KESİKKÖPRÜ BARAJ GÖLÜ (ANKARA) BALIKÇILIK SORUNLARI

Transkript

1 KESİKKÖPRÜ BARAJ GÖLÜ (ANKARA) BALIKÇILIK SORUNLARI Ahmet ALTINDAĞ 1 Seyhan AHISKA 1 1 Ankara Üniversitesi Fen Fakültesi Biyoloji Bölümü P.K Ankara, Türkiye ÖZET: Kesikköprü Baraj Gölü ndeki ( Ankara ) balıkçılık sorunları ile ilgili bu derlemede; baraj gölüne sonradan herhangi bir şekilde aşılanmış gümüş balığı (Atherina boyeri ) nın ekonomik önemli balık türleri üzerine olumsuz etkileri, baraj gölünde yapılan aşırı balık avcılığı, 1996 yılında barajda kurulmuş olan kafes işletmelerinin balıkçılık üzerine olumsuz etkileri ve kirletici faktörler açıklanmaya çalışılmış ve bu konudaki çözüm önerileri verilmiştir. Anahtar Kelimeler: Kesikköprü Baraj Gölü, balıkçılık, Atherina boyeri, egzotik balık ABSTRACT : The Fısheries Problems in The Kesikköprü Dam Lake (Ankara) In this study; the fisheries problems, negative effect of anyway introduced species that silverside ( Atherina boyeri) on the economic important fishes, overfishing, negative impact of cage cultures built in 1996 on fishery and pollutive factors in the Kesikköprü Dam Lake (Ankara) were reviewed. Keywords : Kesikköprü Dam Lake, fishery, Atherina boyeri, exotic fish 1. GİRİŞ Su kaynağı bakımından önemli bir potansiyele sahip ülkemizde 200 doğal göl, 992 gölet, 212 baraj gölü ve km uzunluğundaki akarsuları ile önemli bir potansiyel mevcuttur (Anonim 2005). Su üretiminin gerek iç su gerekse denizlerde büyük bir kısmı balık üretiminden meydana gelmektedir. En fazla yetiştiriciliği yapılan türler alabalık, çipura ve levrektir. Ülkemizde bulunan balık tür sayısı; denizlerimizde 449 ve içsularımızda 26 familyaya ait 236 tür ve alttür olarak tespit edilmiştir ( ; Kuru, M., 2004). Ülkemiz su kaynaklarında bulunan bu balık türlerinin sayısı son yıllarda artan çeşitli problemlerden dolayı (su kirliliği, ötrofikasyon, aşırı avlanma, egzotik tür aşılanması vb.) giderek azalmaktadır. Türkiye deki çeşitli amaçlar için kurulan (sulama, elektrik üretimi vb.) baraj gölleri daha 453

2 EKESİKKÖPRÜ BARAJ GÖLÜ (ANKARA) BALIKÇILIK SORUNLARI ALTINDAĞ, AHISKA sonra balıklandırılarak ekonomik açıdan değerlendirilmektedir. Son yıllarda baraj göllerinde de kirlilik ve balıkçılık ile ilgili sorunlar artmaya başlamış bulunmaktadır (Gencer, C., 2005, Ölmez, D., 2005, Kaya, M., 2005). Baraj göllerinde ekonomik balık tür sayısı giderek azalma göstermektedir. Bu türlerin yerine baraj göllerine herhangi bir şekilde aşılanan egzotik türler (Kuru vd., 2001) ya da ekonomik önemi olmayan kadife (T. Tinca) gibi balıklar baskın duruma geçmektedir. Bu baraj göllerinden biriside Ankara nın 110 km güney doğusunda Kızılırmak Nehri üzerinde 1966 yılında sulama ve enerji amacı ile kurulan Kesikköprü Baraj Gölü dür. Bugüne kadar baraj gölünde yapılan çalışmaların (Ahıska, S., 1998; Yiğit, S., 1998; Altındağ, vd., 1998; Altındağ, vd., 1999; Pulatsü vd., 2001) sonuçlarından yola çıkarak bu derlemenin amacı; bu baraj gölünde karşılaşılan balıkçılık sorunlarını ortaya koymak ve çözüm önerileri sunmak olarak belirlenmiştir. 