdýr Teknik bilgilerin, bilimsel bulgularýn ve ekonomik ilkelerin uygulandýðý; insan davranýþlarýnýn deðerlendirildiði, toplumsal sorunlarýn ve toplumsal etkileþimlerin yer aldýðý çok yönlü bir birimdir Ýþletmeler, mal ve hizmet üretimini belirli amaçlara yönelik gerçekleþtirir Ýþletmeler bu yönde deðerlendirdiðinde kâr amacý güden ve gütmeyen iþletmeler olarak ayrýlabilir Ýþletmelerin kâr amacý gütmesi temel koþul deðildir Örneðin, belediyelerin kurduðu bazý iþletmeler, öncelikli olarak topluma hizmet amacýný taþýr Ýþletmeler büyüklüklerine göre de ayrýlabilir Örneðin, küçük bir oto tamircisi iþletme sayýlýrken otomobil üreten büyük bir fabrika da iþletmedir Türkiye Cumhuriyeti Ziraat Bankasý ve Türkiye Radyo Televizyon Kurumu birer kamu iþletmesi, Kayseri de mobilya üreten bir fabrika ile Antalya daki bir otel ise birer özel iþletmedir Ýþletmeler, insanlarýn ihtiyaçlarýný karþýlamanýn yaný sýra istekleri de karþýlamayý amaçlar Ýsteklerin önemli bir bölümü iþletmeler tarafýndan oluþturulur 3

16 ETKÝNLÝK 1 Ýþletmeler kâr amacý güdenler ve gütmeyenler þeklinde ayrýlabilir Buna göre aþaðýdaki örneklerin öncelikle iþletme olup olmadýðýný eðer iþletme ise kâr amaçlý mý kâr amaçsýz mý olduðunu iþaretleyiniz Ýki örnek de siz yazýnýz Devlet Demir Yollarý Türk Hava Yollarý Yeniþehir Polis Merkezi Salça fabrikasý Annenin çocuðuna bakmasý Simitçi Bankaya para yatýrma Ýþletme Ýþletme Deðil Kâr Amaçlý Kâr Amaçsýz ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) 2 Giriþimci KONUYA BAÞLARKEN Paranýzý size ve yaþadýðýnýz topluma fayda saðlamak amacýyla nasýl deðerlendirirsiniz? Ýhtiyaçlarýnýzý karþýlayan iþletmeler, kimler tarafýndan, hangi amaçla kurulur? Tartýþýnýz Bir ilçede çevreyi korumak ve temizlemek üzere dernek kuran kiþiler giriþimci midir? Tartýþýnýz Ýþletmelerin bir kýsmý devlet, bir kýsmý özel sektör, bazýlarý da hem devlet hem özel sektör tarafýndan kurulmuþtur Ýnsanlarýn ihtiyaçlarýný karþýlamak üzere bazý kiþiler; emek, bilgi, cesaret ve paralarýný ortaya koyup bazen büyük riskler alarak giriþimler oluþturmuþlardýr Ýþsizliði önleyen bu giriþimler, iþletmelerin ortaya çýkmasýnýn temel faktörlerindendir Çevremizde karþýlanmayý bekleyen yüzlerce insan ihtiyacý bulunmaktadýr Giriþimcilerin en büyük özelliði; fýrsatlarý yakalayabilmeleri, iþ fikri geliþtirmeleri ve bu fikirlerini iþletmeye dönüþtürebilmeleridir Ticari anlamda giriþimci, mal ve hizmet üretmek için üretim faktörlerini bir araya getirerek riski üstlenen ve kâr etmeyi amaçlayan kiþidir Sosyal anlamda da giriþimciler vardýr Ticari ve sosyal giriþimciler arasýndaki temel fark, iþletme kurma amaçlarýndan kaynaklanmaktadýr Sosyal giriþimciler, riskler üstlenerek bazý sosyal ihtiyaçlarý giderirler Bir ilçede kurulan iþ adamlarý derneði, sosyal giriþimciliðe örnek olarak gösterilebilir 4

17 Giriþimci, iþletme ile ilgili her konuda bilgi sahibi olmanýn yaný sýra üretim yöntemlerini uygulayan, yeni ürünler ortaya koyan, ürünlerin pazarlanmasý konusunda yetenekleri olan ve tüm riskleri üstlenen kiþidir Sosyal ya da ticari giriþimcilerin yapmýþ olduðu faaliyetlerin bütünü giriþim olarak adlandýrýlýr Giriþim, baþkalarýnýn ihtiyaçlarýný karþýlamak üzere pazarý olan ve pazarda fiyat oluþturan ekonomik mal ve hizmetler ortaya koyma ve sahibine kâr saðlama amacý güden faaliyetler bütünüdür Giriþimler de ticari veya sosyal amaçlý olurlar ETKÝNLÝK 2 Aþaðýdaki örnekleri ticari ya da sosyal giriþimcilik olarak iþaretleyiniz Ticari Yaþadýðý yere kütüphane kuran kiþinin yaptýðý faaliyet ( ) Kitapçý dükkânýnýn açýlmasý ( ) Yatak fabrikasýnýn kurulmasý ( ) Engelli kiþileri topluma kazandýracak bir derneðin faaliyete ( ) geçirilmesi Bilgisayar ve bilgisayar donanýmý ile ilgili parçalarýn satýldýðý ( ) bir maðazanýn açýlmasý Bir iþletme sahibinin çalýþanlarýna öðle tatillerinde ( ) dinlenmeleri amacýyla yüzme havuzu yaptýrmasý Boþanmalarý önlemek üzere dernek kurulmasý ( ) Sosyal ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) bulabilirsiniz Giriþimci hakkýnda ayrýntýlý bilgileri giriþimcilik dersinizdeki ilgili konulardan BASINDAN TOBB un Kadýn Giriþimci Sayýsýný Artýrma Hedefi Oda ve borsa seçimlerinde meclis üyesi kadýn sayýsý üç katýna çýkarak 51 den 149 a yükseldi TOBB Baþkaný Kadýnlarýn etkinliðinin artmasýyla hem siyasete hem de iþ dünyasýna nezaket ve zarafet hâkim olacak diye konuþtu Mart 2009 ETKÝNLÝK 3 Ülkemizde kadýn giriþimci sayýsýnýn az olmasýnýn sebep ve sonuçlarýný tartýþýnýz 5

18 3 Tacir ve Mükellef KONUYA BAÞLARKEN Tacirlerin ülke ekonomisine katkýlarýnýn neler olabileceðini araþtýrýnýz Çevrenizde bulunan kiþilerden kimlerin vergi vermekle yükümlü olduðunu araþtýrýnýz Modern hayatýn gerekliliklerinden biri de gelir getirici bir iþte çalýþmaktýr Gelir elde edebilmek için bazý insanlar kendi iþ yerlerini açar, bazýlarý da baþkasý adýna çalýþýrlar Örneðin; iþçi ve memur, bir iþverene baðlý olarak çalýþýrken serbest meslek ve ticaret erbabý ise herhangi bir iþverene baðlý olmadan çalýþarak kazanç elde eder Türk Ticaret Kanunu'na göre Ticari bir iþletmeyi kýsmen dahi olsa kendi adýna iþleten kimseye tacir denir Bu durumda bir iþverene baðlý olarak çalýþan kimseler tacir olarak kabul edilemez Kâr amaçlý bir iþletme kuran her giriþimci tacirdir Tacirler elde ettikleri kazanç üzerinden vergi ödemekle yükümlüdürler Vergi kanunlarýna göre üzerine vergi borcu düþen kiþiler vergi mükellefidir Vergi mükellefi olan kiþi ve kurumlarda kanuni ehliyete bakýlmaz 18 yaþýndan küçükler, iþçi, memur, kira geliri elde edenler vb vergi mükellefidir Her tacir, vergi mükellefi iken her vergi mükellefi tacir deðildir Örneðin, öðretmen kazancýndan dolayý bir tacir deðil vergi mükellefidir Ancak market sahibi hem vergi mükellefi hem de tacirdir ETKÝNLÝK 4 Aþaðýdaki meslek gruplarýný tacir ve mükellef olarak deðerlendirip iþaretleyiniz Meslek Grubu Tacir Mükellef Memur Ýþçi Serbest Meslek Erbabý Ticaret Erbabý ( Tüccar ) Sanayici Çiftçi ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) Esnaf ( ) ( ) Diðer ( ) ( ) Diðer ( ) ( ) ETKÝNLÝK 5 Mükelleflerin ülke ekonomisi açýsýndan önemi konusu ile ilgili düþüncelerinizi yazýnýz 6

