COĞRAFİ İŞARETLERİN KIRSAL KALKINMA AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ: TOKAT İLİ ÖRNEĞİ

Transkript

1 COĞRAFİ İŞARETLERİN KIRSAL KALKINMA AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ: TOKAT İLİ ÖRNEĞİ Esra GÜREL Arslan Zafer GÜRLER Burcu Nabalı Bekir AYYILDIZ Gaziosmanpaşa Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü, Tokat ÖZET Coğrafi işaretler, ayırt edici özelliği ile ön plana çıkan ve bulunduğu bölge ile özdeşleşen doğal ürünler, tarım, maden ve el sanatları ile sanayi ürünlerine verilen işaretlerdir yılından sonra Türkiye de koruma altına alınan coğrafi işaret kavramı yerel ekonomilerde özellikle kırsal alanlarda gelir ve istihdam sağlayan, ihracat gelirlerini arttıran bir politika aracı olarak kullanılabileceği varsayılmaktadır. Tokat ilinde kırsal kalkınmayı destekleme açısından pek çok coğrafi işaret ortaya konulabilir. Bunlardan Zile Pekmezi, Niksar Cevizi ve Tokat Kebabı sertifikalı ürün olarak tescillenmiştir. Ayrıca Tokat ilinde coğrafi işarete sahip olabilecek Tokat Yazmaları, Tokat Yaprağı gibi pek çok ürün bulunmaktadır. Bu bağlamda çalışmada coğrafi işaret kavramı açıklanarak coğrafi işaretlerin kırsal ekonominin canlanmasına nasıl katkıda bulunabileceği tartışılacaktır. Tokat ilinde Coğrafi işarete konu olan ürünler ortaya konularak bu ürünlerin mevzuata uyumu incelenecektir. Anahtar kelimeler: Coğrafi işaret, Kırsal kalkınma, Tokat IN TERMS OF RURAL DEVELOPMENT EVALUATION OF GEOGRAPHICAL INDICATIONS: CASE OF TOKAT PROVINCE ABSTRACT Geographical indications a distinguishing feature of the fore and the surrounding area is identified with natural products, agriculture, mining and industrial products and handicrafts are given to the signs. The concept of protected geographical indications in the local economy after 1995 in Turkey, provides income and employment especially in rural areas, and to increase export revenues that can be used as a policy tool assume. In Tokat province in terms of Rural Development Support can be laid out in many geographical points. Ring them Molasses, coconut product is certified as a certified Niksar and Tokat kebab. Geographical indications may also write in Tokat province Tokat, Tokat, there are many products such as a leaf. This study in the context of explaining the concept of Geographical Indications geographical indications can contribute to the revival of the rural economy and will discuss how. The products which are the subject of geographical indications in Tokat province by putting forward the regulatory compliance of these products will be examined. Key words: Geographical Indications, Rural Development, Tokat. 1049

2 1.GİRİŞ Üreticilerin örgütlenmedeki yetersizliği onların kırsal ekonominin şekillendirilmesindeki payını ve etkinliğini düşürmekte ve piyasa ekonomisindeki koşullar ise varlıklarını tehdit ettiği görülmektedir. Avrupa Birliği ne (AB) uyum sürecinde Türkiye de yapılması istenilen yapısal değişiklikler, Türkiye nin sosyal ve ekonomik yapısı içerisinde kırsal alanın kalkındırılması öncelikli konular arasında gelmektedir. Kırsal alanın nüfus, üretim, doğal kaynaklar gibi güçlü yönleri Türkiye de kırsal kalkınma politikalarının başarısı için uygun koşulların varlığını göstermektedir. Sorunun, güçlü yanların değerlendirilmesinde ve potansiyelin harekete geçirilememesinde olduğu bilinmektedir. Bu bağlamda, tarımsal ekonominin Türkiye deki yeri, iklim ve ürün çeşitliliği gibi etkenler dikkate alındığında coğrafi işaretlerin ülke ekonomisi için ne denli önemli olduğu anlaşılacaktır. Bu nedenle coğrafi işaretlerin başta Avrupa ülkeleri olmak üzere bir çok ülkede gelişen bir trend olarak karşımıza çıkmakta, kültürel ve yerel mirasın hem korunması hem de sürdürülebilirliğini sağlaması açısından da gündemden düşmediği görülmektedir (Nordin, 2003; Bojnec, 2006; Orhan, 2010; Kan, 2011; Nanayakkara, 2011). Coğrafi işaretler, belirli bir alandan kaynaklanan bir ürünü tanımlayan ya da kalitesi, ünü veya diğer karakteristik özellikleri bakımından coğrafi kaynağına atfedilen, bir bölgeyi temsil eden sınaî mülkiyet hakkı olduğu ifade edilmektedir (Dimara ve ark., 2004; Ilıcalı, 2005; Josling, 2005; Kan ve Gülçubuk, 2008; Şahin ve Meral, 2012). Coğrafi işaretleri önemli kılan özellik ise yerel ürün ve tatların bu sistem içerisinde koruma altına alınabileceği ve bunun yerel ekonomik kalkınmada bir kalkınma aracı olarak kullanılabileceği olgusudur. Türkiye nin, sahip olduğu ürünlerle, benzersiz doğa, kültür ve sanat