2. ÇALIŞMA ALANININ TANIMI Kesikköprü Baraj Gölü, Ankara nın 110 km güney doğusunda Bala İlçesi nde, Hirfanlı Barajı nın 25 km mansabında, orta Kızılırmak Havzası nın üç baraj zincirinin (Hirfanlı- Kesikköprü-Kapulukaya) orta halkasını oluşturur yılında tamamlanmıştır. Elektrik üretimi, sulama amaçlı kullanımının yanı sıra rekreasyon amaçlı ve sportif balıkçılık için de kullanılmaktadır. (Kuru vd., 2001 ve Pulatsü, S., 2001). Baraj gölünde Turna (Esox lucius), Sazan (Cyprinus carpio), İn balığı (Capoeta tinca), Kababurun (Chandorostoma regium), Yayın balığı (Silurus glanis), Sudak (Ak levrek) (Sander luciopera), Alabalık (Salmo trutta), Tatlısu Kefali (Leuciscus cephalus) bulunduğu rapor edilmiştir (Kuru vd., 2001). Son yıllarda ekonomik balık türlerinin giderek azaldığı görülmektedir, bunun nedeninin ise baraj gölüne sonradan Hirfanlı Baraj Gölü nden geldiği sanılan Gümüş Balığı (Atherina boyeri) türünün son yıllarda giderek artan populasyonu ve aşırı avcılık olduğu yönündedir. Kesikköprü Baraj Gölü Kesikköprü Baraj Gölü nde 1996 yılında kafes balıkçılığı işletmesi üretime başlamış 454

3 I. BALIKLANDIRMA VE REZERVUAR YÖNETİMİ SEMPOZYUMU 7-9 ŞUBAT 2006, ANTALYA olup her birinin işletme kapasitesi yaklaşık olarak 55 ton ve 5x5x5 boyutlarında 5 adet yüzer ağ kafesler şeklinde kurulmuştur(pulatsü vd., 2001). Çizelge 1: Kesikköprü Baraj Gölü nün Bazı Özellikleri İşletmeye Açıldığı Yıl 1966 Drenaj Alan 354 km 2 Yıllık Ortalama Su Akışı hm 3 Gövde Dolgu Tipi Toprak veya Kaya Gövde Dolgu Hacmi 0.9 hm 3 Talveg Kotu 744 m Maksimum İşletme Kotu m Minimum İşletme Kotu m Max. İşletme Kotunda Göl Alanı 6.08 km 3 Max. İşletme Kotunda Göl Hacmi 88.1 hm 3 Min. İşletme Kotunda Göl Alanı km 2 Min. İşletme Kotunda Göl Hacmi 31.1 hm 3 3. SONUÇ VE TARTIŞMA Doğal göllerde görülen ötrofikasyon, su kirliliği, balıkçılık ile ilgili sorunlar son yıllarda baraj göllerinde de görülmeye başlamıştır. Bu problemlerden en önemlisi baraj göllerine isteyerek ya da istenmeden aşılanan ekonomik olarak önemi olmayan egzotik balık türleridir. Daha önce bu türlerden üçü Güneş Balığı, Lepomis gibbosus (L. 1758), Çizgili Sazancık Pseudorosbora parva (Temmaick de Schiegel, 1846) ve Altın Karas Balığı Carassius gibelia (Block 1782) Haziran 1999-Haziran 2000 tarihleri arasında Aydın ilindeki Topçam Baraj Gölü nde tespit edilmiştir. Bu türlerin ülkemizde daha önce Trakya Bölgesi nde kaydedilmiştir. Ayrıca Antalya Havzası ndan da bu türlerden Pseudorosbora parva nın bulunduğu bildirilmiştir (Şaşı, H. ve Balık, S., 2003). Bu egzotik türlerin birçok ülkede balık yumurtaları, küçük balık ve diğer omurgasızlarla beslenerek bir çok olumsuz ekolojik etkiye neden oldukları rapor edilmiştir (Berg, L.S., 1965; Scott,W.B., Crossman, E.J., 1973). Bu türlerin yüksek üreme hızlarından dolayı, diğer ekonomik türlerin yavruları