19 4 Yönetici ve Lider KONUYA BAÞLARKEN Sýnýfta baþkana, okulda müdüre, maðaza ve fabrikada yöneticiye niçin ihtiyaç olduðunu tartýþýnýz Atatürk'ün lider kiþiliði hakkýndaki düþüncelerinizi arkadaþlarýnýzla paylaþýnýz Toplumlarda veya iþletmelerde birilerinin; öncelikleri belirleme, faaliyetleri koordine etme, iþler ve insanlar arasýndaki uyumu saðlama ve ortaya çýkan sonuçlarý kontrol etmeleri gerekir Bundan dolayý insanlarýn bulunduðu ve birlikte çalýþtýðý her yerde, yönetim kavramý, kaçýnýlmaz olarak ortaya çýkar Çünkü herkesin önceliði, iþ yapma þekli, zamanlamasý, ihtiyaçlarý ve beklentileri farklýdýr Birilerinin, yapýlmasý gerekli iþlerin planlamasýný, bu planlarýn hayata geçirilmesini ve ortaya çýkan sonuçlarýn denetlemesini yapmasý gerekir Ýþte bu kiþilere yönetici denir Yönetici, baþkalarý aracýlýðý ile iþ gören kiþidir Baþka bir tanýmla yönetici; yapýlmasý gereken iþleri planlayan, organize eden, uygulattýran, koordinasyonu saðlayan ve ortaya çýkan sonuçlarý denetleyen kiþidir Giriþimci, riskler üstlenerek bir giriþimi baþlatan; yönetici ise bu giriþimin sürekliliðini saðlamak üzere çalýþan kiþidir Baþarýlý bir yöneticide bulunmasý gereken bazý özellikler vardýr Bunlar þu þekilde sýralanabilir: Ýyi bir yönetici baþkalarýna saygýlý olmalýdýr Yönetici zeki ve daima yeni fikirlere açýk olmalýdýr Yapýlan iþin zorluk derecesi ne olursa olsun iyi bir yönetici, çalýþanlarýn destek ve katkýsýný saðlayarak sorumluluktan kaçmamalýdýr Ýyi bir yönetici, verdiði kararýn arkasýnda durarak doðruluðuna inandýðý fikir ve davranýþlarý sonuna kadar savunmalýdýr Yönetici, çalýþanlara karþý dürüst olmalýdýr Ýnsan iliþkileri iyi, karakter sahibi, yardýmsever, problem çözebilen biri olmasýnýn yaný sýra mesleði ile ilgili yeterli bilgi ve beceriye de sahip olmalýdýr Baþarýlý bir yönetici, iþ ahlakýna sahip olmalý ve herkesin iþ ahlakýna uyup uymadýðýný denetlemelidir Ýþletmecilik açýsýndan yöneticiler, liderlik özelliklerini de taþýmalýdýrlar Liderlik özelliklerine sahip olanlar ayný zamanda yönetici de olabilirler Yeniliklere açýk olan, sürekli kendini yenileyen, sorunlara hýzlý çözümler üretebilen, topluluklarý belli bir amaç doðrultusunda olumlu olarak motive edebilen kiþilere de lider denir Liderlik ve yöneticilik özelliklerini bünyesinde barýndýran kiþilere lider-yönetici denir Günümüzde yönetici ve lider kavramlarý arasýnda kesin bir ayrým olmamakla birlikte lideri yöneticiden ayýran özelliklerden bazýlarý þunlardýr: Yönetici yetki, lider güç sahibidir 7

20 Lider mevcut düzeni ve sistemi dönüþtürücüdür, yönetici var olaný sürdürücüdür Lider baþlatýcýdýr, yönetici devam ettiricidir ETKÝNLÝK 6 Ben diktatör deðilim, benim kuvvetim olduðunu söylüyorlar Evet, bu doðrudur; benim isteyip de yapamayacaðým bir þey yoktur Çünkü ben, zoraki ve insafsýzca hareket etmesini bilmem Bence diktatör, diðerlerini iradesine boyun eðdirendir Ben, kalpleri kýrarak deðil; kazanarak hükmetmek isterim Mustafa Kemal ATATÜRK Mustafa Kemal ATATÜRK'ün bu sözünden ne tür çýkarýmlar yapabilirsiniz Düþüncelerinizi aktaran bir yazý yazýnýz Yazdýðýnýz yazýyý ürün dosyasýna yerleþtiriniz Atatürk ün lider kiþiliði hakkýnda ayrýntýlý bilgileri Türkiye Cumhuriyeti inkýlap tarihi ve Atatürkçülük dersinizdeki ilgili konulardan bulabilirsiniz ATATÜRK ÜN LÝDER KÝÞÝLÝÐÝ Mustafa Kemal Atatürk, çok yönlü ve üstün kiþiliði olan bir liderdir Birinci Dünya Savaþý sonunda imzalanan Mondros Ateþkes Anlaþmasý yla ortaya çýkan tehlikeli durumu ilk olarak görüp milletin dikkatini çeken odur Mustafa Kemal, OKUMA PARÇASI METNÝ Amasya Genelgesi'nde vatanýn bütünlüðünün ve milletin istiklalinin tehlikede olduðunu söyledi Erzurum Kongresi nde millî sýnýrlar içinde vatanýn parçalanmaz bir bütün olduðunu bütün dünyaya ilan etti Kurtuluþ Savaþý ný bunun için baþlattý Bu konuda hiçbir taviz vermedi Vatan savunmasýný, her þeyin üzerinde tuttu Sakarya Savaþý sýrasýnda Vatanýn her karýþ topraðý, vatandaþýn kanýyla ýslanmadýkça terk olunamaz diyerek bu konudaki kararlýlýðýný gösterdi Vataný için her þeyini feda etmeye hazýr olduðunu þu sözü ile açýkça ifade etmiþtir: Yurt topraðý! Sana her þey feda olsun Kutlu olan sensin Hepimiz senin için fedaiyiz Fakat sen Türk Milleti ni ebedî hayatta yaþatmak için feyizli kalacaksýn Mustafa Kemal Atatürk, idealist bir liderdi Onun idealizmi, yüksek vasýf ve kabiliyetlerine inandýðý milletinin sonsuz hürriyet ve baðýmsýzlýk aþkýndan kaynaklanýyordu Mustafa Kemal in en büyük ülkülerinden birisi de millî birlik ve beraberlik içerisinde, vatanýn bölünmez bütünlüðünü sonsuza dek yaþatmaktý 8