zenginlikleriyle dünyada eşi ve benzeri bulunmayan bir coğrafi ürün çeşitliliğine sahipliği bilinen bir gerçektir. Türkiye de her yörenin, ilin hatta her ilçenin kendine özel bir ürünün üretim kaynağı olduğu ve bu ürün ile özdeşleştiği görülmektedir. Coğrafi işaretlerin, her türlü ekonomik yapı için önem arz etmesine karşılık, gelişmekte olan ve ekonomisi daha ziyade tarımsal üretime dayanan ülkelerde ayrı bir yere sahip olduğu ifade edilmektedir. Bunun en önemli sebeplerinden biri de bu ülkelerin sanayileşmeyi tamamlayamamış olması ve dolayısıyla tarımsal üretimin ve geleneksel üretim tekniklerinin ekonominin temel yapısını teşkil etmesi olabilir. Türkiye de her il ve bölge taşıdığı coğrafi ve iklimsel özelliklerine göre yetişen ürünler ile özdeşleşmektedir (Bayram, 2006). Coğrafi işaretlerin korunmasında en önemli hususlardan biri denetim mekanizmasıdır. Coğrafi işaret tescili 544 sayılı Kanun Hükmünde Kararname (KHK) gereğince Türk Patent Enstitüsünün görevleri arasında yer aldığı bilinmektedir. 555 sayılı Coğrafi İşaretlerin Korunması Hakkında KHK tarihinde, kararnamenin uygulama şeklini gösterir yönetmelik tarihinde, kararnamenin bazı maddelerinde düzenlemeler yapan ve cezai hükümleri getiren 4128 sayılı kanun tarihinde yürürlüğe girmiştir. Tescil için gerekli olan yasal alt yapı ise uluslararası normlara uyumlu düzenlenmiştir. TPE tarafından tescil edilen coğrafi işaretli ürünlere Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeleri Geliştirme ve Destekleme İdaresi Başkanlığı (KOSGEB) tarafından sağlanan Tematik Proje Destek Programı ve GTHB tarafından hazırlanan ve Tarım ve Kırsal Kalkınmayı Destekleme Kurumu (TKDK) tarafından uygulanan Katılım Öncesi Yardım Aracı-Kırsal Kalkınma Yardım Programı (IPARD) altında yer alan Yerel Ürünler ve Mikro İşletmelerin Geliştirilmesi alt tedbiri kapsamında destek ve teşviklerin verildiği görülmektedir. Türk Patent Enstitüsüne başvuran ülkelere göre dağılımına bakıldığında Türkiye, 1995 yılında 170, 2005 yılında 974 ve 2015 yılında 5512 ye çıktığı bilinmektedir. Patent tescil sayılarına göre sıralamasına bakıldığında ise Tokat 1 adet tescil ürünü ile 21. sırada gelmektedir. Tokat yöresinde Zile Pekmezi, Niksar Cevizi, Turhal Yoğurtmacı ve son olarak da Tokat Kebabı tescil edilen coğrafi işaretli ürünler kapsamına dahil edilmiştir. Bu bağlamda yerel ürünler açısından zengin olan Tokat ilinde ürünlerin coğrafi işaretler ile ayrıcalık kazanması, üretim ve pazarlama süreçlerinin kırsal ekonomiye katkısını artıracaktır. Coğrafi işaretler 1050

3 ayrıca, Türkiye de geleneksel yerel gıda üretimini destekleyerek, sağlıklı ürünlerin üretimine katkı sağlayacağı gibi, yerel kültürün ve üretim değerlerinin de gelecek kuşaklara taşınmasına da yardımcı olacaktır. Çalışmada, Türkiye de kullanılmaya başlayan Coğrafi İşaret kavramının incelenerek, bir ürünün kendine has niteliklerinden dolayı Coğrafi İşaret alabilmesi için gereken koşulların tanımlanması, belirlenmesi, Coğrafi İşaretlerin kırsal ekonomiye katkısının incelenmesi amaçlanmıştır. 2.MATERYAL VE YÖNTEM Bu çalışma literatür araştırmasına dayanmaktadır. Çalışmada, elde edilen bilgiler derlenmiş ve sentezlenerek yorumlanmıştır. Konunun teorik boyutları ortaya konulmuş daha sonra Coğrafi İşaretlerin Türkiye de kırsal ekonomiye katkılarının nasıl olabileceği tartışılmıştır. Sonuç bölümünde, Coğrafi İşaretlerin Türkiye de kırsal ekonomiye katkısının artırılması için neler yapılabileceği konusunda öneriler geliştirilmiştir. 3.TÜRKİYE DE COĞRAFİ İŞARET SİSTEMİ Türkiye, sahip olduğu jeopolitik konum, iklim şartları, kültür bilgi birikimi, beşeri zenginlikleriyle dünyada eşi benzeri olmayan bir coğrafi ürün çeşitliliğine sahiptir. Türkiye de her yörenin, ilin, hatta her ilçenin belli bir ürünün üretimine kaynak teşkil ettiği ve bu ürün ile özdeşleştiğinin bir gerçek olduğu bilinmektedir. Öyle ki, Türkiye ye özgü birçok ürün, kendilerine kaynak teşkil eden coğrafi bölge adları ile anılmaktadır. Bu şekilde anılan ürünlerin ise "coğrafi işaret" korumasına konu olduğu görülmektedir (Anonim, 2006a). Belirgin bir niteliği, ünü veya diğer özellikleri itibariyle kökeninin bulunduğu bir yöre, alan, bölge veya ülke ile özdeşleşmiş bir ürünü gösteren işaretlere coğrafi işaret denilmektedir. 