ile rekabet ettikleri için istilacı türler olarak göz önünde tutulmaktadır (Welcomme, R.L., 1988; Page, L.M., Burr, B.M.,1991). Bu türlerden Lepomis gibbosus, Trakya Bölgesi nden (Erk akan, F., 1983), Pseudorosbora parva Antalya Havzası ndan (Küçük, F., 1987) ve Carassius gibelio ise Gala Gölü nden (Baran,İ., Ongan,T., 1988) ve Büyük Çekmece Baraj Gölü nden (Özuluğ, M., 1999) tespit edilmiştir. Kesikköprü Baraj Gölü nde de son yıllarda dış kökenli bir balık türü Atherina boyeri nin (Risso, 1810) yaygın duruma geçtiği bildirilmektedir. Aynı türün membada bulunan Hirfanlı Baraj Göü nde de çok yoğun olarak bulunduğu ve avlanabilmesi için üreticilerin ilgili kuruluşlara başvuru yaptıkları belirtilmiştir (Anonim, 2005). Baraj göllerinde ekonomik balık türlerinin sayısının son yıllarda azalmasının nedenlerinden birisi, bu baraj göllerine sonradan aşılanan Atherina boyeri nin, ekonomik balık türlerinin yumurta ve 455

4 EKESİKKÖPRÜ BARAJ GÖLÜ (ANKARA) BALIKÇILIK SORUNLARI ALTINDAĞ, AHISKA yavrularını aşırı derecede tüketmesinden kaynaklandığı belirtilmektedir. Diğer balık türleri üzerinde de; beslenme rejimi nedeniyle olumsuz etkileri olacağı düşünülmektedir. Özellikle ekonomik değeri yüksek olan Yayın ve Sudak gibi balıkların yumurtalarını yiyerek onlara büyük zararlar verdikleri bildirilmektedir (Kuru vd., 2001). Atherina boyeri nin havzadaki sulara hangi tarihte aşılandığı tespit edilememiştir. Ancak Kapulukaya Baraj Gölü ne aşılandığı anlaşılmış olup Kızılırmak aracılığı ile Hirfanlı Baraj Gölü ne ulaştığı bildirilmiştir (Anonim, 2005). Kesikköprü Baraj Gölü nde ekonomik balıkların azalma nedenlerinden biri de baraj gölünde yapılan aşırı avcılıktır. Baraj gölünde hafta sonu sportif balıkçılık (olta balıkçılığı) yapılmakta fakat bu durumu, kötü amaçlı kullanan kişiler tarafından aşırı derecede olta balıkçılığı yanında ağlar kullanılarak balık avlanmaktadır. Ayrıca baraj gölünde avcılığın yeterince kontrol edilemediği ve üreme zamanlarında da avcılığın sürdürüldüğü görülmektedir. Kesikköprü Baraj Gölü nde halen faaliyetini sürdüren kafes balıkçılığı yapan 5 işletme bulunmaktadır. Bu işletmelerin baraj gölüne vermiş oldukları kirlilik yükü baraj gölü kirliliğinin %7 lik bir bölümünü teşkil ettiği bildirilmiştir (Anonim, 2005). Ülkemizdeki denizler ve çeşitli tatlısu içeren göl ve barajlarda kurulan kafes işletmelerinin verdiği kirlilik yükleri son zamanlarda büyük önem kazanmış ve bu işletmelerle ilgili araştırmalar hız kazanmıştır. Kesikköprü Baraj Gölü nde bu konuda yapılan bir araştırmada; Gökkuşağı alabalığının yetiştirildiği ve araştırmanın yürütüldüğü yaklaşık 55 ton kapasiteli kafes işletmesinde su kalite parametreleri açısından amonyak azotu ve toplam fosfor değerlerinde artışa yol açtığı, balıkların özellikle juvenil balıkların önemli besin kaynağını teşkil eden zooplankton ve bentik organizmalarının birey sayılarını etkilediği ve organizma çeşitliliğini azalttığı tespit edilmiştir. Fakat