21 Mustafa Kemal, yaratýcý düþünceye sahip bir liderdi Türk Milleti ni Kurtuluþ Savaþý na hazýrlarken düþmaný yurttan atmak için savaþmak gerektiðine halkýný inandýrmakla iþe baþladý Yapacaðý iþlerin planýný en ince ayrýntýlarýna kadar tespit edip bunlarý uygulamak için deðiþik yöntemler denedi Sakarya Savaþý öncesinde, ülkenin kaynaklarýndan en verimli þekilde yararlanýlmasýný saðlayarak ordumuzun ihtiyaçlarýný karþýladý Atatürk, bütün inkýlaplarýný gerçekleþtirmeden önce kamuoyunu hazýrlamaya, millete inkýlaplarýn gerekliliðini anlatmaya büyük bir özen göstermiþtir Ona göre: Milleti hazýrlamadan inkýlaplar yapýlamaz Atatürk, yurt gezilerinde halkla konuþmalar yaparak bunu gerçekleþtirmiþtir Gerek Kurtuluþ Savaþ ýmýzýn baþarýyla sonuçlanmasý gerek gerçekleþtirilen inkýlaplarla Türkiye nin çaðdaþlaþtýrýlmasý onun dehasýnýn bir eseridir Baþarýlý olmanýn sýrlarýndan biri de sabýr ve disiplindir Mustafa Kemal Atatürk, her engeli sabýr ve disiplin ile aþýp Kurtuluþ Savaþý ný baþarýya ulaþtýran bir liderdir O, meseleler karþýsýnda önce düþünür, gerekli araþtýrmayý yapar, tartýþýr, kararýný ondan sonra verirdi Verdiði kararý uygulamaya koyarken uygun zamaný beklerdi Zamanlamaya çok önem verirdi Atatürk, ileri görüþlü bir devlet adamýdýr Atatürk'ün gençlere söylediði Yolunda yürüyen bir yolcunun yalnýz ufku görmesi kâfi deðildir Muhakkak ufkun ötesini de görmesi ve bilmesi lazýmdýr sözü, onun ileri görüþlü bir lider olduðunu açýkça ortaya koymaktadýr Mustafa Kemal Atatürk, doðru bildiði þeyleri açýkça söylemekten çekinmezdi Þu sözleri bunun en güzel örneðidir: Ben, düþündüklerimi sevdiklerime olduðu gibi söylerim Ayný zamanda lüzumu olmayan bir sýrrý kalbimde taþýmak iktidarýnda olmayan bir adamým Çünkü ben, bir halk adamýyým Ben düþündüklerimi daima halkýn huzurunda söylemeliyim Atatürk, kararlý ve mücadeleci bir liderdi Güçlükler karþýsýnda yýlmayan, ümitsizliðe düþmeyen kiþiliði onun Millî Mücadele nin lideri olmasýný saðlamýþtýr Samsun a çýktýktan sonra, Kâzým Karabekir Paþa ya çektiði bir telgrafta, o günlerdeki aðýr durumu belirttikten sonra Bununla beraber, bütün umutlar kaybolmuþ deðildir Memleketi bu durumdan ancak Türk milletinin mukavemet azmi kurtarabilir diyordu Eskiþehir-Kütahya Savaþlarý ndan sonra Yunanlýlar, Ankara ya doðru ilerlemeye baþladýklarý zaman, Mustafa Kemal, Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafýndan baþkomutanlýk görevine getirilmiþti Baþkomutan olarak yaptýðý ilk konuþmasýndaki Milletimizi esir etmek isteyen düþmanlarý, behemehâl (ne yapýp edip) yeneceðimize dair güvenim bir dakika olsun sarsýlmamýþtýr sözleri onun hiçbir zaman ümitsizliðe yer vermediðini ve mücadelesindeki kararlýlýðý gösteren baþka bir örnektir Atatürk, yalnýz yakýn geçmiþte büyük hizmetler yapmýþ bir lider deðildir Eserleriyle ve düþünceleriyle gerek Türk Milleti nin gerekse baþka milletlerin geleceðine ýþýk tutmaya devam eden bir liderdir (wwwmebgovtr sitesinden kýsaltýlarak alýnmýþtýr) 9

22 Aþaðýdaki cümleler doðru ise Evet, yanlýþ ise Hayýr sütununu iþaretleyiniz ETKÝNLÝK Evet Hayýr 7 Lider mevcut durumu yönetir Yönetici kiþilere hükmeder Yönetici devam ettiricidir Lider güçlüdür Yönetici idarecidir Yönetici yetkileri kendi elinde toplar Lider yetkileri daðýtýr Lider topluluklarý peþinden sürükler 5 Ýhtiyaç KONUYA BAÞLARKEN Hafta sonu ihtiyaç duyup satýn aldýðýnýz ürünleri önem sýrasýna göre sýralayýnýz Yemek yeme, barýnma, nefes alma ile sevgi ve saygý ihtiyacý arasýnda ne gibi farklýlýklar vardýr? Tartýþýnýz Ýnsanlarýn binlerce yýldýr çeþitli nitelik ve türlerde ihtiyacý olmuþtur Bu ihtiyaçlarýn niteliði ayný kalsa da karþýlanma yöntemleri sürekli olarak deðiþmiþtir Haberleþme ihtiyacý, bin yýl önce baþka yöntemlerle karþýlanýrken bugün farklý yöntemlerle karþýlanmaktadýr Deðiþmeyen, sadece bir þeylere ihtiyaç duyma hissimizdir Ýhtiyaç, yokluk hissiyle baþlayan tatmin edildiðinde haz ve doyum, tatmin edilmediði zaman acý ve üzüntü veren bir duygudur Ýhtiyaçlarýn ortaya çýkma süreci bütün insanlarda aynýdýr, ancak ihtiyacýn þekli ve þiddeti kiþiden kiþiye ve kiþinin sosyal hayatýna, yaþadýðý coðrafi bölgeye ve zamana göre farklýlýk gösterir Ýnsan ihtiyaçlarýnýn öncelik dereceleri farklý farklýdýr Ýnsan; yeme, içme, barýnma, giyinme gibi baþta gelen ihtiyaçlarý karþýladýktan sonra oluþan ihtiyaçlarýný sürekli bir yenileme hâlindedir Bu yenilemenin en önemli sebebi elbette ihtiyaçtýr Beslenme, barýnma gibi öncelikli ihtiyacýný karþýlamayan bir kiþinin, sinemaya gitmeye ihtiyaç duymasý genellikle beklenemez Buna baðlý olarak insanlarýn bazý ihtiyaçlarý zorunlu ihtiyaç niteliðinde bazýlarý ise ertelenebilir ihtiyaç niteliðindedir Karmaþýk olan bu insan ihtiyaçlarý genellikle iki bölümde incelenir: 1 Birincil ihtiyaçlar: Yemek yeme, barýnma, giyinme gibi temel fizyolojik ihtiyaçlardýr 2 Ýkincil ihtiyaçlar: Bir gruba ait olma, sinemaya gitme, fotoðraf sanatý ile ilgilenme, mesleði ile ilgili uluslararasý kuruluþlara üye olma gibi ihtiyaçlardýr 10

23 Başka bir ihtiyaç sınıflaması da Sosyolog Abraham Harold Maslow ( Abraham Herıld Maslov ) tarafından yapılmıştır Maslow un ihtiyaçlar hiyerarşisi şu şekilde sıralanır: 1 Fizyolojik ihtiyaçlar 2 Güvenlik ihtiyaçları 3Aidiyet ihtiyacı 4 Saygınlık ihtiyacı 5 Kendini gerçekleştirme ihtiyacı Kişisel tatmin, kişisel başarı, kendi potansiyelini ortaya çıkarmak Kendini gerçekleştirme ihtiyacı Prestij, başarı ve başkalarınca benimsenip tanınmak Başkaları ile ilişki kurmak, kabul edilme ve bir yere ait olmak Kendini, ailesini, toplumunu güven ve emniyet içinde ve tehlikeden uzak hissetmek Saygınlık ihtiyacı Aidiyet ihtiyacı Güvenlik ihtiyaçları Nefes almak, yemek, içmek, uyumak Fizyolojik ihtiyaçlar BİLGİ NOTU Maslow'un ihtiyaçlar hiyerarşisi İhtiyaç konusu hakkında ayrıntılı bilgileri, sosyoloji dersinizdeki ilgili konulardan bulabilirsiniz 11

24 ETKÝNLÝK 8 Aþaðýdaki fotoðraflarý inceleyerek ihtiyaçlarýn kiþiden kiþiye, coðrafi bölgeye, zamana ve sosyal hayata göre nasýl deðiþtiðini açýklayýnýz 12