3.1.Türkiye de Coğrafi İşaret Sisteminin Gelişimi 1995 yılından bu yana DTÖ ne üye olan Türkiye de, Avrupa Birliği'nin coğrafi işaretlere ilişkin 2081/1992 sayılı Konsey Tüzüğünden esinlenilerek 1995 yılında 555 sayılı Coğrafi İşaretlerin Korunması Hakkında Kanun Hükmünde Kararname (KHK) kabul edilmiştir. Böylece daha önceden haksız rekabet hükümleri ile dolaylı olarak korunan coğrafi işaretlere etkin ve özel bir koruma sağlandığı görülmektedir (Gürsu Doğu, 2008; Kan ve Gülçubuk, 2008). Üretim yerinden kaynaklanan özel durumdan dolayı menşe ve mahreç işareti olarak iki ayrı şekilde tanımlanmaktadır. Bir ürünün menşe adını taşıması için aşağıdaki şartları taşıması gerekmektedir. - Coğrafi sınırları belirlenmiş bir yöre, alan, bölge ya da çok özel durumlarda ülkeden kaynaklanan bir ürün olması, - Tüm özelliklerini veya esas niteliğini veya özeliklerinin bu yöre, alan veya bölgeye özgü coğrafi unsurlardan kaynaklanan bir ürün olması - Üretimi, işlenmesi ve diğer tüm işlemlerinin tamamıyla bu yöre, alan veya bölge sınırları içinde yapılan bir ürün olması. Menşe adını taşıyan ürünler sadece ait oldukları bölgede üretilmektedirler. Yani ürünün üretim süreçlerinin tümü o bölgede gerçekleşiyorsa menşe adı ile tescil edilebilir. Bir ürünün menşei olan yöre, alan veya bölge aşağıdaki şartların sağlanması mahreç işaretini belirtir. - Coğrafi sınırları belirlenmiş bir yöre, alan veya bölgeden kaynaklanan bir ürün olması, - Belirgin bir niteliği, ünü veya diğer özellikleri itibariyle bu yöre, alan veya bölge ile özdeşleşmiş bir ürün olması, - Üretimi, işlenmesi ve diğer işlemlerden en az birinin belirlenmiş yöre, alan veya bölge sınırları içinde yapılan bir ürün olması. - Coğrafi işaretlerin tescili için yetkili mercii Türk Patent Enstitüsü dür ve yurt içinden veya yurt dışından yapılan tüm başvurular Türk Patent Enstitüsü ne ya da onun yetkili kıldığı makama yapılır(gökovalı, 2007). Mahreç işaretinde dikkat edilmesi gereken nokta ürün kalitesinin aynı olması ve o bölgeye ait hammadde ve üretim yöntemlerinin aynısının kullanılması gerektiğidir (TPE, 2011). Mersin cezeryesi, zile pekmezi mahreç adı ile korunan 1051

4 ürünlere örnek teşkil ederken Maraş dondurması, gemlik zeytini de menşe adı ile korunan ürünlere örnektir (Gökovalı, 2007). Coğrafi İşaret Tescilinin Amacı: 1.Coğrafi işarete konu olan ürünün kalitesinin korunması, 2. Bilinen özellikte üretiminin sağlanması, 3. Coğrafi işarete konu olan yörede veya özellikte üretim yapanların korumadan yararlanmalarının sağlanması, 4. Ülkenin milli ve kültürel değerlerinin korunması olduğu ifade edilmektedir. Coğrafi İşaret Kapsamına Giren Ürünler : 1. Doğal ürünler 2. Tarım ürünleri 3. Maden ürünleri 4. El sanatları 5. Sanayi ürünleri Coğrafi işareti; ilgili üretim alanı içerisinde aynı üretim yöntemlerine bağlı kalmak şartıyla üretim yapan herkes kullanabildiği bilinmektedir. Coğrafi işaret tescilini, coğrafi işarete konu ürünün üreticisi olan gerçek veya tüzel kişiler, tüketici dernekleri, konu ve coğrafi yöre ile ilgili kamu kuruluşları gibi gerçek ya da tüzel kişiler yaptırabilir (Anonim, 2013). Resmi Gazete de yayınlanan Türk Patent Enstitüsü 2015 yılı ücretleri 1 Ocak 2015 tarihinden itibaren geçerli olacak şekilde aşağıdaki gibidir. Çizelge 1. Coğrafi İşaretler tescil işlemleri ücret listesi (1 Ocak 2015) Kodu Hizmetin Türü Ücreti Coğrafi İşaret Başvuru Ücreti 120TL Başvuruların İnceleme İçin İlgili Kuruluşa Gönderilmesi Ücreti 50TL İtiraz İnceleme Ücreti 50TL Başvurunun Ve İtirazı İnceleme İçin İlgili Kuruluşa Gönderilmesi Ücreti 50TL Coğrafi İşaret Tescil Belgesi Düzenleme Ve Sicil Kayıt Ücret 170TL Coğrafi İşaret Tescil Belgesi Sureti Düzenleme Ücreti 140TL Coğrafi İşaretin Türkiye'de Tescili Olduğuna Dair AB'ye Veya Diğer Ülkelere Verilmek 150TL İçin Belge Düzenleme Ücret Coğrafi İşaret Sicil Sureti Düzenleme Ücreti 140TL Kaynak: Sıra Coğrafi İşaretin Adı Başvuru ve Koruma Tarihi Çizelge 2. Türkiye de Coğrafi İşaretli ürünler Tescil No sıra Coğrafi İşaretin Adı Başvuru ve Koruma Tarihi 1 Adana Kebabı Kars Türk Çoban Köpeği Adapazarı Dartılı Keşkek Kayseri Mantısı Adapazarı Islama Köftesi Kayseri Pastırması Afyon Kaymağı Kayseri Sucuğu Afyon Mermeri Kemalpaşa Tatlısı Afyon Pastırması Keşan Satır Et Afyon Sucuğu Kırkağaç Kavunu Akhisar Domat Zeytini Konya Etli Düğün Pilavı Akhisar Uslu Zeytini Kula El Halısı Akkuş Şeker Fasulyesi Kütahya Çinisi Akçaabat Köftesi Kilis Katmeri Akşehir Kirazı Malatya Kayısısı Anamur Muzu Maraş Burma Bileziği Andırın Tirşiği Maraş Biberi Antakya Künefesi(Tatlı) Maraş Tarhanası Antep Baklavası Mardin Kaburga Dolması Antep Fıstığı Mardin Kibe Arapgir Köhnü Üzümü Mardin Sembusek Aydın Kestanesi Mardin Taşı Aydın İnciri Mardin İkbebet Ayvalık Zeytinyağı Mardin İmlebes (Badem Şekeri) Bafra Pidesi Mersin Cezeryesi Balıkesir Höşmerim Tatlısı Merzifon Keşkeği Bartın İşi Tel Kırma Mustafakemalpaşa Peynir Tatlısı Bayat Türkmen Kilimi Mut Kayısısı (Yaş Sofralık) Bayramiç Beyazı Milas El Halısı Bergama El Halısı Niksar Cevizi Tescil No 1052