araştırma sonuçları dikkate alındığında bu etkilerin lokal olduğu bildirilmiştir (Pulatsü vd., 2001). Ancak Kesikköprü Baraj Gölü nde başka işletmelerin bulunduğuda dikkate alındığında işletmelerin lokalize etkilerinin yemleme miktarı ve tipine, stoklama miktarına dikkat etmeleri gerektiği ve lokal etkilerin uygulanacak rotasyon işlemi ile azaltılabileceği önerilebilmektedir(pulatsü vd., 2001). Yukarıda bahsedilen problemlerin dışında, baraj göllerinde yaz aylarında sürekli azalma gösteren su miktarı (rejimi); baraj göllerine gelen evsel ve endüstriyel kirlilik yükleri bilhassa yaz aylarında inorganik besin tuzlarının (başta azot ve fosfor olmak üzere) artmasına neden olmakta ve bunun sonucu olarakta baraj gölünde alg patlamaları (Algal Bloom) görülmektedir. Bu durum baraj gölünün trofik seviyesinin değişmesine ve ötrofik bir karakter kazanmasına yol açmaktadır. Bu durumda aşırı artan besin yoğunluğu bilhassa hassas ekonomik balık türleri için (Alabalık, Turna vb.) olumsuz koşullar yaratmakta ve bazen toplu balık ölümleri görülmektedir. Sonuç olarak Kesikköprü Baraj Gölü balıkçılık sorunları ile ilgili gerekli çözüm önerileri aşağıda verilmiştir: 1- Kesikköprü Baraj Gölü ne aşılanan Gümüş balığı (Atherina boyeri) nin stok yoğunluğunun azaltıması için gerekli çalışmalar yapılması. 2- Kesikköprü Baraj Gölü ne de herhangi bir nedenle aşılanacak diğer istilacı türler (Lepomis sp, Pseudorasbora parva ve Carassius sp vb.) için önlemler alınması gerekmektedir. 3- Baraj gölünde yapılan aşırı balık avcılığının kontrol edilmesi ve bilhassa üreme zamanlarında avcılık yasağına uyulması için önlemlerin alınması gerekmektedir. 4- Kesikköprü Baraj Gölü nde mevcut olan 5 kafes işletmesinin, suya vermiş oldukları 456

5 I. BALIKLANDIRMA VE REZERVUAR YÖNETİMİ SEMPOZYUMU 7-9 ŞUBAT 2006, ANTALYA kirlilik yükleri kontrollü bir şekilde izlenmeli ve bunun için gerekli önlemlerin alınması gereklidir. 5- Bilhassa yaz aylarında baraj gölü suyunun sulama amaçlı kullanımından dolayı su miktarında gözlenen azalma ile olumsuz yönde etkilenen trofik seviyenin bilhassa ekonomik balıklarda verdiği zarar incelenmeli ve buna göre baraj su rejiminin ayarlanması gereklidir. 6-Baraj gölünü kirleten faktörler için en kısa sürede yeterli önlemlerin alınması zorunludur. 7- Kesikköprü ve diğer baraj göllerinde uygulanan balıklandırma ile ilgili kriterler, baraj göllerinin fizikokimyasal özelliklerine, balıkların ekolojik özelliklerine, balık stok yoğunluğuna ve balıkların uygun rekabet ortamlarına göre yapılması gerekmektedir. 