25 Aþaðýdakilerden hangilerinin birincil veya ikincil ihtiyaçlar olduðunu karþýlarýna ETKÝNLÝK 9 iþaretleyiniz Ýhtiyaçlar Birincil Ýhtiyaçlar Ýkincil Ýhtiyaçlar Yemek yemek Tiyatroya gitmek Spor yapmak Evlenmek Spor kulübüne üye olmak Sýnýf baþkaný olmak Sigortalý bir iþe sahip olmak Ýnternet kullanmak Giyinmek Araç sigortasý yaptýrmak 6 Verimlilik KONUYA BAÞLARKEN Millî Prodüktivite Merkezinin Ýnternet sitesini inceleyerek topladýðýnýz bilgileri sýnýf ortamýnda arkadaþlarýnýzla paylaþýnýz Ýþletmeler açýsýndan verimli insan kavramýndan ne anlýyorsunuz? Sýnýfta tartýþýnýz Ýþletmeler, sektörlerinde ve ekonomik hayatlarýnda ayakta kalabilmek için pek çok faktörü dikkate almak durumundadýr Bir iþletme, farklýlýklar yaparak marka baðýmlýlýðý oluþturarak veya en düþük fiyatla kaliteli ürünler satarak tercih edilmeyi saðlayabilir Rakiplere oranla daha düþük fiyatla mal veya hizmet satabilmenin en önemli yollarýndan biri de girdi maliyetlerini düþürmektir Kýsaca iþletme, girdileri çýktýlara dönüþtüren süreç olarak da tanýmlanabilir Ýþletmecilikte ayakta kalabilmek ve tercih edilen bir iþletme olabilmek için en az girdi ile en fazla çýktýyý elde etmek gerekir Örneðin bir iþletmenin, 100 birim girdi ile 80 birim çýktý elde ediyor olmasý ayný kalite düzeyinde 100 birim girdi ile 70 birim çýktýsý olan bir baþka iþletmeye göre daha verimli çalýþtýðý anlamýna gelir Ýþletmelerin diðer iþletmelerle rekabet edebilmesi için bazý koþullar bulunmaktadýr Örneðin, ürün veya hizmetlerin; Kaliteli olmasý Fiyatýnýn uygun olmasý Yeni olmasý bunlardan birkaçýdýr 13

26 Fiyatýn uygun olmasý, maliyetlerin düþürülmesine baðlýdýr Maliyet azaltma çabalarý ise ancak verimlilik artýþý ile saðlandýðýnda kalýcý ve etkili olmaktadýr Bu nedenle yirminci yüzyýlýn ortalarýnda baþlayýp günümüze dek güçlenerek süregelen verimlilik hareketi dünya ölçeðinde iþletmeler açýsýndan önemli olmayý sürdürmektedir Ýþletmelerde verimlilik artýþýndaki önemli unsurlardan biri insan faktörüdür Kýt olan kaynaklarý israf etmeden en etkili ve verimli þekilde kullanan kiþi, ayný zamanda iþletmenin de verimli olmasýna katký saðlayacaktýr Dolayýsýyla bir iþletmenin verimli olmasý, çalýþanlarýn verimli olmasý ile doðrudan iliþkilidir ETKÝNLÝK 10 Aþaðýdaki etkinlikleri sýrasýyla yapýnýz a Ayakkabý imal eden bir iþletme düþününüz Bu iþletmenin ayakkabý üretebilmesi için kullanacaðý baþlýca girdilerden üçünü yazýnýz b Bu girdilerin bir ayakkabý üretiminde maliyetin tahminen, ne kadarýný oluþturacaðýný yüzde olarak belirtiniz c Ayakkabýnýn bir çiftinin satýþ fiyatýnýn 45,00 TL olduðu ve 1000 adet üretim yapýldýðý varsayýmýyla bu iþletmenin ayakkabýlarýn tamamýný satarak elde edeceði geliri hesaplayýnýz ç Ayný ayakkabýnýn bir çiftinin maliyetinin 35,00 TL olmasý varsayýmýyla bu iþletmenin bir ayakkabý satýþýndan elde edeceði kârý hesaplayýnýz (Kâr, bir iþletmenin gelirleri ile giderleri arasýndaki olumlu farktýr) 14

27 d Ayakkabýnýn maliyetini düþürmek için neler yapýlabilir? Maliyeti oluþturan faktörleri dikkate alarak belirleyebildiðiniz 3 faktörü yazýnýz e Bu iþletmenin 1000 ayakkabý satýþýndan elde edeceði gelir ile ayakkabýlarýn üretimindeki toplam maliyet ne kadar olacaktýr? Hesaplayýnýz f Bu iþletme toplam maliyetlerini % 10 azaltsa ayný kalitede 1000 ayakkabý üretse ve satsa elde edeceði kâr ne kadar olacaktýr? g Siz olsanýz maliyetleri % 10 düþen bir ürünün fiyatýný bu kadar düþürür müydünüz? Nedenini açýklayýnýz ð Sattýðýnýz ürünün fiyatý, diðer iþletmelerin satýþ fiyatýna göre % 10 daha ucuz olursa neler olur? Belirleyebildiðiniz 3 sonucu yazýnýz h Daha düþük maliyetle ayný kalite ve miktarda ayakkabý üretip satmanýn iþletmeye neler kazandýracaðýný ve bunun verimlilikle ilgisini kýsaca deðerlendiriniz 15

28 ETKÝNLÝK 6 Sýnýfýnýzda verimlilik konusu ile ilgili bir makale yazma yarýþmasý düzenleyerek ilk üçe giren makaleleri okul panosuna asýnýz Verimlilikle ilgili yazýlacak makalelerin yazým kurallarý konusunda 11 sýnýf dil ve anlatým dersinden yararlanabilirsiniz MÝLLÎ PRODÜKTÝVÝTE MERKEZÝ ( MPM ) Toplumlarýn ve bireylerin yaþamýnda etkileyici bir yeri olan verimlilik konusundaki çalýþmalar özellikle yüzyýlýmýzýn baþlarýndan itibaren büyük önem kazanmýþ ve kurumsallaþmýþtýr Bugün geliþmiþ pek çok ülke, prodüktivite OKUMA METNÝ merkezlerine sahiptir Bu merkezler, verimlilik konusunda yaptýklarý çalýþmalarla ülkelerinin kalkýnma çabalarýnda önemli bir pay sahibi olmuþlardýr MPM nin görevleri: 1 Yurt ekonomisinin verimlilik ilkelerine uygun olarak geliþmesine yardýmcý olacak önlemleri araþtýrmak ve bunlarýn uygulamaya konmasýna çalýþmak, 2 Kamu ve özel kesim iþ yerlerinde verimliliði artýrýcý yöntemleri araþtýrýp bularak bunlarýn uygulanmasýný izleyip tavsiyelerde bulunmak, 3 Verimlilikle ilgili bilgi ve metotlarý yaymak þeklinde belirtilmiþtir Merkez, bu görevleri yerine getirmek için gerekli finansman kaynaðýný; meslek kuruluþlarý, iþçi, iþveren sendikalarý ve kamu iktisadi kuruluþlarýndan aldýðý aidatlar ile hazine ödeneði ve kendi faaliyetlerinden saðlar (wwwmpmorgtr sitesinden kýsaltýlarak alýnmýþtýr) MPM 16