5 28 Bergama Kozak Çam Fıstığı Nizip Zeytinyağı Beypazarı Kurusu Oltu Cağ Kebabı Bodrum Mandarini Oltu Taşı Boyabat Çemberi Osmaniye Yer Fıstığı Bozdağ Kestane Şekeri Pazırık El Halısı Buldan Bezi Pervari Balı Burdur Ceviz Ezmesi Proscıutto Dı Parma (Parma Ham / Parma Jambonu) 35 Burdur Şiş Köftesi Rakı Bünyan El Halısı Rize Bezi (Feretiko) Damal Bebeği Safranbolu Lokumu Denizli Leblebisi Safranbolu Safranı Denizli Traverteni Salihli Kirazı Develi Cıvıklısı Salihli Odun Köfte Devrek Bastonu Samsun Kaz Tiridi Döşemealtı El Halısı Samsun Simidi Diyarbakır Karpuzu Scotch Whısky (İskoç Viskisi) Diyarbakır Örgü Peyniri Soğanlı Bebeği Edremit Körfez Bölgesi Sümer Kars El Halısı Zeytinyağları 46 Edremit Körfezi Yeşil Çizik Süper İnce Kilim Zeytin 47 Edirne Beyaz Peyniri Simav El Halısı Edirne Tava Ciğeri Sivas El Halısı Eflani Cember Bezi Sivas Köftesi Ege Pamuğu / Aegean Cotton Siirt Battaniyesi Ege Sultani Üzümü / Aegean Siirt Büryan Kebabı Sultanas 52 Ege İnciri / Aegean Fig Siirt Fıstığı Elazığ Öküzgözü Üzümü Siirt Perde Pilavı Erzurum Civil Peyniri Tarsus Beyazı Üzüm Topacık Erzurum Kadayıf Dolması Tarsus Yayla Bandırması Erzurum Küflü Civil Tarsus Şalgamı Peyniri(Göğermiş Peynir) 57 Erzincan Bakır İmalat Ve El Tavşanlı Leblebisi İşlemeciliği Sanatı 58 Erzincan Tulum Peyniri Taşköprü Sarımsağı Eskişehir Lüle Taşı Taşpınar El Halısı Eskişehir Çiğböreği (Çibörek) Terme Pidesi Ezine Peyniri Tokat Kebabı Eşme Yörük Kilimi Tomarza Kabak Çekirdeği Finike Portakalı Trabzon Telkariye Ve Hasırı Gaziantep Bakır El İşlemeciliği Turhal Yoğurtmacı Gaziantep Sedef El İşlemeciliği Türk Rakısı Geleneksel Türk Ahududu Türk Tazısı Likörü 67 Geleneksel Türk Gül Likörü Türkmen El Halısı Geleneksel Türk Kayısı Likörü Uşak Halısı Geleneksel Türk Vişne Likörü Yahyalı El Halısı Geleneksel Türk Çilek Likörü Yamula Patlıcanı Gemlik Atı Yağcıbedir El Halısı Gemlik Zeytini Yozgat Arabaşısı Gönen İğne Oyası Yozgat Parmak Çöreği Gördes El Halısı Yuntdağı El Halısı Görece Nazar Boncuğu Üretim Zile Pekmezi El Ve İşleme Sanatı 76 Gümüşhane Dut Pestili Çanakkale El Halısı Gümüşhane Kömesi Çarşıbaşı Keşanı Güney Ege Zeytinyağları Çay İlçesi Vişnesi Giresun Tombul Fındığı Çağlayancerit Cevizi Hellim / Halloumi Çelikhan Tütünü Hereke Yün El Halısı Çorum Leblebisi Hereke Yün İpek El Halısı Çubuk Turşusu Hereke İpek Halısı Çimin Üzümü Isparta Gülü Ödemiş Patatesi Jirkan Kilimi İnce Isparta Hasgül El Halısı Kadınhanı Tahinli Pidesi İnegöl Köfte Kale Biberi İsabey Çekirdeksizi(Üzüm) Kalecik Karası Üzümü İskilip Dolması Kangal Balıklı Kaplıcası İskilip Turşusu Kangal Koyunu İspir Kuru Fasülyesi Karamürsel Sepeti İzmit Pişmaniyesi

6 92 Karnavas Dut Pekmezi İznik Çinisi Kars El Halısı Şanlıurfa Biberi Kars Kaşarı Şanlıurfa Çiğ Köfte Türkiye de Coğrafi İşaretli Ürünlerin Korunması, Teşvik ve Destekler Coğrafi işaret tescilinin temel amacı, coğrafi kaynak gösteren ürünlerin adlarının koruma altına alınmasını sağlamak olduğu bilinmektedir. Tescilin diğer amaçları arasında ise coğrafi işaret konusu yörede üretim yapan üreticilerin, tescilin sağladığı korumadan öncelikli olarak yararlanmalarının sağlanması, coğrafi işarete konu ürünün kalitesinin korunması ve bu vasıtayla tüketici tercihleri için garanti sunan bir yol gösterici olması olarak sıralanabilmektedir (TPE, 2011). Coğrafi işaretlerin korunmasında en önemli hususlardan biri denetim mekanizması olduğu bilinmektedir. 555 Sayılı Kanun Hükmünde Kararname kapsamında coğrafi işareti tescil ettiren, söz konusu ürünün üretimi, işlenmesi veya diğer işlemleri ile uğraşan kişilerden oluşan ve yasal kuruluş biçimine bakılmaksızın herhangi bir dernek, birlik veya benzeri teşkilat coğrafi işaretin kullanımını denetleyebilmesi gerekmektedir. Türkiye deki genel uygulama, ilgili yöredeki kamu kurumlarından ya da derneklerden oluşan bir komisyon oluşturulması ve bu komisyonun belirli zamanlarda denetleme yapması şeklinde gerçekleştiği görülmektedir. Ancak bu denetimin hangi aşamalarda, ne şekilde yapılacağı gibi temel konular belirsiz kalmaktadır. Denetim mekanizmalarının işleyişinde önemli sorunlardan biri de, ürünün özgünlüğünün ve üretim usullerinin belirlenmesi olarak ifade edilmektedir. Bunun için coğrafi işarete konu ürün işlenmiş bir gıda ise kompozisyonun ve