4. KAYNAKLAR Ahıska, S., Kesikköprü Baraj Gölü Bentik Organizma Türleri ve Mevsimsel Değişimi. A. Ü. Fen Fakültesi Biyoloji Anabilim Dalı Doktora Tezi, Ankara. Altındağ, vd., The growth features of Tench (Tinca tinca L.,1758) in the Kesikköprü Dam Lake. Tr. J. of Zoology, 22: Altındağ, vd., Kesikköprü Baraj Gölü ndeki Turna (Esox lucius L.,1758) Balığının Büyüme Özellikleri. Tr. J. of Zoology, Ek Sayı 3, Anonim, 1992, Türk Çevre Mevzuatı (Cilt II), Türkiye Çevre Vakfı Yayını, , Ankara. Anonim, 2005a. Hidroelektrik Santrallarda Sorun Yaratan Zebra Midye Araştırmaları. T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü İşletme ve Bakım Dairesi, Ankara, 166s. Anonim, 2005b. Akarsularımız, Göllerimiz, Barajlarımız.. T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü İşletme ve Bakım Dairesi, Ankara. Baran, İ., Ongan, T., Gala Gölü nün Limnolojik Özellikleri Balıkçılık Sorunları ve Öneriler. Gala Gölü ve Sorunları Sempozyumu. Doğal Hayatı Koruma Derneği Bilimsel Yayınlar Serisi, İstanbul, Berg, L.S., Freshwater fishes of the USSR and Adjacent Countries. Vol. 3,4 th Edition, Israel Program for Scientific Translations Ltd., Jerusalem (Russian Version Published, 1949). Erk akan, F., The Fishes of Thrace Region. Hacettepe Bulletin of Natural Sciences and Engineering, 12: Gencer, C., Mamasın Baraj Gölü nün (Aksaray) zooplankton faunası ve mevsimsel değişimi. A. Ü. Fen Fakültesi Biyoloji Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Ankara. Kaya, M., Gelingüllü Baraj Gölü nün (Yozgat) zooplankton faunası ve mevsimsel değişimi. A. Ü. Fen Fakültesi Biyoloji Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Ankara. Kuru vd., Türkiye de Bulunan Sulak Alanların Ramsar Sözleşmesi Balık Kriterlerine Göre Değerlendirilmesi Projesi, Kesin Rapor. T.C. Çevre Bakanlığı Çevre Koruma Genel Müdürlüğü, T.C. Gazi Üniversitesi Vakfı. 289 s. Kuru, M., Türkiye İçsu Balıklarının Son Sistematik Durumu. GÜ, Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt 24, Sayı 3, Küçük, F., Antalya Körfezine Dökülen Akarsuların Balık Faunası ve Bazı ekolojik Parametreleri Üzerine Bir Araştırma. Süleyman Demirel Üniversitesi, Fen Bil. Ens. Doktora Tezi, Isparta, 114 s. Ölmez, A. D., Sarımsaklı Baraj Gölü (Kayseri) zooplankton faunasının mevsimsel değişimi ve bazı ekolojik özellikleri A. Ü. Fen Fakültesi Biyoloji Anabilim Dalı Doktora Tezi, Ankara. Özuluğ, M., The Taksonomic Study on the Fish in the basin of Büyükçekmece Dam Lake. Tr. J. of Zoology, 23:

6 EKESİKKÖPRÜ BARAJ GÖLÜ (ANKARA) BALIKÇILIK SORUNLARI ALTINDAĞ, AHISKA Page, L.M., Burr, B.M., A Field Guide to Freshwater fishes: North America, North of Mexico. Houghton Mifflin and Company, Boston. Pulatsü, S., Karaca, İ., Kesikköprü Baraj Gölü nde Kafeslerde Gökkuşağı Alabalığı (Oncorhynchus mykiss Walbaum, 1972) Yetiştiriciliğinin Su Kalitesi, Zooplankton ve Bentos Üzerine Etkisi. Kod: , 72 s. Scott, W.B., Crossman, E.J.,1973. Freswater Fishes of Canada. Bull. Fish Research Board (184), Canada. Şaşı, H., Balık, S., The distrubution of three exotic fishes in Anatolia. Tr. J. of Zoology, 27: Welcome, R.L., International Introductions of Inland Aquatic Species, FAO Fish Tech. Pap No. 294, Rome. Yiğit, S., Kesikköprü Baraj Gölü Zooplanktonik Organizma Türleri ve Mevsimsel Değişimi. A. Ü. Fen Fakültesi Biyoloji Anabilim Dalı Doktora Tezi, Ankara. 458