29 7 Üretim KONUYA BAÞLARKEN Üretim yapan iþletmelerin ülke ekonomisine katkýlarý nelerdir? Çevrenizde üretim yapan kiþi veya kuruluþlar hakkýnda bildiklerinizi sýnýfta arkadaþlarýnýzla paylaþýnýz Ýhtiyaçlarý gideren mal ve hizmetlerin çok küçük bir kýsmý doðada hazýr olarak bulunur Hazýr olarak bulunmayan mal ve hizmetlerin büyük çoðunluðu ise sermaye ve insan emeðinin doðal kaynaklara uygulanmasýyla bir ürüne dönüþtürülür Örneðin, boþ bir arazi doðal kaynaktýr Tek baþýna bu araziden yararlanýlmayabilir Ancak bu arazi üzerine bir fabrika binasýnýn yapýlmasý ve bu fabrikanýn üretim faaliyetinde bulunmasý sonucunda mal ve hizmet ortaya çýkacaktýr Ýnsanlarýn ihtiyaçlarýný karþýlayan mal ve hizmetlerin ortaya çýkarýlmasý, miktar ve faydalarýnýn arttýrýlarak ekonomik mallarýn kýtlýðýnýn azaltýlmasý yönündeki faaliyetlere üretim denir Mal ve hizmetlerin ortaya çýkarýlabilmesi, yani üretimin olabilmesi için birtakým unsurlarýn bir araya gelmesi gerekmektedir Bu unsurlar, üretim faktörleri olarak adlandýrýlýr Üretim faktörleri; doða, emek, sermaye ve giriþimcidir Bu faktörler, uygun ortamlarda bir araya getirilerek mal ve hizmetlerin oluþturulmasýný saðlar Örneðin, zeytinyaðýný elde etmek için zeytinlerin yetiþtirilmesi ve bunlarýn toplanýp iþlenerek yaða dönüþtürülmesi için doða, emek, sermaye ve giriþimci olarak adlandýrýlan üretim faktörlerine ihtiyaç vardýr Üretim faktörleri uygun ortamlarda bir araya gelerek mal ve hizmetlerin oluþmasýný saðlarken bu faktörler üretime katýlýr ve katýlýmýn sonucunda ekonomiden pay (gelir) alýr Her faktörün ekonomiden aldýðý pay farklýdýr Faktörlerin ekonomiden aldýklarý paylar aþaðýda belirtildiði gibidir: DOÐA RANT SERMAYE FAÝZ EMEK ÜCRET GÝRÝÞÝMCÝ KÂR 17

30 Üretimin amacý, insan ihtiyaç ve isteklerinin giderilmesi olduðuna göre mal ve hizmetlerin üretilmesinin yaný sýra depolanmasý, taþýnmasý, tanýtýlmasý ve satýlmasý da ihtiyaçlarýn giderilmesine yönelik olduðundan üretim faaliyetleri kapsamýna girebilir Örneðin, fabrikalarda üretilen giysiler, maðazalara taþýnýp satýlarak tüketicilere ulaþmaktadýr Dolayýsýyla üretim, insanlarýn ihtiyaçlarýný gideren mal ve hizmetleri elde etmek için yapýlan her türlü faaliyet olarak da tanýmlanabilir Ýþletmelerin ürettiði mal ve hizmetler hem yurt içi hem de yurt dýþý piyasalarda satýþa sunulur Yurt dýþýna satýlan mal ve hizmetlerin bedeli döviz girdisi olarak ülke ekonomisine katký saðlarken yurt içi piyasalarda satýþlarýn devam etmesi, üretimin de devam etmesi demektir Bunun için insanlarýn çalýþmasý gerekir Üretim arttýkça yeni yeni iþ alanlarý açýlacak, yeni iþ alanlarýnda çalýþacak kiþilere ihtiyaç duyulacaktýr Bu iþ yerleri faaliyetlerini devam ettirdiði sürece devlete vergi ödeyecektir En basit þekliyle üretim, iþsizliðin azalmasý ve vergi gelirlerinin elde edilmesinin yanýnda ekonomiye de pek çok alanda büyük katkýlar saðlayacaktýr ETKÝNLÝK 11 Bir otomobil fabrikasýnýn kurulma aþamalarý takip edildiðinde; Öncelikle fabrikanýn kurulacaðý yere ihtiyaç vardýr Fabrika binasý, fabrikada kullanýlacak makine ve teçhizat, otomobil üretebilmek için patent, para, bu fabrikada çalýþacak iþçi ve personel ayný zamanda bütün bu unsurlarý bir araya getirecek giriþimciye ihtiyaç duyulacaktýr Etkinlikteki otomobil fabrikasýnýn kuruluþundan üretim aþamasýna kadar geçen süreç göz önüne alýndýðýnda aþaðýda belirtilen ifadelerin hangi üretim faktörü olduðunu belirleyerek bu üretim faktörlerinin ekonomiden alacaklarý payýn ne olduðunu karþýlarýna yazýnýz Fabrikanýn kurulacaðý arazi / Çalýþan personel ve iþçiler / Fabrikanýn kurulmasý, gerekli makine-teçhizatýn temin edilmesi vb için harcanan para / Fabrikanýn kuruluþundan üretime kadarki aþamayý organize edecek kiþi / Bu otomobil fabrikasýnýn ülke ekonomisine katkýlarýný sýralayýnýz

31 ETKÝNLÝK 12 Hizmet veya mal üretimi yapan iþletmelere örnekler vererek aþaðýdaki sorularý kýsaca cevaplandýrýnýz a Hizmet veya mal üretimi yapan iþletmelerin çýktýlarý arasýnda ne gibi farklýlýklar vardýr? Açýklayýnýz b Ürüne ödediðimiz para dýþýnda hizmet için de bir bedel öder miyiz? Neden? c Bir ülkedeki üretim miktarý ile refah düzeyi arasýndaki iliþkiyi tartýþýnýz ETKÝNLÝK 13 Üretime yönelik iþletmelerin ülke ekonomisine katkýlarý konulu bir deneme yazýnýz Üretime yönelik iþletmelerin ülke ekonomisine katkýlarý konusunda deneme yazmak için 11 sýnýf dil ve anlatým dersinden yararlanabilirsiniz 19

32 8 Tüketim KONUYA BAÞLARKEN Bir meyve suyu fabrikasýnýn portakal tüketimi ile evinizdeki portakal tüketimi arasýnda farklýlýklarý arkadaþlarýnýzla tartýþýnýz Bir gün boyunca ihtiyaçlarýnýzý karþýlamak için kullandýðýnýz mal ve hizmetleri sýralayarak bu mal ve hizmetlerden ne tür faydalar saðladýðýnýzý tartýþýnýz TÜKETÝM Tüketim terimi, sözcük olarak yok etme, tahrip etme anlamýný taþýr Ancak tüketilen mallarýn yýpranmasý veya tahrip olmasý bütün mallar için söz konusu deðildir Yiyecekler faydalanýldýðý anda ortadan kaybolur, tahrip edilmiþ olurlar Giyeceklerin tahrip olma veya ortadan kalkma süresi daha uzundur Otomobil, buzdolabý veya mesken gibi dayanýklý mallarý uzun süre kullanýlsalar bile varlýklarýný ve faydalý olma özelliklerini korumaya devam ederler Güzel bir tablo veya bir musiki eseri ise uzun zaman kullanýldýðý hâlde deðerinden bir þey kaybetmek þöyle dursun kýymet bile kazanabilir Bütün bunlarý dikkate alarak tüketim, mal ve hizmetlerin tüketilmesi veya tahrip edilmesi deðil; iktisadi mal ve hizmetlerin, insanlar tarafýndan elde edilmesi, kullanýlmasý veya faydalarýndan yararlanýlmasý olarak tanýmlanýr Ýnsan ihtiyaçlarýnýn doðrudan tatmininde kullanýlan mallar, tüketim mallarý adýný almaktadýr Tüketimi gerçekleþtiren kiþi ve kuruluþlara tüketici denir Tüketim mallarý insanlarýn ihtiyaçlarýný doðrudan tatmin etmeleri itibariyle yatýrým mallarýndan farklýdýr Aileler tarafýndan kullanýlan kömür veya elektrik tüketim olarak kabul edilirken fabrikalarda veya iþ yerlerinde kullanýlan kömür veya elektrik üretimin bir aþamasýdýr Tüketim, sadece fertler ve aileler tarafýndan gerçekleþtirilen harcamalar deðildir Bazý mal ve hizmetler devlet tarafýndan saðlanýr Parklar, emniyet, itfaiye, eðitim ve saðlýk hizmetleri bunlardan bazýlarýdýr 20