üretim yöntemlerinin tanımlanması ve bilinmesi gerekmektedir. Bu nedenle, Türkiye de coğrafi işaret olarak korunan gıdaların özeliklerinin belirlenmesi, geleneksel ya da özgün olan yanlarının ortaya konması ve başka bölgelerde üretilen benzer ürünlerle farklılıklarının tespit edilmesi önemli olarak görülmektedir (Kan ve Gülçubuk, 2008). Coğrafi işaretlerin ulusal ve uluslararası alanda korunması ve tescil edilmesi belirli harcamalar gerektirdiği bilinmektedir. Bu harcamaların çeşitli projeler veya teşvik mekanizmaları ile desteklenmesi Türkiye de tescilli coğrafi işaretlerin uluslararası alanda da tescil edilmesini kolaylaştırdığı görülmektedir. Coğrafi işaret başvurularının hazırlanması sırasında; ürünün ayırt edici özellikler ile üretim yönteminin belirlenmesi ve ürün ile belirlenen coğrafi alan arasındaki bağlantıyı ortaya koyan bilimsel çalışmaların yapılması aşamalarında çeşitli masrafların ortaya çıktığı görülmektedir. Coğrafi işaretlerin tescilinden sonraki süreçte tanıtım ve sektörde tutunma aşamalarında yapılan harcamalar çok daha büyük boyutlara ulaşabilmektedir. Coğrafi işaretli ürünlerin dış pazarlara açılması ve uluslararası alanda tanıtımının sağlanması oldukça önemli olmakla birlikte, ekonomik getirisi de çok daha yüksek seviyelere ulaşabilmektedir. Bu bakımdan bazı kurumlar coğrafi işaretlerin tescili, tanıtımı, pazarlanması gibi süreçlerde bir takım destekler sağlamaktadır. Ekonomi Bakanlığı tarafından sağlanan desteklerden 2010/8 sayılı Uluslararası Rekabetçiliğin Geliştirilmesinin Desteklenmesi Hakkında Tebliğ kapsamında; yerel üreticilerin bir araya getirilerek ortak hareket etmeleri sağlanmakta ve ürünlerin yurtdışına pazarlanması desteklenmektedir. Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeleri Geliştirme ve Destekleme İdaresi Başkanlığı (KOSGEB) tarafından sağlanan Tematik Proje Destek Programı kapsamında coğrafi işaretli ürünleri içeren projelere TL ye kadar destek verilmektedir. GTHB tarafından hazırlanan ve Tarım ve Kırsal Kalkınmayı Destekleme Kurumu (TKDK) tarafından uygulanan Katılım Öncesi Yardım Aracı-Kırsal Kalkınma Yardım Programı (IPARD) altında yer alan Yerel Ürünler Ve Mikro İşletmelerin Geliştirilmesi alt tedbiri kapsamında; TPE tarafında tescil edilen coğrafi işaretli ürünlere öncelik tanınarak, geleneksel ve özgün yerel tarım ürünleri ile geleneksel el sanatlarının değerlendirilmesi ve/veya işlenmesi için destek sağlamakta fakat bu destek, ürünlerin uluslararası tescilinde başvuru sahibi tarafından ödenmesi gereken uluslararası tescil ücretini kapsamamaktadır. 1054

7 3.3. Türkiye de Coğrafi İşaretlerin Ekonomik Önemi Özellikle 1995 yılından sonra Türkiye de koruma altına alınan Coğrafi İşaret kavramı yerel ekonomilerde özellikle kırsal alanların canlandırılmasında bir araç olarak kullanılabilme özelliğine sahip olup küreselleşmeye karşı yerel kültürün korunması için de önemli bir araç olduğu görülmektedir. Gelişmekte olan ülkelerde olduğu gibi, Türkiye nin de coğrafi işaret korumasından, dolayısıyla da ekonomik kazançlardan yeterince faydalanamadığı ifade edilmektedir. Tarımsal üretimi salt ekonomik bir faaliyet olarak görmek büyük bir yanılgıdır. Üstelik bir de konunun, ekolojik dengenin korunması, insan topluluklarının sürdürülebilir gelişiminin sağlanması, su ve toprak kaynaklarını bugünkü ve gelecekteki ihtiyaçları karşılayabilecek en akılcı bir şekilde kullanılması boyutlarını da ele alırsak, sırf ticari güdülerle tarımsal üretim yapmak anlamsız kalmaktadır. İşte bu nedenle, yöresel ürünleri, yöresel lezzetleri, yöresel üretim koşullarını, yöresel üretim yöntemlerini korumak, sahip çıkmak, sürdürmek büyük önem arz etmektedir. Coğrafi işaretleme, yöresel ürünlerin korunması, tanımlanması, tanıtılması anlamında oldukça önemli bir amaç/araç olarak ifade edilmektedir. Coğrafi işaret korumasının ekonomik etkisi, coğrafi işaretin ürüne piyasa kimliği kazandırması ve ürün farklılaştırmasına yol açarak böylece ürüne korunmadığı duruma göre daha yüksek bir fiyat verilmesinden kaynaklanmaktadır. Coğrafi işaretlerin korunması, gelişmekte olan ülkelere ekonomik kazançlar sağlarken aynı zamanda bu ülkelerin daha kötü durumda olan kırsal yörelerinde yaşayan üreticilerine de fayda sağlayacağı düşünülmektedir. Yerel üreticiye sağladığı fayda ile kırsal alanların gelişmesini sağlamaktadır. Kırsal kesimin düşük gelir düzeyi düşünüldüğünde, coğrafi işaret korumasının o yörede üretim yapan yerel halka sürekli bir gelir sağlayabileceği ifade edilmektedir. Korunan ürünün yörede üretilmesi ve iş olanaklarının arttırılması köyden kente göçün önüne geçilmesine de yardımcı olacağı beklenmektedir. Coğrafi işaretlerin hem üreticiler hem de tüketiciler açısından kazandığı bu önem coğrafi işaretlerin ekonomiye olan katkısını arttırdığı bilinmektedir. Coğrafi işaretlerin ekonomiye katkısı mikro ve makro olmak üzere iki genel başlık altında değerlendirilebilmektedir. Coğrafi işaretlerin mikro ekonomik etkilerini, tanınırlık ve pazarlama olanaklarını arttırması; ürün farklılaştırmasına yol açması olarak iki ana başlık altında incelemek mümkündür. Makro açıdan ise coğrafi işaretinin etkileri büyüme ve kalkınma, dış ticaret ve istihdam etkileri açısından üç genel başlık altında değerlendirildiği ifade edilmektedir. (Şentürk,2011) 3.4. Kırsal Kalkınmada Coğrafi İşaretlerin Kullanımı Coğrafi İşaretleri önemli kılan unsurlardan bir tanesi içinde barındırdığı anlam ve onun bir kırsal kalkınma aracı olarak küreselleşmeye karşı yerel hareketlerin teşvikini sağlayan bir olgu olarak görülmesidir. Bu nedenle Coğrafi İşaretlerin yerele ve dolayısıyla kırsal kalkınmada sağladığı avantajlar 5 ana başlık altında toplanabilir (Rangnekar, 2004; Kop ve ark., 2006, Kan, 2007). Koruma aracı; Bu işaretler üreticilerin sahte kullanımdan dolayı haklarının gasp edilmesinden ve tüketicilerin ise aldatılmasından koruyan bir araç olarak kullanılabilir. Pazarlama aracı; Coğrafi İşaretler ürünün pazardaki imajını, şöhretini ve profilinin olumlu etkilemektedir. Kırsal kalkınma aracı; üretim için farklı bir yaklaşım olup, yerel işletmelerin sürdürülebilirliğinin sağlanması, kırsal-kültürel mirasın ve biyo çeşitliliğin korunması amacı ile kullanılabilmektedir. Ekonomik bir denge oluşturma aracı; az gelişmiş ile gelişmiş alanlar arasındaki ekonomik farklılığın giderilmesinde kullanabilmektedir. Bunun yanında korumanın devlet tarafından sağlanması üreticiler için daha az masraf anlamına gelmektedir. Bilgi aracı; Coğrafi İşaretler üretici ile tüketici arasında bilginin ve kültürün paylaşımını sağlayan önemli bir bilgi aracıdır. Özellikle tüketicilerin sadece tükettikleri ürün hakkında değil bölgenin kültürü hakkında da bilgi sahibi olmasına olanak vermektedir. Türkiye de Coğrafi İşaretlerin Kırsal Ekonominin Canlanmasındaki Önemi AB ye uyum sürecinde Türkiye de yapılması istenilen yapısal değişiklikler içerisinde Türkiye nin sosyal ve ekonomik yapısı içerisinde kırsal alanın 1055

8 kalkındırılması öncelikli konular arasında gelmektedir. Ulusal Kırsal Kalkınma Stratejisi Belgesinde GZFT (Güçlü, Zayıf Yönler, Fırsatlar ve Tehditler) analizinde Türkiye nin kırsal alanının mevcut durumu ortaya konulmuş ve bu fırsatlar içerisinde yerel zenginlikler, bunların değerlendirilmesi ve kırsal turizm konusu üzerinde durulan konulardan bazılarıdır ( gov.tr). DPT nin Ulusal Kırsal Kalkınma Stratejisi belirlenirken Coğrafi İşaretler sadece iki yönden dikkate alınmıştır. Birincisi; Coğrafi İşaretlerin bir kırsal kalkınma aracı olarak sadece ekonomik yönü, ikincisi ise bunun sağlanabilmesi için örgütlenme yönüdür. 3.5.Tokat Bölgesinde Coğrafi İşaret Sisteminin Gelişimi: 2015 yılı verilerine göre Türkiye nüfusunun %23.7 si köy ve beldelerde yaşarken, çalışan nüfus içinde tarım sektöründen geçimini sağlayanların oranı da % 25.2 yi bulmaktadır (TUİK, 2015). Tarımsal ekonomi ve kırsal kalkınma konuları Türkiye için günümüzde halen önem taşıyan konulardır. Bu nedenle kırsal alanların sosyo-ekonomik açıdan canlandırılmasında coğrafi işaret uygulamalarından bir araç olarak yararlanmak gerekir. Yerel ürünler açısından zengin olan Türkiye de ürünlerin coğrafi işaretler ile ayrıcalık kazanması, üretim ve pazarlama süreçlerinin kırsal ekonomiye katkısını artıracaktır. Bu bağlamda Tokat iline bu çerçeveden bakıldığında gerek bulunduğu konum gerekse iklim şartları olarak coğrafi işarete konu olabilecek birçok ürün ortaya çıkabilir. Aşağıda tabloda verilen ürünler patent tescil belgesi almış ürünlerdir. Tescilli Coğrafi İşaretler Tescil Tarihi ZİLE PEKMEZİ TOKAT KEBABI NİKSAR CEVİZİ TURHAL YOĞURTMACI Ayrıca patent başvuru aşamasında olan Zile Kömesi bulunmaktadır. Yine bu ürünlere ek olabilecek ürünler arasında Tokat'ın tanıtımı ve geleceği açısından da önemli bir ürün olan Tokat ili Erbaa ilçesinin bağ yaprağının çok önemli olduğu ifade edilebilir. Yine markalaşmış bir ürün olan Tokat ili Niksar ilçesinin Niksar suyu ve buna ek olarak Tokat yazması coğrafi işaret kapsamına alınabilir. Tarımsal ürün olarak baktığımızda ise, Türkiye'nin domates ihtiyacının yüzde 5'ini Tokat'ın karşıladığı bilinmektedir. Bu bağlamda,, Tokat domatesi ve Tokat biberi olarak birçok ürün sıralayabiliriz. Coğrafi İşaretlerin kırsal alana katkısı genellikle ürünün üretim ve pazarlanması sırasında oluşan fayda masraf unsurlarının ölçülmesine dayanmaktadır. Yapılacak çalışmalarda Coğrafi İşaretlerin kırsal kalkınma açısından ampirik olarak değerlendirilmesinde üretim fiyat ilişkisi, bölgede işgücü potansiyeli oluşturması, örgütlenme üzerindeki etkisi ile maliyet unsurlarındaki değişim, yeni iş alanlarının açılması ile ekonomik kalkınma ölçülebilecek niceliksel göstergelerdir. 