33 Ýþletmeler açýsýndan tüketim konusunda önemli olan, tüketicilerin bir mal ya da hizmeti hangi nedenlerle istediði ya da istemediðini; bir mala karþý olan talebini baþka bir mala hangi nedenlerle kaydýrdýðýný açýða kavuþturmaktýr Ýþletmeler, çeþitli pazar koþullarýnda tüketicilerin mal ve hizmetleri satýn alma güdülerini kestirmek ve iþletmelerini buna göre yönlendirmek çabasýndadýr Tüketicilerin davranýþlarýný etkileyen algýlama, güdüleme, öðrenme, tutum ve kiþilik gibi iç güçler ile toplumsal sýnýflar, aile ve kültür gibi toplumsal etkenleri de deðerlendirmek gerekir Tüketicilerin davranýþlarý tüketimi doðrudan etkilemektedir BASINDAN Elektrik Tüketiminde Patlama Ekonomik geliþmenin göstergelerinden sayýlan elektrik tüketimi, geçen yýl toplamda % 2,4 düþtü Aralýk ta % 10,5 arttý Yetkililerden alýnan bilgiye göre ekonomik krizin etkisiyle geçen yýlýn ilk 9 ayýnda sürekli düþüþ gösteren tüketim, son 3 ayda ise artýþ eðilimine geçti Geçen yýl Türkiye de bir önceki yýla göre % 2,4 düþüþle 193 milyar 322,6 milyon kilovat saat elektrik tüketildi Ocak 2010 ETKÝNLÝK 14 Yukarýdaki basýn haberine göre aþaðýda verilen ifadelerin doðru olanlarýný belirleyiniz 1 Ekonomik kriz dönemlerinde elektrik tüketimi azalýr 2 Elektrik yalnýzca yatýrým malý olarak tüketilmektedir 3 Elektrik tüketim miktarý ekonomik geliþmiþlik göstergelerinden biridir 4 Aralýk ayýnda ýsýnmada kullanýldýðýndan elektrik tüketimi artýþ göstermiþtir 5 Yýlýn son çeyreðinde ekonomik kriz etkinliðini azaltmýþtýr ETKÝNLÝK 15 Tüketim kavramýna temel teþkil etmek üzere mevsimlere baðlý olarak tüketim farklýlýklarý gösteren ürünlerden beþ tanesini yazarak nedenlerini tartýþýnýz

34 9 Mal ve Hizmet KONUYA BAÞLARKEN Mal ve hizmet kavramlarýný birbirinden ayýran özellikler neler olabilir? Sýnýfta tartýþýnýz Ýnsanlarýn ihtiyaçlarýný karþýlamak için kullandýklarý mal ve hizmetler özel teþebbüsün yaný sýra devlet tarafýndan da sunulur Devletin vatandaþlarý için üretmiþ olduðu mal ve hizmet çeþitlerinin neler olduðunu araþtýrarak arkadaþlarýnýzla paylaþýnýz Ýnsanlarýn yaþamlarý boyunca sýnýrsýz nitelik ve türde ihtiyaçlarý vardýr Ýnsanlar, çok çeþitli ihtiyaçlarýný mal ve hizmetler aracýlýðýyla karþýlamaktadýrlar Ýnsan ihtiyaçlarýný karþýlayan somut araçlar mal, somut olmayan araçlar ise hizmet olarak adlandýrýlýr Mal ve hizmet, üretim faktörlerini bir araya getirerek ulaþýlan bir sonuçtur Bunlar ayný çabanýn ürünüdürler ancak birbirlerinden farklý özellik taþýrlar Ýþletme biliminde mal, üretilmesi için çaba ve emek harcanan araçlar olarak kabul edilir Üretilmesi için çaba harcanýp harcanmamasý açýsýndan mallar ikiye ayrýlýr: Ekonomik olmayan mallar (serbest mallar): Üretimi için çaba harcanmayan ve doðada hazýr bulunan mallardýr Soluduðumuz hava, yaðmur suyu gibi Ekonomik mallar: Üretimi için emek harcanan mallardýr Peynir, masa, ev, gazete, buzdolabý gibi Ýhtiyaçlarý giderme özellikleri yönünden ekonomik mallar, tüketim mallarý ve üretim mallarý olarak ikiye ayrýlýr: Tüketim mallarý: Ýhtiyaçlarý doðrudan doðruya giderebilen mallardýr Bu mallar son tüketiciler tarafýndan kiþisel ya da aile ihtiyaçlarýný karþýlamak için istenir Süt, ceket, otomobil gibi Üretim mallarý (yatýrým mallarý): Baþka bir malýn üretilmesi için gerekli olan mallar üretim malý ya da yatýrým mallarýdýr Pastanede, pasta yapýmýnda kullanýlan süt gibi Ekonomik mallar, saðlamlýk ya da kullaným süreleri yönünden dayanýksýz ve dayanýklý mallar olarak adlandýrýlýr Dayanýksýz mallar: Bir kez ya da kýsa süreli kullaným sonucunda tüketilen mallardýr Gýda maddeleri gibi Dayanýklý mallar: Uzun süreli kullanýmla tüketilen mallardýr Çamaþýr makinesi, sandalye gibi Mal ve hizmetlerin üretim ve tüketim aþamalarýnda belirgin farklýlýklar vardýr Mallar somuttur, elle tutulabilir Televizyon, çanta, meyve, masa gibi ürünler somut ve elle tutulabilirken bilgisayarýn iþleyiþini saðlayan yazýlým programlarý soyuttur Mallarýn tüketimi geciktirilerek depolanabilir Hizmetlerde tüketim geciktirilemez Hizmetler üretildiði anda depolanmadan tüketilir Hizmetler üretildikleri yerde tüketildikleri için hizmeti sunan ile tüketen arasýnda birebir iliþki daha yüksektir Otellerde sunulan konaklama, hastanelerde sunulan saðlýk ve okullardaki eðitim hizmetleri örnek verilebilir 22

35 ETKÝNLÝK 16 Aþaðýda verilen varlýklarý mal ve hizmet olarak iþaretleyiniz VARLIKLAR Saðlýk ocaðý Halý saha Bilgisayar Otomobil Otellerde konaklama Cep telefonu Ýlaç Ýþ yeri sigortasý Ulaþým Tansiyon ölçüm cihazý Fotoðraf makinesi Eðitim Fotokopi makinesi Avukatlýk Mesleki eðitim MAL HÝZMET 10 Fayda KONUYA BAÞLARKEN Ýhtiyaçlarýmýzý karþýlayan mal veya hizmetler, bize fizyolojik ve psikolojik faydalar saðlar Psikolojik fayda saðlayan mal ve hizmetlere örnek veriniz Mal veya hizmetlerin faydasýnýn zaman, kiþi, tüketilen mal ve hizmetin miktarýna göre nasýl deðiþiklik gösterebileceðini tartýþýnýz Tüketici tercihinin temelini oluþturan unsurlardan biri, ilgili mal ve hizmetten beklenilen faydadýr Fayda, mal ve hizmetlerin insan ihtiyaçlarýný giderme özelliði olarak tanýmlanabilir Bir mal veya hizmetle ilgili fayda beklentisi, o mal veya hizmete olan ihtiyacý belirlemektedir Tüketiciler açýsýndan bir malýn faydasý ne kadar çok ise o mala olan ihtiyacýn þiddeti de büyük olacaktýr 23