4.SONUÇLAR Türkiye jeopolitik konumu, iklim çeşitliliği, etnik yapısı ve kültürel miras zenginliği bakımından coğrafi işaret çeşitliliğinin zengin olması beklenir. Buna karşılık tescilli coğrafi işaretli ürün sayısı yeterli değildir. Bunun nedeni, Türkiye nin coğrafi işaret ürün potansiyeli düşünüldüğünde ilkel tarım metotlarının kullanılması, yıllar arasında ürün dalgalanmalarının olması, üreticilerin yeterli bilgiye sahip olmamaları, teknoloji eksikliği, başvuru sırasındaki kırtasiyecilik masraflarının çok olması ve bürokratik işlemlerin uzun sürmesi gibi birçok etken sıralanabilir. Coğrafi işaretlerin kültürel olması, gastronomi turizmini ortaya çıkarmıştır. Bu sayede coğrafi işaretli ürünleri yöresinde görme isteği, yörenin tanıtımına, kalkınmasına ve farklı yöreler arasındaki sosyal ve kültürel etkileşimine büyük katkı sağlamaktır. Böylece yöreye özgü kültürel ve tarihi değerlerin korunması amaçlanmıştır. Türkiye de Coğrafi İşaret kavramı yeni gelişme eğilimi içerisindedir. Asıl sorun kavramın yerinde kullanılamaması ve 1056

9 işaret alındıktan sonra kontrol unsurunun yerine getirilememesi nedeni ile AB ülkelerindeki gibi kalkınma için bir kaldıraç vazifesinden ziyade ismin korunması ile sınırlı kalmasıdır. Bu çalışmada da bahsedildiği gibi Coğrafi İşaretlerin normal bir ticari markanın korunması gibi değil birlikteliğin çevre ile interaksiyonunun sağlanması ile kalkınma için bir yaklaşım oluşturması gerekmektedir. Ele alınan örneklerde de Coğrafi İşaretler üretici ve üretim zincirindeki aktörlerin dikey ve yatay entegrasyonunun sağlanması ve ürünün gelenekselliğinin korunması ve coğrafya ve insan unsurunun üründe ortaya çıkardığı ayırt edici niteliğinin ekonomik bir unsur olarak kullanılması ile kırsal kalkınma için ümit vaat etmektedir. Coğrafi İşaretlerin bir kırsal kalkınma aracı olarak kullanılabilme durumu, yerel ekonomiyi canlandırabilmesi, işgücü arzı sağlaması, göçün azaltılmasında ve küçük işletmelerin varlığını devam ettirmesinde bir araç olarak kullanılabilme durumu Coğrafi İşaret almış ürünlerin üretimlerinin teşviki ve tanıtımının ülkesel politikalar içerisinde yer almasını gerektirmektedir. Bunun için gerekli kuruluşların bu konuda çalışmalarını hızlandırmaları yararlı olacaktır. Ülke potansiyellerinin değerlendirilmesi için ilk önce potansiyellerimizin farkına varılması gerekmektedir. Bu nedenle ülke genelinde yerel kalkınmada rol oynayabilecek, ekonomik değere sahip ürünlerin belirlenmesi gerekmektedir. Bu konuda yapılan çalışmalar bireysel ve sayıca yetersiz olup çalışmaların ülke çapında yapılması ve bireysel çalışmalar sonucu elde edilen verilerin bir araya getirilmesi gerekmektedir. Özellikle bu tür ürünlerin ekonomik, çevresel ve sosyal boyutların dahil olduğu çalışmaların yapılması yararlı olacaktır. Sonuç olarak coğrafi işaretli ürünlerin artırılmasında pek çok neden vardır. Bunlar iklim şartları, bölgesel uzaklık, teknolojik gelişmeler, kültürel miras, etnik yapı, eğitim düzeyi gelmektedir. Bunların yanında asıl olarak en önemlisi de başta TPE olmak üzere, ilgili coğrafi bölgenin içinde yer alan yerel belediyeler kaymakamlıklar, valilikler ve ticaret odaları bilinçlendirme konusunda kırsak kesimdeki üreticilere ve halka yol gösterici olmalıdırlar. Coğrafi İşaretler tek başına kırsal alan için bir çözümden ziyade bir araç olarak görülmelidir. Bu aracın uygulanmasındaki en önemli unsur tüm aktörlerin işbirliği ve beraberliğidir. Bu yüzden başarı Coğrafi İşaretin alındığı bölgedeki farklı aktörlerin (üretici, perakendeci, toptancı, sanayi vb.) ürünün gelişmesine katkıda bulunmalı ve beraber çalışmalıdırlar. Yöresel ürün ve değerlerin coğrafi işaret kavramı ile hem yurt içi hem de yurt dışı piyasalara ihraç edilmesi ülke ekonomisine makro ve mikro düzeylerde önemli katkılar sağlayacaktır. Türkiye de önemli sorunlardan birisi tüketicilerin coğrafi işaretli ürün tüketip tüketmediğini bilmemesidir. Bu sorun coğrafi işaretlerin kullanım hakkının markalama ya da etiketleme şeklinde yeterince olmamasından kaynaklanmaktadır. Ayrıca bu ürünlerin Geleneksel El Sanatları ve Kültür Festivali gibi tanıtıma yönelik faaliyetler yapılarak kırsal kalkınma açısından değerlendirilmesi önemlidir. KAYNAKLAR Anonim, Erişim tarihi: Anonim,2013https://docs.google.com/viewer?a=v&pid=forums&srcid=Erişim tarihi: Bayram, E.B. A., 2006, Coğrafi İşaret Olarak Tescil Edilmiş Malatya Kayısısının Akreditasyonun Önemi, Ankara Üniversitesi, Avrupa Toplulukları Araştırma Uygulama Merkezi (ATAUM), 36. Dönem Avrupa Birliği Temel Eğitim Programı Semineri, Ankara. Bojnec, S., Tourism Development in Rural Areas, Council: Extending Article 23 to Products Other Than Wines andspirits, UNCTAD ICTSD Project on IPRs and Sustainable Development, Issue Paper No:4, France 2004, series/iprs/cs rangnekar.pdf, Erişim tarihi: 2012 Dimara, E. Petrou, A. Skuras, D., 2004, Agricultural policy for quality and producers evaluations of quality marketing indicators: a Greek case study, Food Policy, 29(5),

10 Çalışkan, Vedat ve Hasan Koç, Türkiye de Coğrafi İşaretlerin Dağılış Özelliklerinin Ve Coğrafi İşaret Potansiyelinin Değerlendirilmesi. Erol, Yağmur (2014). Türkiye de Coğrafi İşaretleme Sisteminin Mevcut Yapısı, Yüksek Lisans Tezi, Gaziosmanpaşa Üniversitesi Tarım Ekonomisi Ana Bilim Dalı, Tokat. Gökovalı Ü., Coğrafi işaretler ve ekonomik etkileri Türkiye örneği, İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Haziran, Cilt 21, Sayı 2. Gürsu Doğu, R. P., 2008, Avrupa Birliği nde Kalite Politikası ve Türkiye nin Uyumu, (Erişim Tarihi: 08/11/2015) Ilıcalı, G., Coğrafi İşaretler, Coğrafi İşaretlerde Denetim ve Denetimde İşaretlerin Kullanımı: İzmit Pişmaniyesi Örneği, Anatolia: Turizm Araştırmaları Dergisi, Cilt 21, Sayı 2, Güz: , Josling, T., 2005, What s in a name? The economics, law and politics of geographical indications for foods and beverages, paper presented to the Institute for International Integration Studies, Trinity College, Dublin, 28s. Kan, M. ve Gülçubuk, B. (2008). Kırsal Ekonominin Canlanmasında ve Yerel Coğrafi İşaretler, U. Ü. Ziraat Fakültesi Dergisi, 22 (2): Kan, M., Kırsal Kalkınmada Coğrafi İşaretler ve Bazı Ülkelerden Uygulama ve Teknolojik Özelliklerinin Saptanması Ve Gıda Güvenliği Açısından Araştırılması. Hacettepe Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, GIDA Mühendisliği Anabilim Dalı, Ankara. (Doktora Tezi). Kan, Mustafa (2011). Yerel Düzeyde Ekonomik Kalkınmada Coğrafi İşaretlerin Kullanımı Ve Etkisi; Akşehir Kirazı Araştırması, Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Estitüsü, Ankara. Kan, Mustafa ve Bülent Gülçubuk (2008). Kırsal Ekonominin Canlanmasında Ve Yerel Sahiplenmede Coğrafi İşaretler, U.Ü. Ziraat Dergisi, Cilt 22, Sayı 2, Kop, P van de, Sautier, D., and Gerz, A., Origin Based Products. Lessons for local agro-food systems: Protected designation of origin of olive oil in Spain, Journal of Rural Studies, 21(2005), Nanayakkara, T., Role of Intellectual Property in Enhancing the Competitiveness of the Tourism Industry. Netherland and France. Nordin, S Tourism Clustering and Innovation (Paths to Economic Growth and Development). European Tourism Research Institute. Sweden: Mid-Sweden University. Oraman, Yasemin (2015). Türkiye de Coğrafi İşaretli Ürünler, Balkan ve Yakın Doğu Sosyal Bilimler Dergisi, Tekirdağ, ISSN: , cilt1, sayı 1. Orhan, A., Yerel Değerlerin Turizm Ürününe Dönüştürülmesinde Coğrafi Örnekleri. Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Basılmamış Doktora Semineri Ankara Rangnekar, Dwijen, Geographical Indications - A Review of Proposals at the TRIPS propoormarket development. Royal Tropical Institute CIRAD, Bulletin 372, The Şahin, A. ve Meral, Y., 2012, Türkiye de Coğrafi İşaretleme ve Yöresel Ürünler. Türk Bilimsel Derlemeler Dergisi 5 (2): Şentürk, Bilge (2011). Coğrafi İşaretlerin Ekonomik Etkileri; Mikro Ve Makro Açıdan Değerlendirme, Yüksek Lisans Tezi, Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İktisat Anabilim Dalı, Ağustos, Muğla. T.C. Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Türkiye İstatistik Kurumu Tepe, Serap (2008). Coğrafi İşaretlerin Ekonomik Etkileri Uzmanlık Tezi, Türk Patent Enstitüsü Markalar Dairesi Başkanlığı, Ankara. Tuncay, Mehmet (2009). Coğrafi İşaretlerin Korunması, Yüksek Lisans Tezi, Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Özel Hukuk Anabilim Dalı Kırıkkale. Türk Patent Enstitüsü (TPE),