36 Fayda, ihtiyaçlarý karþýlama özelliði ve kiþilerin ihtiyaçlarýnýn farklýlýðý nedeniyle öznel bir kavramdýr Mal ve hizmetlerin faydasý kiþiden kiþiye deðiþir Örneðin, tarlasýný ekip biçen bir çiftçi için traktör faydalý iken çiftçi olmayan birinin günlük yaþantýdaki ulaþýmýnda kullanmak üzere traktör almasý ve fayda saðlamasý beklenemez Fayda, mal ve hizmetin miktarý ile de ilgilidir Ýnsanlar için hayati önem taþýyan suyun bile fazla olmasý hâlinde faydasýnýn azaldýðý görülür Örneðin, acýkan kiþi için yediði bir tabak yemek faydalý iken dördüncü, beþinci tabak yemeðin faydasý tartýþýlýr Kâðýt ve kalem faydalý olduðu hâlde bol miktarda bulunduðu için deðeri düþüktür Buna karþýn elmas ve yakutun insanlara faydasý azken miktarý kýt olduðu için deðeri yüksektir Fayda, çevreye, coðrafi koþullara ve zamana göre de deðiþiklik gösterir Kýþýn giyilen ve fayda saðlayan kýyafetlerin yazýn fayda saðlamasý beklenemez Önceden daktilolardan saðlanan fayda bugün bilgisayardan saðlanmaktadýr Bu, faydanýn zaman içinde deðiþebilirliðini gösterir Demek ki fayda, ihtiyaçlarýn önceliði ve giderilme oranlarýna; kiþilerin yaþ, sosyal konum, çevre, coðrafi koþullar vb durumlarýna, mal ve hizmetlerin miktarýna, zamana göre deðiþiklik gösterebilir ETKÝNLÝK 17 Aþaðýdaki her bir olayýn size saðlayacaðý faydayý göz önünde bulundurarak 1en düþük, 10 en yüksek olmak üzere numaralandýrýnýz Sonuçlarý arkadaþlarýnýzla karþýlaþtýrarak tartýþýnýz Yeni bir bilgisayar almak Spor ayakkabýsý almak Bayram tatili yapmak Yaz tatilini bir tatil köyünde geçirmek Futbol maçlarýný yayýnlayan kanala abone olmak Kayak yapmak Kitap okumak TV izlemek Tiyatroya gitmek Operaya gitmek

37 11 Ulusal ve Uluslararasý Standart Kuruluþlarý KONUYA BAÞLARKEN Herhangi bir mal veya hizmetin kalite ölçütleri nelerdir? Arkadaþlarýnýzla tartýþýnýz Ülkemiz ve dünyadaki standart kuruluþlarý hakkýnda bildiklerinizi arkadaþlarýnýzla paylaþýnýz Ýnsan yaratýldýðý günden bu yana karýþýklýktan kurtulma ve belirli bir düzen tesis etme gayreti içerisinde olmuþtur Bu düzenleme sürecinin doðal bir sonucu olarak ortaya çýkmýþ olan standart ve standardizasyon olgusu insanlýk tarihi kadar eskidir Yeryüzünde kýt olan iktisadi kaynaklarý en uygun þekilde deðerlendirme çabalarýnýn bir ürünü olan standardizasyon, insanlýk için bir lüks deðil; aksine olmazsa olmaz mutlak bir gerekliliktir Uluslararasý Standardizasyon Organizasyonu (ISO) tarafýndan yapýlan tanýmlara göre; Standart: Ýmalat, anlayýþ, ölçme ve deneyde bir örnekliktir Standardizasyon: Belirli bir faaliyetle ilgili olarak ekonomik fayda saðlamak üzere bütün ilgili taraflarýn yardým ve iþ birliði ile belirli kurallar koyma ve bu kurallarý uygulama iþlemidir Standardizasyon iþlemi ile öncelikli olarak can ve mal güvenliði hedeflenirken ayný zamanda kalitenin alt sýnýrý tespit edilmek suretiyle belirlenen düzeyin altýnda mal ve hizmet üretimine izin verilmemektedir Ýþletmelerin ürettiði mal ve hizmetlerin standart olmasýnýn faydalarý üreticiler ve tüketiciler açýsýndan farklýlýk gösterir Üreticiler açýsýndan : Üretimin belirli plan ve programlara göre yapýlmasýna yardýmcý olur Uygun kalite ve seri imalata imkân saðlar Kayýp ve artýklarý asgariye indirir Verimliliði ve hasýlayý artýrýr Depolamayý ve taþýmayý kolaylaþtýrýr, stoklarýn azalmasýný saðlar Maliyeti düþürür Tüketiciler açýsýndan : Can ve mal güvenliðini saðlar Karþýlaþtýrma ve seçim kolaylýðý artar Fiyat ve kalite yönünden aldanmalarý önler Ucuzlamayý saðlar Ruh saðlýðýný korur, stresi önler Tüketicinin bilinçlenmesinde etkin rol oynar 25

38 Ürünlerde standardýn belirlenmesi ve kalite kontrolünü saðlamaya yönelik ulusal ve uluslararasý kurum ve kuruluþlar bulunmaktadýr Bu kurum ve kuruluþlar þu þekilde sýralanabilir: 1 TSE (Türk Standartlarý Enstitüsü) 2 ISO (International Organization for Standartization-Uluslararasý Standardizasyon Organizasyonu) 3 CE (Conformite Europenee-Avrupa ya Uygunluk) 1 TSE (Türk Standartlarý Enstitüsü) Ülkemizde standardizasyonu saðlamaya yönelik yetkili kurum, Türk Standartlarý Enstitüsü (TSE) dür TSE nin görevleri aþaðýdaki gibi sýralanabilir: 1 Her türlü standardý hazýrlamak ve hazýrlatmak 2 Standartlar konusunda her türlü bilimsel teknik inceleme ve araþtýrmalar yapmak, yabancý ülkelerdeki benzer çalýþmalarý takip etmek, uluslararasý standart kurumlarý ile iliþkiler kurmak ve bunlarla iþ birliði yapmak 3 Standartlara uygun ve kaliteli üretimi teþvik edecek çalýþmalar yapmak ve bunlarla ilgili belgeleri düzenlemek 2 ISO ( Uluslararasý Standardizasyon Organizasyonu-International Organization for Standartization) Ülkemizde TSE standartlar konusunda çalýþmalarýný sürdürürken uluslararasý alanda standardizasyonu saðlamak üzere 23 Þubat 1947 de ISO ( Uluslararasý Standart Organizasyonu ) kurulmuþtur ISO, 135 ülkeden (her ülkeden bir üye olmak ve eþit oy hakkýna sahip olmak üzere) ulusal standart kuruluþlarýnýn katýlýmýyla faaliyetlerini; uluslararasý mal veya hizmet deðiþimini hýzlandýrmak, bilimsel, teknolojik ve ekonomik iþ birliðini geliþtirmek amacýyla sürdürmektedir TSE, ISO nun üyesi ve Türkiye deki tek temsilcisidir ISO nun yürütmekte olduðu standart hazýrlama çalýþmalarýna, TSE bünyesinden veya sanayiden uzmanlar katýlmakta ve katkýda bulunmaktadýr Farklý ülkelerde veya bölgelerde benzer teknolojiler için geliþtirilen farklý standartlar zaman zaman ticaret için teknik engel olarak kullanýlmaktadýr Ýþte ISO nun günümüzdeki en önemli iþlevi kalite yönetim standartlarý ve diðer ürün standartlarý gibi uluslararasý kabul görmüþ standartlar hazýrlayarak ticaretin önündeki bu tip teknik engelleri ortadan kaldýrmaktýr 3 CE ( Avrupa ya Uygunluk-Conformite Europenee) CE iþareti, Avrupa Birliði nin teknik mevzuat uyumu çerçevesinde geliþtirilen, ürünün asgari güvenlik koþullarýna sahip olduðunu gösteren bir uygunluk iþaretidir Bu iþaret, kalite güvencesine iliþkin deðildir Sadece ürünün temel gerekleri olarak tanýmlanan insan saðlýðý, can ve mal güvenliði, hayvan ve bitki yaþamý ile saðlýðý, çevre, tüketicinin korunmasý gibi asgari güvenlik koþullarýna uygun olduðunu gösteren bir iþarettir 26

39 Avrupa Birliði nin teknik mevzuat uyumu dolayýsýyla 1985 yýlýnda benimsediði Yeni Yaklaþým Politikasý kapsamýndaki yeni yaklaþým direktiflerine konu olan ürünlerin Avrupa Birliði üyesi ülkelerden herhangi birine giriþi için üzerinde CE iþareti taþýmasý zorunludur CE uygunluk iþareti, yeni yaklaþým direktiflerine konu olan ürünlerin AB üyesi ülkelerde serbest dolaþýma çýkabilmesi için bir nevi pasaport iþlevi görmektedir CE iþareti, üreticilere ürünlerin bazý standart ve ihtiyaçlara uygunluðunu saðlama yükümlülüðünü verirken kullanýcýlarýn da ürünün temel kalite ve güvenlik standartlarýna uyduðunu bilmesini saðlar 1996 yýlý baþýnda AB ile ülkemiz arasýnda yürürlüðe giren Gümrük Birliði kapsamýnda Türkiye de CE iþareti süreci üretimin ayrýlmaz bir parçasý olmuþtur 27

40 AB ülkelerine giriþte CE uygunluk iþareti taþýmasý zorunlu olan 23 ürün grubu bulunmaktadýr Bu ürün gruplarý ile Türkiye de bunlara iliþkin AB mevzuatýnýn uyumundan sorumlu kuruluþlar aþaðýdaki tabloda yer almaktadýr TABLO 1: CE ÝÞARETLÝ ÜRÜNLER VE SORUMLU KURULUÞLAR Sýra Direktifin Kapsadýðý Alan Uyumundan Sorumlu Kuruluþ 1 Alçak gerilim cihazlarý Sanayi ve Ticaret Bakanlýðý 2 Basit basýnçlý kaplar Sanayi ve Ticaret Bakanlýðý 3 Gaz yakan aletler Sanayi ve Ticaret Bakanlýðý 4 Sýcak su kazanlarý Sanayi ve Ticaret Bakanlýðý 5 Elektromanyetik uyumluluk Sanayi ve Ticaret Bakanlýðý 6 Makineler Sanayi ve Ticaret Bakanlýðý 7 Sivil kullaným için patlayýcýlar Sanayi ve Ticaret Bakanlýðý 8 Otomatik olmayan tartý aletleri Sanayi ve Ticaret Bakanlýðý 9 Patlayýcý ortamlarda kullanýlan ekipmanlar Sanayi ve Ticaret Bakanlýðý 10 Asansörler Sanayi ve Ticaret Bakanlýðý 11 Dondurucular Sanayi ve Ticaret Bakanlýðý 12 Basýnçlý kaplar Sanayi ve Ticaret Bakanlýðý 13 Açýk havada kullanýlan ekipmandan çevreye yayýlan gürültü Sanayi ve Ticaret Bakanlýðý 14 Florasan lambalarda enerji etkinliði Sanayi ve Ticaret Bakanlýðý 15 Vücuda yerleþtirilebilir aktif týbbi cihazlar Saðlýk Bakanlýðý 16 Týbbi cihazlar Saðlýk Bakanlýðý 17 In vitro týbbi taný cihazlarý Saðlýk Bakanlýðý 18 Oyuncaklar Saðlýk Bakanlýðý 19 Gezi amaçlý tekneler Denizcilik Müsteþarlýðý 20 Ýnþaat malzemeleri Bayýndýrlýk ve Ýskan Bakanlýðý 21 Kiþisel korunma donanýmlarý Çalýþma ve Sosyal Güvenlik Bakanlýðý 22 Radyo ve telekominikasyon terminal cihazlarý Telekominikasyon Kurumu 23 Yolcu taþýma amaçlý kablo üzerinde hareket eden araçlar Sanayi ve Ticaret Bakanlýðý 28

41 HAYATIN ÝÇÝNDEN HAYAL GÜCÜNÜN BAÞARIYA TESÝRÝ Beyninizi besleyen, mükemmellik örnekleri sergileyen görüntülerden en üst düzeyde faydalanmak için bütün duyularýnýzý harekete geçiren hayal gücünüzü kullanarak baþrolünü üstlendiðiniz kendi ruhi video görüntülerinizi ortaya koyabilirsiniz Önemli olan; bu görüntülerde kendinizi, yapmak istediði þeyi baþarýp amacýna ulaþan kiþi olarak canlandýrmanýzdýr Mükemmelliðe dair görüntünüzü net bir hâle getirerek kendinizi uygun miktarda güç kullanýmý, tam anlamýyla zevk alma, disiplinli çalýþma, rahatlýk ve zarafet gibi üstün nitelikleri sergiler bir hâlde zihninizde canlandýrýn Dünyanýn birçok yerinde psikologlarýn yaptýðý araþtýrmalar, hayalde canlandýrma iþleminin iþe yaradýðýný ispatlamaktadýr Bu konuda yapýlan klasik deneylerden biri Avusturyalý Psikolog Alan Richardson (Elýn Riçýrtsýn) tarafýndan yürütülmüþtür Richardson, oluþturduðu üç ayrý gruptaki insanlara serbest basketbol atýþlarý yaptýrdý Ýlk gruptakilere her gün yirmi dakika boyunca idman yapmalarý söyledi Ýkinci gruptan, basketbola dair her þeyi unutmalarýný istedi Üçüncü gruptakilerden ise sakin bir þekilde yere oturmalarýný, yirmi dakika boyunca kendilerini sahada baþarýlý atýþlar yapar hâlde zihinlerinde canlandýrmalarýný ve bu baþarýlý sonucun verdiði tatmin duygusunu hissetmelerini istedi Deney sürecinin sonunda; birinci grup yani her gün düzenli bir þekilde idman yapan deneklerin atýþlarý % 24 oranýnda geliþme gösterdi Ýkinci grup (basketbol hakkýndaki her þeyi unutmasý istenen grup) hiçbir geliþme göstermedi Üçüncü grubun (sadece düþünmesi, hayal etmesi istenen grup) atýþlarý ise % 23 oranýnda geliþti Basketbol dýþýndaki birçok etkinlik kapsamýnda yapýlan deneylerden de benzer sonuçlar elde edilmiþtir Týnaz TÝTÝZ Giriþimcilik Üzerine (Kýsmen alýnmýþtýr) 29

42 ÖLÇME VE DEÐERLENDÝRME I Aþaðýdaki noktalý yerlere verilen sözcüklerden uygun olanýný yazýnýz Üretim Mükellef Rant Ýþletme Fayda Yönetici Verimlilik Giriþimci Mal ve hizmetlerin insan ihtiyaçlarýný giderme özelliði Doðanýn üretimden aldýðý pay Üretimde kullanýlan çýktýlarýn girdilere oraný Ýnsan ihtiyaçlarýný gidermek için yapýlan her türlü faaliyet Ýhtiyaçlarý karþýlamak için mal ve hizmet üretiminin gerçekleþtirildiði ekonomik birim Üzerine vergi borcu düþen kiþi Mal ve hizmet üretmek için üretim faktörlerini bir araya getiren kiþi II Aþaðýdaki cümlelerin karþýsýna yargýlar doðru ise (D), yanlýþ ise (Y) yazýnýz D Y 1 Sermayenin üretimden aldýðý paya ücret denir 2 Uluslararasý ticarette ISO belgesi aranýr 3 Millî Prodüktivite Merkezi, verimliliði arttýrmaya yönelik çalýþmalar yapar 4 Hizmet, üretildiði anda tüketilir ve mal gibi depolanamaz 5 Üretim faktörleri; doða, emek, sermaye ve faizdir 30